Борис Райтшустер

Wladimir Putin - dokąd prowadzi Rosję

Жанр:

Публицистика

Автор:

Борис Райтшустер

«Wladimir Putin - dokąd prowadzi Rosję»

2079

Описание

Błyskotliwa analiza mechanizmów rządzących Kremlem przeprowadzona przez niemieckiego dziennikarza mieszkającego na stałe w Rosji. Droga jaką przebył Putin na szczyt władzy, począwszy od jego powrotu w 1990 roku z placówki w NRD do Rosji skończywszy na momencie objęcia przez niego fotela prezydenckiego. Autor w znakomity sposób demaskuje przebiegłość Putina i jego brak kompromisowości. Chora wojna ambicji przez którą zaczyna wojnę z Czeczenią. Bezsensownie przelana krew rodaków pod hasłem „ walki z terroryzmem”. Łapówkarskie i mafijne otoczenie Putina. Gra sprzeczności.Z drugiej strony Władimir Putin jest uwielbiany przez mieszkańców Moskwy, którym zapewnił jakąś harmonię egzystencjinalną, jednocześnie zapominając o mieszkańcach odległych zakamarków Rosji.

читать постранично

Настроики

Фон текста:

Текст
Текст
Текст
Текст

Аа
Roboto
Аа
Garamond
Аа
Fira Sans
Аа
Times

Boris Reitschuster

Wladimir PUTIN

Dok№d prowadzi Rosjк?

Z niemieckiego przeіoїyі Marek Zeller

Њwiat Ksi№їki

Tytuі oryginaіu

WLADIMIR PUTIN

Wohin steuert er Russland?

Projekt okіadki Maіgorzata Karkowska

Zdjкcia BE&W, AFP/EAST NEWS

Redaktor prowadz№cy Tomasz Jendryczko

Redakcja i indeks Jacek Kornacki

Redakcja techniczna Maіgorzata Juџwik

Korekta

Paweі Staszczak Anna Sidorek

Originally published under the title WLADIMIR PUTIN

Њwiat Ksi№їki

Warszawa 2005

Bertelsmann Media sp. z o.o.

ul. Rosoіa 10, 02-786 Warszawa

Skіad i іamanie Piotr Trzebiecki

Druk i oprawa Drukarnia Naukowo-Techniczna S.A., \Kforszawa

ISBN 83-7391-835-3 Nr 5102

Spis treњci

Przedmowa .................................................... 7

ANTYREFORMATOR

Burza na szczycie............................................. 13

Dobry car................................................... 16

POMYSЈ

Klan ....................................................... 29

Wystкp Putina ............................................... 36

OPERACJA „SUKCESJA"

Kompromat ................................................. 51

Motyw przewodni ............................................ 55

Њlad riazaсski................................................ 66

Puting...................................................... 76

Јatwe wybory................................................ 85

NORD-OST

Szampan na froncie........................................... 93

Migawki z piekіa ............................................. 95

Nord-Ost.................................................... 100

MEDIA

Ofiary czy sprawcy?........................................... 117

Lateksowy prezydent.......................................... 125

Pucz telewizyjny ............................................. 132

Niemcy na celowniku.......................................... 139

POTIOMKINOWSKA DEMOKRACJA

Podwуjne wieсce............................................. 149

Gіosy duchуw................................................ 152

Petersburskie fasady .......................................... 157

Demokracja sterowana ........................................ 159

Partie z retorty............................................... 163

Parcie na Zachуd............................................. 166

SILNA RКKA

Sіuїby specjalne ............................................. 175

Zhoіdowanie baronуw......................................... 183

Duma oswojona.............................................. 189

Putin z br№zu ................................................ 192

Woіodia jako wуdz............................................ 196

CAR I KUNKTATOR

Kursk ...................................................... 205

Tajemnica dna morskiego ...................................... 212

Piкњci№ w stуі................................................ 217

Korupcyjna oњmiornica ........................................ 220

Mafia ...................................................... 229

Kadry ...................................................... 240

GRA KOСCOWA

Taniec na linie ............................................... 249

Przyspieszone odliczanie....................................... 255

Wyborczy kurcz.............................................. 266

Wybory parlamentarne ........................................ 269

Wybory prezydenckie ......................................... 273

Wojna z dzieжmi.............................................. 278

Koszmar w kolorze pomaraсczowym............................. 285

Rozstajne drogi .............................................. 294

Obchody Dnia Zwyciкstwa bez zwyciкzcуw........................ 297

Ewakuacja w szeњжdziesi№t lat po zwyciкstwie ...................... 304

Perspektywy................................................. 309

Podziкkowanie............................................... 317

Wskazуwki bibliograficzne ..................................... 319

Waїniejsze wydarzenia ........................................ 321

Indeks osуb ................................................. 325

Przedmowa

Wydawaіo siк, їe nic nie zakіуci pogodnej atmosfery spotkania. Wysocy rang№ goњcie z Berlina podniosіym tonem chwalili now№ Rosjк pod rz№dami Wіadimira Putina. Wszystko jest na dobrej drodze - mуwili. Sytuacja wewnкtrzna ustabilizowaіa siк, reformy daj№ pozytywne rezultaty. Putin chce zbliїenia z Zachodem i z pewnoњci№ przejdzie do historii jako odnowiciel Rosji. Przede wszystkim zaњ kasa paсstwowa znуw jest peіna. W przyszіoњci bкdzie moїna u nas duїo zarobiж - zapewniali goњci przedstawiciele Kremla w czasie poufnych rozmуw w luksusowym hotelu Atrium--Palace.

Byіo to w paџdzierniku 2003 roku, podczas szczytu niemiecko-rosyjskiego w Jekaterynburgu. Raczono siк wіaњnie winem i piwem, gdy jeden z waїnych przedstawicieli delegacji niemieckiej wspomniaі mimochodem, їe w ci№gu najbliїszych dziesiкciu lat Republika Federalna wypіaci Moskwie 1,5 mld euro w ramach pomocy na zіomowanie wycofanych ze sіuїby rosyjskich atomowych okrкtуw podwodnych na dalekiej pуіnocy, aї na Morzu Barentsa. I wtedy padіy gorzkie sіowa, ktуre narobiіy duїo zamieszania. Jeden z niemieckich dziennikarzy chciaі siк bowiem dowiedzieж, dlaczego z podatkуw jego rodakуw pіaci siк Rosji za wywуz atomowych њmieci, skoro wszystko zmienia siк tam na lepsze, a kasa znуw jest peіna?

Delegatowi maіo nie wypadі z rкki kieliszek. Po dіuїszej chwili milczenia wymamrotaі coњ na temat bezpieczeсstwa atomowego. Zdaje siк, їe nikt teї nie zwrуciі uwagi na fakt, iї juї kilka lat wczeњniej Norwegowie, ktуrzy takїe wyіoїyli pieni№dze na podobny cel, nie otrzymali zgody na skontrolowanie ich wykorzystania, gdyї porty stacjonowania floty atomowej naleї№ do zamkniкtej strefy wojskowej. W jaki zatem sposуb rz№d

PRZEDMOWA

federalny ma zamiar sprawdziж, czy pieni№dze pomocowe rzeczywiњcie s№ wykorzystywane zgodnie ze swym przeznaczeniem, czyli na usuwanie odpadуw atomowych, a nie zasilaj№ jakichњ niejasnych interesуw? Na tak postawione pytanie nikt z delegacji teї nie potrafiі odpowiedzieж. Zamiast tego wskazywano na dobre osobiste kontakty і№cz№ce Gerharda Schrуde-ra i Wіadimira Putina, ktуrzy przecieї s№ nawet na „ty". Kontrola to rzecz dobra, ale zaufanie jeszcze lepsze. W sprawie konfliktu w Czeczenii przedstawiciele rz№du niemieckiego teї niczego wіaњciwie nie powiedzieli, w kaїdym razie niczego krytycznego. Przesіanie byіo jasne: zadawanie pytaс nie jest wskazane i moїe nawet zakіуciж harmoniк miкdzy prezydentem a kanclerzem.

Jednakїe ta њwietlana nowa Rosja to tylko jedna strona rzeczywistoњci. Czкsto to, co na pierwszy rzut oka wygl№da tak obiecuj№co, okazuje siк pozorem. Wiele posuniкж wіadz, ktуre przy powierzchownej obserwacji sprawiaіy wraїenie pojedynczych bікdуw, w rzeczywistoњci stanowi przejaw wiкkszej i okreњlonej tendencji - na przykіad kampania przeciw wolnoњci prasy, ograniczanie demokracji czy krwawa wojna w Czeczenii.

Od czasu gdy na Kremlu rz№dzi Putin, praca dziennikarzy staіa siк trudniejsza. Nie jest niczym niezwykіym takїe w innych krajach, їe prominentni politycy zdradzaj№ okreњlone informacje jedynie pod warunkiem, їe bкd№ mieli zagwarantowan№ anonimowoњж. Gdy jednak nie chc№, by dziennikarz przytoczyі obiegowe, choж krytyczne opinie na temat prezydenta, znaczy to, їe w Moskwie znуw daj№ o sobie znaж ostroїnoњж i strach. A jeszcze kilka lat temu ci sami politycy bez cienia obawy pomstowali na prezydenta Borysa Jelcyna.

Jak za czasуw radzieckich maіo kto ma dziњ odwagк przekazaж przez telefon choжby tylko na poіy poufn№ wiadomoњж. Z obawy przed podsіuchem ludzie dobrze poinformowani wol№ umуwiж siк na szczer№ rozmowк w plenerze po uprzednim wyі№czeniu telefonu komуrkowego. Nawet gdy chodzi o niewinne raczej informacje z krкgуw prezydenckich, rozmуwcy prawie zawsze wybieraj№ anonimowoњж.

Zrezygnowaж z informatorуw, ktуrzy nie chc№ widzieж swoich nazwisk w druku, znaczyіoby to samo, co osobiњcie poddaж siк cenzurze i nierуwnym reguіom gry. Tam bowiem, gdzie џrуdіa oficjalne upiкkszaj№ rzeczywistoњж lub milcz№, jest siк zdanym na informacje od ludzi z krкgu wіadzy i kontakty osobiste. Gdzie paсstwo prawa nie funkcjonuje, a prokuratura nigdy nie podejmuje uczciwego њledztwa przeciw decydentom pozostaj№cym w іaskach Kremla, nie da siк teї stosowaж zachodniej zasady domniemania niewinnoњci i pomijaж milczeniem podejrzeс tylko dlatego, їe nie nabraіy charakteru urzкdowego. Oznaczaіoby to zamykanie oczu na rzeczywistoњж, a takїe ulegіoњж wobec taktyki stosowanej przez rz№dz№-

PRZEDMOWA

cych, ktуrzy ukrywaj№ fakty w morzu kіamstw i dezinformacji, gdzie doprawdy trudno juї odrуїniж rzeczywiste bікdy czy uchybienia od plotki.

Zgodnie ze star№ bolszewick№ tradycj№ dzisiaj znуw uprawia siк w Rosji politykк jak w jakimњ tajnym stowarzyszeniu. O stanowiska i ustawy nie walcz№ partie, lecz nieprzejrzyste koterie. Waїne decyzje zapadaj№ bez jakiejkolwiek dyskusji, s№ niekiedy trudno zrozumiaіe, a rz№dz№cy nawet nie prуbuj№ ich wyjaњniaж.

Kto chce zachowaж orientacjк w sprawach Rosji, a nie - jak za czasуw radzieckich - uprawiaж „kremlowsk№ astrologiк", musi mieж moїnoњж czerpania informacji z rozmуw osobistych, z kontaktуw budowanych przez dіugie lata na obustronnym zaufaniu, a takїe stawiania bezpoњrednich pytaс gіуwnym aktorom moskiewskiej sceny politycznej - od prezydenta przez szefуw partii i kremlowskich urzкdnikуw po oligarchуw, prokuratorуw i pracownikуw sіuїb specjalnych. Nie zawsze jest przy tym іatwo rozeznaж siк w gкstwinie spekulacji, plotek i teorii spiskowych, ktуre z braku konkretnych informacji zajmuj№ ich miejsce, oraz dokonaж rozrуїnienia miкdzy zarzutami wydumanymi a rozs№dnymi, џrуdіami w№tpliwymi a godnymi zaufania. Ale prуbowaж trzeba.

Heroicznych biografii Wіadimira Putina nie brakuje. Napisano ich juї dziesi№tki, zarуwno w kraju, jak za granic№. Pуіoficjalna rosyjska biografia prezydenta nie jest jeszcze gotowa, ale skіada siк juї z trzech tomуw - pierwszy jest poњwiкcony dzieciсstwu i mіodoњci prezydenta, drugi przedstawia jego drogк na szczyty wіadzy, a trzeci prezentuje go jako rezydenta KGB* w Dreџnie; ksi№їka uwzglкdnia kaїdy szczegуі z їycia Putina, a historiк rodziny њledzi aї od 1723 roku.

W prezentowanej tu pracy nie chodzi wiкc o to, by po raz kolejny obszernie przedstawiж koleje losu obecnego prezydenta Rosji. Kto za bardzo koncentruje siк na jego osobie, іatwo moїe straciж z oczu sytuacjк w kraju. Niemniej w wielu dziedzinach Putin okazuje siк postaci№ pierwszoplanow№ - przede wszystkim od jego postawy zaleїy przyszіoњж demokracji w Rosji. Intencj№ niniejszej ksi№їki jest pokazanie Rosji spoza dekoracyjnej fasady, naњwietlenie i ocena roli Putina w wytyczaniu kierunkуw jej rozwoju, ktуre w sposуb zasadniczy ksztaіtuj№ dziњ tamtejsz№ politykк i spoіeczeсstwo. Naleїy do nich na przykіad ograniczanie wolnoњci prasy i swobody przekonaс, podkopywanie instytucji demokratycznego wspуі-

* KGB, Komitet Bezpieczeсstwa Paсstwowego, w latach 1954-1991 organ paсstwowy (o znacznej autonomii) przy Radzie Ministrуw ZSRR; do jego kompetencji naleїaіa kontrola їycia w Zwi№zku Radzieckim (gіуwnie inwigilacja obywateli) oraz wywiad; w Federacji Rosyjskiej zadania KGB przejкіa w 1995 roku Federalna Sіuїba Bezpieczeсstwa (przyp. red.).

PRZEDMOWA

decydowania, przerost korupcji w їyciu publicznym oraz w№tpliwe sposoby postкpowania z mniejszoњciami.

Fakt, їe skoncentrowaіem siк w tej pracy na trudnoњciach i budz№cych niepokуj tendencjach w їyciu wspуіczesnej Rosji, nie ma wiele wspуlnego z modnym dziњ czarnowidztwem czyjej lekcewaїeniem. Wrкcz przeciwnie: znam ten kraj od kilkunastu lat, mieszkam w nim od lat dwunastu z їon№ Rosjank№, a Moskwa staіa siк miastem bardzo mi bliskim. Ale wіaњnie dlatego, їe Rosja nie jest mi obojкtna, їe codziennie jestem њwiadkiem problemуw, z jakimi borykaj№ siк zwykli ludzie, muszк mуwiж takїe o tych sprawach, ktуre wywoіuj№ niepokуj. Kto zamyka oczy, zamiast otwarcie wyraїaж obawy i uwagi krytyczne, wyњwiadcza Rosji zі№ przysіugк.

Wіadimir Putin takїe mуwiі o tym niebezpieczeсstwie. W listopadzie 2001 roku, podczas forum obywatelskiego na Kremlu, sam wezwaі do staіej i zdecydowanej krytyki pod adresem wszystkich organуw paсstwa -takїe pod swoim wіasnym. Temu wyzwaniu musi teraz sprostaж.

ANTYREFORMATOR

Burza na szczycie

To byі jeden z tych momentуw, gdy doradcy przeczuwaj№ nieszczкњcie. Jako goњж szczytu UE w Belgii Wіadimir Putin znуw graі sw№ ulubion№ rolк mкїa stanu na њwiatowej scenie. Byіo to w listopadzie 2002 roku, Putin przywoіywaі wіaњnie Europк do porz№dku. Protestuj№c przeciw zjazdowi emigrantуw czeczeсskich w Kopenhadze, prezydent Rosji odmуwiі przybycia do stolicy Danii. I UE natychmiast przeniosіa swe spotkanie do Brukseli. Zachуd znуw okazaі respekt, a moskiewskie media mogіy pisaж z dum№, їe Wіadimir Putin jest licz№cym siк graczem na arenie polityki њwiatowej.

A potem wybuchі skandal. W czasie konferencji na szczycie do mikrofonu podszedі dziennikarz francuski z pytaniem, czy interwencja rosyjska w Czeczenii jest rzeczywiњcie wojn№ z terrorystami, czy wojn№ z narodem czeczeсskim? Przez twarz Putina przebiegі ledwo widoczny grymas, na chwilк zaci№і wargi i gniewnym wzrokiem spojrzaі na pytaj№cego. Przez kilka chwil zdoіaі jednak zachowaж spokуj prawdziwego mкїa stanu. Rosja jest na pierwszej linii frontu walki z islamistami, ktуrzy chc№ zabiж wszystkich niewiernych - wyjaњniaі, nie wchodz№c jednak w meritum pytania. I nagle zmieniі ton. Sіowa zamieniіy siк w salwy karabinowe, wystrzeliwane coraz szybciej i szybciej. Niech pan przyjedzie do Rosji - zaproponowaі dziennikarzowi. Nie, nie po to, by zwiedziж Kreml, lecz by siк daж obrzezaж. „Jeњli chce pan zostaж prawdziwym islamskim radykaіem, polecam takie przeprowadzenie operacji, by nic juї panu nie odrosіo".

Nawet rosyjskiemu tіumaczowi odebraіo mowк. Jak za czasуw Bo-rysa Jelcyna siedz№cy w kabinie tіumaczy czіowiek nie zdobyі siк na od-

ANTYREFORMATOR

wagк, by dosіownie przeіoїyж wypowiedџ prezydenta. Toteї obecni na konferencji politycy i dziennikarze usіyszeli w sіuchawkach niezupeіnie to samo, co prezydent powiedziaі. W wersji, ktуra dotarіa do ich uszu, brzmiaіo to bowiem tak: „Witamy w Rosji. Jesteњmy krajem wieloreligij-nym i wielonarodowym, gdzie wszystko jest dozwolone i tolerowane". Dziennikarze rosyjscy z zakіopotaniem spogl№dali w bok, a ich europejscy koledzy z uњmiechem na twarzach sіuchali sіуw, ktуrych nie rozumieli. Wierna oficjalnej linii prezydenckiej rosyjska telewizja paсstwowa przemilczaіa ten incydent i tylko nieliczne gazety rosyjskie pozwoliіy sobie na krytyczne uwagi.

Takie s№ puіapki wielkiej sceny. W obcych miejscach zawsze czyhaj№ jakieњ niemiіe niespodzianki: jest tam inaczej niї we wіasnym domu, czyli na Kremlu, gdzie moїna mieж pewnoњж, їe starannie dobrani dziennikarze nie wyrw№ siк z pytaniem, ktуrego wczeњniej nie uzgodniono z komуrk№ prasow№. Gdy tylko pada sіowo Czeczenia, jego twarz kamienieje, oczy staj№ siк szkliste, natychmiast czuje siк obraїony, przestaje sіuchaж i wpada we wњciekіoњж - opowiada znany polityk rosyjski, ktуry jak wielu prominentnych Rosjan woli zachowaж anonimowoњж, gdy idzie o ocenк Wіa-dimira Putina. Zaufani ludzie prezydenta radz№ odwiedzaj№cym go goњciom, by raczej zaniechali stawiania krytycznych pytaс w sprawie konfliktu na Kaukazie, w przeciwnym razie atmosfera moїe siк w okamgnieniu ochіodziж. Przed szczytem z okazji 300-lecia zaіoїenia Petersburga w maju 2003 roku strona rosyjska daremnie nalegaіa na to, by w komunikacie koсcowym sіowo Czeczenia w ogуle nie padіo, choж pierwotnie przygotowane sformuіowanie i tak byіo aї nazbyt wywaїone, jak przyznaі pewien wysokiej rangi dyplomata UE.

Fakt, їe Putin okazuje nerwowoњж, ma rуїne przyczyny. Pytaniami o Czeczeniк zachodni politycy zbyt czкsto psuli mu humor podczas rуїnych spotkaс, choж trzeba przyznaж, їe w ostatnich latach zaczкli te pytania formuіowaж coraz ostroїniej. Jak wynika z sondaїy, problem czeczeс-ski jest zdaniem samych Rosjan najwiкksz№ poraїk№ w bilansie rz№dуw Putina. W otoczeniu prezydenta mуwi siк, їe najbardziej leїy mu na sercu „walka z terroryzmem". I їe tu koсcz№ siк wszelkie їarty. Tк ocenк podzielaj№ takїe jego przeciwnicy, choж z caіkiem innych powodуw. W sprawie Czeczenii prezydent nie potrafi nic rozs№dnego odpowiedzieж swoim krytykom, staje siк napastliwy, by w ten sposуb unikn№ж dyskusji - uwaїa obroсca praw czіowieka i deputowany do Dumy Siergiej Kowalow. „Co bowiem ma Putin odpowiedzieж na pytanie, czy to rzeczywiњcie jest walka tylko z terrorem, jeњli siіy rosyjskie ostrzeliwuj№ z moџdzierzy caіe wsie?". Wiele przemawia za tym, їe tego rodzaju wybuchy prezydenta s№ jednak dobrze skalkulowane, їe ataki wњciekіoњci maj№ odwrуciж uwagк od kwe-

BURZA NA SZCZYCIE

stii zasadniczej i s№ њrodkiem umoїliwiaj№cym uchylanie siк od odpowiedzialnoњci - uwaїa Kowalow, ktуry podczas pierwszej wojny w Czeczenii wiele czasu spкdziі w piwnicach Groџnego w trakcie walk o to miasto. Ale obok taktyki dostrzega on takїe autentyczn№ pasjк: „Czeczenia jest dla prezydenta jak odcisk: jeњli siк naс nast№pi, sprawia wњciekіy bуl!".

I nie ma w tym nic dziwnego, przecieї bohaterem staі siк wіaњnie dziкki wojnie w tej kaukaskiej republice i ta wojna utorowaіa mu drogк na Kreml.

DOBRY CAR

Dobry car

Nowy car nie miaі dobrego zdania o reformach swego poprzednika. Wrкcz przeciwnie, zapewne uwaїaі, їe byіy one powaїnym bікdem. Jego poprzednik, jak maіo ktуry z wіadcуw Rosji, modernizowaі їycie w tym zacofanym kraju. Wspieraі samorz№dnoњж, zapocz№tkowaі reformк wojskow№, odnowiі wymiar sprawiedliwoњci, zwiкkszyі niezawisіoњж s№dуw, wolnoњж prasy, unowoczeњniі edukacjк. W polityce zagranicznej d№їyі do przezwyciкїenia izolacji kraju. Jego reformy nie zawsze byіy prowadzone z peіnym przekonaniem, ale jednak zwiastowaіy przeіom. Car rozumiaі, їe Rosja moїe pozostaж licz№cym siк mocarstwem europejskim jedynie pod warunkiem, їe podda zasadniczym zmianom swoje struktury gospodarcze i spoіeczne. Spoіeczeсstwo przyjкіo zapocz№tkowane zmiany z obawami i niepokojem, ale sztuka i nauka rozkwitіy.

Co prawda stary wіadca siі№ zdusiі powstanie Polakуw, ktуre wybuchіo w 1863 roku i krwawo rozprawiі siк z radykalnymi ruchami, ale do podrкcznikуw historii przeszedі jako reformator, co jednak nie uchroniіo go przed niechlubnym koсcem.

Byж moїe doprowadziіy do tego reformy. Tak w kaїdym razie myњlaі zapewne jego nastкpca. I zszedі ze њcieїki reform. Poniewaї nie czuі siк zbyt bezpiecznie, zamieszkaі w solidnie zabezpieczonej rezydencji poza obrкbem Petersburga. Fakt, їe zasiadі na tronie, choж miaі za sob№ karierк tylko wojskow№, nie polityczn№, byі pewnym zaskoczeniem. Niepewne prуby podejmowane przez poprzednika, ktуre zmierzaіy do zbudowania samorz№dnoњci w kraju, poddaі њcisіej kontroli i uznaі, їe wіadza centralna musi rz№dziж tward№ rкk№.

Wprowadziі surow№ cenzurк i zrusyfikowaі znaczne obszary kraju. Jкzyk rosyjski miaі odt№d dominowaж w їyciu codziennym jeszcze bardziej niї dot№d. Postawiі na wszechwіadzк administracji, a swoich przeciwnikуw trzymaі w szachu metodami policyjnymi. Centralne miejsce w jego wizji politycznej zajmowaіa Cerkiew prawosіawna. Dla zabezpieczenia swej wіadzy wzmocniі tajne sіuїby, ktуrym daі woln№ rкkк. Zniуsі autonomiк uniwersytetуw i wznieciі w kraju nienawiњж do mniejszoњci. Jedynymi przyjaciуіmi Rosji s№ flota i armia - miaі podobno mуwiж swym dzieciom. Siік wojskow№ uwaїaі za lekarstwo na wszelkie sіaboњci. W polityce zagranicznej forsowaі wіasne przekonania, jeњli byіo trzeba, takїe wbrew opinii publicznej. Nie udaіo mu siк jednak przeszkodziж kurczeniu siк wpіywуw Rosji na arenie miкdzynarodowej. Staraі siк o dobre kontakty z Niemcami. Zawsze pragn№і byж wzorem uczciwoњci, poboїnoњci i rzetelnoњci. Konsekwentnie reformowaі gospodarkк. Umocniі rubla, ktуry staі siк walut№ wymienialn№, ustawami o ochronie pracy zadbaі o spokуj w kraju i skutecznie potrafiі przyci№gn№ж do Rosji zagranicznych inwestorуw. Pod jego rz№dami ten ogromny kraj w szybkim tempie zacz№і siк przeobraїaж w paсstwo przemysіowe, choж inne mocarstwa europejskie ci№gle jeszcze potrafiіy utrzymaж nad nim przewagк w tej dziedzinie.

Czy mowa o Rosji 2004 roku? Otуї nie, powyїszy opis dotyczy panowania Aleksandra III i jego ojca Aleksandra II. Ten ostatni wst№piі na tron cesarski w Petersburgu w 1855 roku. Nazywano go „carem oswobodzicie-lem", gdyї zniуsі poddaсstwo chіopуw. W 1881 roku zgin№і w Petersburgu w wyniku zamachu bombowego. Nie zdoіaі juї przedstawiж projektu konstytucji, ktуry przygotowywaі. Poniewaї jego najstarszy syn zmarі wczeњniej, na cesarskim tronie zasiadі mіodszy - Aleksander III. Wkrуtce po objкciu tronu, jeszcze w tym samym 1881 roku, maj№c w pamiкci okolicznoњci њmierci ojca i pozostaj№c pod ich wraїeniem, car postawiі na represje. Liberalna polityka ojca wydawaіa mu siк zgubna, dlatego dokonaі zwrotu - do podrкcznikуw historii przeszedі jako antyreformator.

Analogie miкdzy уwczesnym dziedzicem tronu a dzisiejszym prezydentem nie ograniczaj№ siк do samych tylko przekonaс politycznych. Takїe podgrzewanie atmosfery antyїydowskiej za cara Aleksandra III w niejednym przypomina uprzedzenia antyczeczeсskie obecnego wіadcy. Prawd№ jest, їe tego rodzaju porуwnania mog№ budziж w№tpliwoњci, historia siк przecieї nie powtarza, a obu wіadcуw dzieli okres 120 lat. Aleksander II i jego nastкpca dobrze oddaj№ oba typy rz№dz№cych, ktуrzy ksztaіtowali historiк Rosji i odcisnкli na niej swe piкtno. Byli wњrуd nich ludzie, ktуrzy wіaњciw№ sіaboњж Rosji widzieli w przemocy paсstwa, jego wszech-obecnoњci, rozci№gaj№cej siк aї po najbardziej prywatne sfery їycia i dusz№cej w zarodku inicjatywк obywateli i ich odpowiedzialnoњж. Reforma-

ANTYREFORMATOR

torzy ci popierali zawsze rozluџnienie biurokratycznych wiкzуw; mieli nadziejк, їe sіabsze paсstwo, ktуre pozostawi obywatelom wiкcej wolnoњci, w ostatecznym rachunku umocni spoіeczeсstwo, їe w ten sposуb uksztaіtuje siк wspуlnota, ktуra w њcieraniu siк przeciwstawnych interesуw doprowadzi do stworzenia twуrczej rуwnowagi siі. Do reformatorуw w historii Rosji naleїeli car Aleksander II, Michaiі Gorbaczow, z pewnymi zastrzeїeniami takїe Borys Jelcyn i w skromnej mierze nawet Nikita Chruszczow.

Caіkiem inaczej myњleli antyreformatorzy, ktуrzy w sіaboњci paсstwa widzieli zgubк Rosji. Ci zawsze byli przekonani, їe tylko wzmocnienie administracji, zwiкkszenie funkcji kontrolnych wіadzy i przyznanie jej kolejnych prerogatyw umoїliwi rozwуj kraju. Wyobraїali sobie, їe w ten sposуb moїna pokonaж gіуwne choroby tocz№ce spoіeczeсstwo Rosji: korupcjк, bezduszn№ biurokracjк i zacofanie. Do tego rodzaju wіadcуw po Aleksandrze III zalicza siк Jуzefa Stalina, w pewnym sensie takїe Jurija Andropowa, wreszcie Wіadimira Putina.

Obserwatorzy zachodni uwaїaj№ zazwyczaj reformatorуw za њwietlane postaci, antyreformatorуw zaњ raczej za ciemne typy. Ludzie w Rosji widz№ to inaczej. Im sіabsze paсstwo - uczy ich codzienne doњwiadczenie -tym wiкksza panuje w nim samowola. Regularnie staj№ w obliczu sytuacji, w ktуrych wіadza nie zapewnia im ani prawa, ani porz№dku, ani bezpieczeсstwa. Wrкcz przeciwnie, funkcjonariusze paсstwowi - od milicjanta po straїaka - we wszystkich zak№tkach tego ogromnego kraju zachowuj№ siк jak mali despoci, dziaіaj№ samowolnie, bior№ іapуwki. Milicjant z drogуwki nie jest w oczach przeciкtnego Rosjanina kimњ, kto dba o іad i porz№dek na drogach, ale przebranym w mundur przydroїnym rabusiem, ktуrego interesuje wyі№cznie bakszysz.

Na przerostach biurokracji w dzisiejszej Rosji wyrastaj№ niekiedy barwne kwiatki. Na przykіad przy okazji obowi№zuj№cego co trzy lata przegl№du technicznego samochodu jego wіaњciciel jest obowi№zany poddaж siк badaniom u lekarza, ktуry z kolei, jeњli uzna to za stosowne, odeњle go do piкciu rуїnych specjalistуw: do neurologa, okulisty, chirurga, laryngologa i psychiatry. (Dlaczego wszystkie bez wyj№tku kobiety musz№ siк jeszcze dodatkowo udaж do ginekologa, gdy mкїczyznom darowuje siк obowi№zkow№ wizytк u urologa, pozostaje jedn№ z nierozwi№zanych zagadek rosyjskiej biurokracji). Ale paradoksalnie przepis ten, pozwalaj№cy na wiele dowolnoњci interpretacyjnych, wielu rosyjskim kierowcom wcale nie jest znany. Poniewaї uzyskanie tego rodzaju zaњwiadczenia, jak prawie wszystko, co w Rosji ma zwi№zek z urzкdami, wymaga ogromnego nakіadu czasu i kosztuje sporo nerwуw, wielu Rosjan woli „zaіatwiж problem" za pomoc№ іapуwki; uzyskanie nowego wpisu do dokumentуw samocho-

DOBRY CAR

dowych bez okazywania auta do przegl№du, nie mуwi№c o wizytach lekarskich, kosztuje sto dolarуw. Inni wol№ nastкpuj№ce rozwi№zanie: za kaїdym razem, gdy milicjant z drogуwki zatrzymuje ich do kontroli, podsuwaj№ mu dyskretnie trzy euro wsuniкte miкdzy dokumenty.

Cudzoziemcy przybywaj№cy do Rosji znaj№ podobne sytuacje. Wystarczy krzywy wpis w formularzu, by rosyjski pogranicznik uznaі, їe wiza jest niewaїna. Z reguіy bкdzie jednak gotуw przymkn№ж oko na ten fakt w zamian za pewn№ kwotк niezbкdn№ na dokonanie poprawki. W koсcu 2002 roku prawo wizowe zostaіo znacznie zaostrzone. Za czasуw Jelcyna stosunkowo liberalne уwczesne przepisy byіy traktowane przez urzкdy doњж niedbale; dziњ zachodni biznesmeni gorzko skarї№ siк na rygorystyczne traktowanie obecnych regulacji. Now№ wizк roczn№ cudzoziemiec moїe zwykle otrzymaж tylko w rosyjskim konsulacie w kraju pochodzenia, co oczywiњcie zmusza go do podrуїy powrotnej wyі№cznie w celu jej uzyskania. Przy wjeџdzie musi ponownie wypeіniж specjalny formularz, ktуrego sens w praktyce ogranicza siк do tego, by milicja mogіa pobraж іapуwkк za jego brak, co nierzadko ma miejsce, gdyї na lotnisku formularze tego rodzaju nie zawsze s№ wyіoїone.

Cudzoziemiec, ktуry znalazі kwaterк w mieszkaniu prywatnym, na przykіad u przyjaciуі, musi przedstawiж notarialnie poњwiadczon№ zgodк wіaњciciela na zamieszkanie. Niezbкdna rejestracja w urzкdach trwa w Moskwie piкж dni, niekiedy dіuїej. Kto przebywa w stolicy, powiedzmy, przez cztery dni robocze, teї musi siк zarejestrowaж, gdyї tak stanowi№ przepisy, tylko їe w praktyce jest to niewykonalne. Biura podrуїy radz№ bezradnym turystom, by zaopatrzyli siк na tak№ ewentualnoњж w karteczkк poњwiadczaj№c№ - niezgodnie z prawd№ - їe zgіosili siк do rejestracji, ale ze wzglкdуw czasowych nie zdoіali jej uzyskaж. To jeden z niezliczonych przykіadуw na przerost rosyjskiej biurokracji, ktуra od czasуw carskich znakomicie potrafi zatruwaж ludziom їycie. I jeњli w czasach Jelcyna naprawdк rzadko siк zdarzaіo, by jakiњ milicjant interesowaі siк piecz№tk№ rejestracyjn№ na wizie, to dziњ naleїy siк liczyж z regularn№ kontrol№ takiej piecz№tki.

Witajcie w Rosji Wіadimira Putina.

Prezydent obiecywaі ukrуcenie biurokracji i korupcji. Szybko jednak sam siк przekonaі, їe nie ma wiкkszego wpіywu na zmianк tradycyjnych wzorcуw zachowaс. Ten zaklкty kr№g, w ktуrym drepcze rosyjska biurokracja, polega na tym, їe kiedy ludzie nie przestrzegaj№ nawet sensownych reguі, reakcj№ paсstwa jest zaostrzenie przepisуw, ktуre na koniec przestaj№ byж sensowne, a wtedy rzeczywiњcie trudno ich przestrzegaж. Obywatele wynajduj№ coraz to nowe drogi wyjњcia, sposoby i sposobiki, їeby je omin№ж; paсstwo oczywiњcie znуw zaostrza przepisy i tak dalej

ANTYREFORMATOR

i dalej. Z tej gry czerpi№ korzyњci urzкdnicy, gdyї dla nich zaostrzenie przepisуw oznacza z reguіy wzrost nielegalnych dochodуw.

„Sita paсstwa" jest w takich warunkach w№tpliwym bіogosіawieсstwem: z jednej strony politycy, urzкdy i urzкdnicy maj№ do dyspozycji prawie nieograniczone instrumenty wіadzy, z drugiej „aparat" jest tak skorumpowany i w tak poїaіowania godnym stanie, a dџwignie wіadzy tak zardzewiaіe, їe w wielu przypadkach trudno je w ogуle poruszyж. Za czasуw radzieckich to wіaњnie staіe kіopoty ze sprawnym funkcjonowaniem systemu oraz jego zawodnoњж tworzyіy rуїnego rodzaju luki i nisze, ktуre - mimo rozbudowanego aparatu kontroli - pozwalaіy niekiedy gікbiej odetchn№ж. Odpowiedzialni za funkcjonowanie aparatu kontroli urzкdnicy a to byli pijani, a to zaprzyjaџniali siк z kontrolowanymi, a to znуw gubili gdzieњ swoje raporty, dziкki czemu ten nieludzki system pokazywaі niekiedy sympatyczniejsze oblicze.

I wіaњnie te niedobre doњwiadczenia z urzкdami i urzкdnikami powoduj№, їe wielu Rosjan nie upatruje bynajmniej џrуdeі wszelkiego zіa w silnym paсstwie; przeciwnie - w nim wіaњnie pokіada swoje nadzieje. Wedіug badaс przeprowadzonych przed wyborami prezydenckimi w marcu 2000 roku przez renomowane Wszechrosyjskie Centrum Badania Opinii Publicznej (WCIOM) w Moskwie, tylko 13 procent spoњrуd badanych Rosjan їyczyіo sobie silnych instytucji demokratycznych, natomiast aї 71 procent wolaіoby silnego przywуdcк, a 59 procent їyczyіoby sobie silnego paсstwa. Paсstwo to car, a car jest dobry. Jeњli nawet urzкdnicy powoduj№ bezprawie, to czyni№ to za plecami i wbrew woli cara. Tak wygl№da proste tіumaczenie zastanej sytuacji, ktуre jest szeroko rozpowszechnione takїe pod rz№dami Wіadimira Putina. Ojczulek car musi mieж jeszcze wiкcej wіadzy, by lepiej kontrolowaж zіoczyсcуw poњrуd swoich pomocnikуw.

Їyczenia tego rodzaju bazuj№ na doњwiadczeniu i trzeџwej ocenie sytuacji: poniewaї z prawem maіo kto siк liczy, a w kaїdym razie nie jest ono dla wszystkich jednakowe, ludzie tкskni№ za jak№њ instancj№ ostateczn№. Tak№ instancjк w oczach wielu Rosjan stanowi prezydent, ktуry jest wrкcz ucieleњnieniem prawa, ostatni№ skaі№ w kipieli wszechogarniaj№cej korupcji i samowoli. I ma byж kimњ, przed kim zadrїy zarуwno minister, jak i boss mafijny czy oligarcha finansowy. Jest, czy teї ma byж ucieleњnieniem instancji najwyїszej: dla urzкdnikуw w sіuїbie paсstwa - panem, na dodatek z batem w rкku, dla њwiata przestкpczego - w kaїdym razie teoretycznie -ostatni№, nieprzekupn№ instancj№, dla bossуw gospodarki policj№ podatkow№, urzкdem antykartelowym i nadzorc№ gieіdowym jednoczeњnie.

Wіadzк wykonawcz№ z premierem na czele (ktуry w kaїdej chwili moїe byж odwoіany przez parlament) trudno sobie wyobraziж jako tego rodzaju ostateczny autorytet czy najwyїszego sкdziego, gdyї brak jej rze-

DOBRY CAR

czywistej niezaleїnoњci. Istnieje powaїne niebezpieczeсstwo, їe nie bкdzie traktowana serio, lub - jeszcze gorzej - znajdzie siк pod wpіywem rуїnych grup nacisku, jak staіo siк z Borysem Jelcynem, gdy z powodu choroby przestaі byж wіadc№ silnym.

Pogl№d, їe to wіaњnie nieograniczone peіnomocnictwa wіadzy paсstwowej sprzyjaj№ ci№gіym naduїyciom wіadzy i urzкdniczej samowoli, nie jest w Rosji powszechny; podziela go jedynie mniejszoњж. „Dla Rosjan silne paсstwo nie jest anomali№, z ktуr№ naleїaіoby walczyж - pisaі premier Putin w grudniu 1999 roku - wrкcz przeciwnie, jest џrуdіem i gwarantem porz№dku i najwaїniejsz№ siі№ napкdow№ wszelkich zmian".

Czy to pod rz№dami carуw, czy komunistуw czynnikiem forsuj№cym zmiany w Rosji byіo najczкњciej paсstwo. Nie dlatego, їe urzкdnicy i ministrowie byli lepszymi reformatorami, ale dlatego, їe brak byіo innych siі, ktуre miaіyby dostateczne wpіywy, by zmusiж paсstwo do zmian i kompromisуw. Inaczej niї na zachodzie Europy w Rosji nie byіo wpіywowego mieszczaсstwa, њwiadomych swej siіy rzemieњlnikуw czy kupcуw, ktуrzy mogliby wymуc na wіadzy zwierzchniej przestrzeganie prawa. Takїe Cerkiew, w odrуїnieniu na przykіad od Koњcioіa katolickiego, wіaњciwie od czasуw Piotra Wielkiego nigdy nie byіa rуwnorzкdnym partnerem i przeciwnikiem moїnych, lecz co najwyїej petentem i skwapliwym wykonawc№; patriarcha nie ї№daі, ale prosiі. W rezultacie paсstwo byіo jedynym czynnikiem siіy, na ktуrym moїna byіo polegaж, a zwykіy obywatel tylko w nim mуgі pokіadaж swe nadzieje. To, co ten szary czіowiek dostawaі od paсstwa, czyli skorumpowanego, wyniosіego i nieuprzejmego urzкdnika, nie uskrzydlaіo tych nadziei - moїna siк byіo tylko pocieszaж, їe za t№ wstrкtn№ mask№ wіadzy kryje siк moїe gdzieњ jakieњ bardziej ludzkie jej oblicze; tak narodziіa siк legenda o dobrym carze w dalekiej stolicy.

Kluczowym przeїyciem decyduj№cym o myњleniu w kategoriach paсstwa byі zapewne dla Wіadimira Putina, уwczesnego oficera KGB, pobyt w Dreџnie. Pierwszy zagraniczny wyjazd sіuїbowy zaprowadziі mіodego wywiadowcк w 1985 roku do Saksonii z zadaniem werbowania do wspуіpracy z KGB chкtnych do wyjazdu z NRD jej obywateli oraz odwiedzaj№cych to paсstwo Niemcуw z Zachodu, co nie byіo wymarzonym zajкciem dla ambitnego i zdolnego agenta. Po jakimњ czasie Putinowie urz№dzili siк w tym nowym њwiecie; wydawaі im siк czyњciejszy, bardziej zadbany i bogatszy niї Zwi№zek Radziecki.

I nagle, dosіownie w ci№gu jednej nocy owej burzliwej politycznie jesieni 1989 roku, pуџniejszy prezydent zostaі wyrwany z jednostajnoњci swych codziennych zajкж. 6 grudnia 1989 roku pod rezydencj№ KGB w Dreџnie (will№ w dzielnicy Loschwitz) pojawiі siк wњciekіy tіum demonstrantуw, ktуrzy dopiero co zdobyli leї№c№ nad Јab№ centralк Stasi (i byж

ANTYREFORMATOR

moїe byli nawet uzbrojeni), a teraz ї№dali od Rosjan wydania tajnych dokumentуw i otwarcia archiwуw. „Nikt nawet palcem nie kiwn№і, by nas broniж" - wspominaі tamte chwile Putin. Tіum nie byі przyjaџnie nastawiony do radzieckich wywiadowcуw. Obawiali siк najgorszego.

Wtedy z budynku wyszedі do demonstrantуw Putin, przedstawiі siк jako tіumacz i przemуwiі do wzburzonych ludzi. Nie za bardzo udaіo mu siк ich uspokoiж. Naoczni њwiadkowie tamtych wydarzeс mуwi№, їe wykrzykn№і wtedy w kierunku zebranych, їe jest „gotуw umrzeж". Pуџniej chwyciі za telefon, zadzwoniі do koszar najbliїszej jednostki radzieckiej i poprosiі o pomoc. W odpowiedzi usіyszaі, їe komenda musi siк najpierw porozumieж z Moskw№. Gdy pomoc nie nadchodziіa, Putin zadzwoniі ponownie. Moskwa milczy - usіyszaі lapidarn№ odpowiedџ.

Na zewn№trz staі groџny, wzburzony tіum, ktуry w kaїdej chwili mуgі ruszyж do szturmu na budynek, a paсstwo, ktуremu Putin sіuїyі, zostawiіo go na pastwк losu. Nikt nie miaі odwagi podj№ж decyzji. Wіaњnie w tak trudnej sytuacji wіaњnie to paсstwo, ktуremu Putin od kilkunastu lat sіuїyі.

Musiaіo min№ж sporo czasu, nim na miejsce dotarli їoіnierze i rozpкdzili demonstrantуw. Putin pisaі pуџniej: „Odniosіem wraїenie, їe nasz kraj przestaі istnieж. Staіo siк jasne, їe Zwi№zek Radziecki zachorowaі. Na њmierteln№, nieuleczaln№ chorobк o nazwie paraliї: paraliї wіadzy".

Oficer radzieckich sіuїb specjalnych Wіadimir Putin odczuі sіaboњж paсstwa radzieckiego w czasie pierestrojki nie tylko w idyllicznej dzielnicy Drezna - Loschwitz. Gdy wrуciі do ojczyzny, to samo paсstwo nie byіo w stanie zaoferowaж mu ani stosownej do jego statusu pracy, ani porz№dnego mieszkania. Wydawaіo siк, їe paсstwo nie bierze na serio pracy mіodego oficera KGB, ktуry jako dziecko pochіaniaі radzieckie filmy patriotyczne o szpiegach i pracy wywiadуw oraz marzyі o romantycznym їyciu agenta. „Tego, co robiliњmy, nikt nie potrzebowaі. Jaki sens miaіo pisanie raportуw, werbowanie ludzi, zbieranie informacji? W centrali nikt przecieї tego nie czytaі".

Zwrot musiaі byж dla trzydziestokilkuletniego Putina przeїyciem rуwnie gікbokim jak swego czasu dla antyreformatora Aleksandra III zamach na jego ojca: obaj czuli siк ofiarami sіaboњci i bezsilnoњci paсstwa, z ktуrym wi№zali tak wielkie nadzieje. W kaїdym razie obaj byli zdecydowani wzmocniж jego potкgк.

Jako oficer sіuїb specjalnych Putin nie odczuwaі tak dotkliwie ciemnych stron systemu jak wiкkszoњж obywateli radzieckich. Sam byі przecieї czкњci№ aparatu nadzoru. I choж spotykaі siк z licznymi nieprawidіowoњciami, takimi jak na przykіad nepotyzm, takїe w samym KGB, to przecieї jako oficer wywiadu byі w pozycji uprzywilejowanej i nie doznaі tylu krzywd

DOBRY CAR

wynikaj№cych z wszechwіadzy paсstwa i urzкdniczej samowoli jak wiкkszoњж jego rуwnolatkуw cywili: juї choжby ze zwykіych kontroli drogowych funkcjonariusze KGB zazwyczaj wychodzili tanim kosztem. Dziкki specjalnym przydziaіom byli teї mniej zaleїni od wszechwіadzy ekspedientek, kierowniczek sklepуw czy dostawcуw towaru, ludzi, ktуrzy „wydawali" -jak wуwczas powszechnie w Rosji nazywano sprzedawanie poї№danych, lecz deficytowych dуbr - prawie wszystko: poczynaj№c od mydіa, poprzez bilety na taki czy inny koncert, na samochodach koсcz№c.

Nawet jeњli Putin poznaі sіaboњci systemu, jak dziњ zapewnia, to jednak nasuwa siк przypuszczenie, їe koсca systemu radzieckiego raczej nie odebraі jako wyzwolenia od systemu totalitarnego. Byіo to zaіamanie siк jego paсstwa, a tym samym jego maіego, ale bezpiecznego њwiata. Przecieї lata pierestrojki i gіasnosti, gdy Rosjк ogarnкіa demokratyczna euforia, a ludzie widzieli w przemianach pocz№tek nowego i szansк na przyszіoњж, przeїywaі we wschodnich Niemczech; do kraju wrуciі, gdy nastroje przeіomu stopniowo ustкpowaіy miejsca rozczarowaniu now№ wolnoњci№.

Jako prezydent Putin nie zapomniaі, jak siк zdaje, tamtej lekcji. Silne paсstwo i „pionowa oњ wіadzy", to znaczy prosta droga przekazywania poleceс siкgaj№ca od Kremla po ostatni№ wioskк na Kamczatce, stanowi zasadniczy filar jego pogl№dуw politycznych. Do tego „dyktatura prawa", ktуra, jak siк zdaje, oznacza nie tyle paсstwo prawa, co raczej dyktaturк przepisуw. Wiara w wszechmoc paсstwa zdaje siк gікboko zakorzeniona w przekonaniach Wіadimira Putina, ktуry wolnoњci doњwiadczyі jedynie jako chaosu: nawet prawa obywatelskie i demokracja winny byж -jego zdaniem - gwarantowane odgуrnie przez silne paсstwo i nikogo wiкcej. Trudne to przedsiкwziкcie, gdyї jeszcze w czasach radzieckich prуby reform zakoсczyіy siк fiaskiem miкdzy innymi takїe dlatego, їe paсstwo chciaіo nauczyж obywateli samodzielnego myњlenia i umiejкtnoњci decydowania drog№ odgуrnych zarz№dzeс - hasіami typu „Rozwijajcie wіasn№ inicjatywк!".

Juї Borys Jelcyn (wbrew przeciwnym twierdzeniom) podj№і kontynuacjк polityki silnego paсstwa, „cara" i samowіadcy. Jeњli mu siк nie udaіo, a chaos zwyciкїyі, nie miaіo to zwi№zku (w kaїdym razie w drugim okresie sprawowania przezeс rz№dуw) z prуbami odgуrnej demokratyzacji, lecz z faktem, їe przestaі panowaж nad sytuacj№. Nasuwa siк przypuszczenie, їe po konflikcie z Gorbaczowem w koсcu lat osiemdziesi№tych Jelcyn podj№і wspуіpracк z reformatorami i dysydentami, takimi jak Andriej Sa-charow i Siergiej Kowalow, w wyniku m.in. kalkulacji politycznych, a pуџniej, w nastкpstwie jakiegoњ tragicznego nieporozumienia, staі siк nosicielem ich nadziei. Nie jest przy tym wykluczone, їe Jelcynowi spodobaіy siк demokratyczne idee obroсcуw praw obywatelskich i antykomunistуw, ale

ANTYREFORMATOR

nigdy ich tak do koсca nie uznaі za swoje, pozostaіy dla niego czymњ obcym, staіy siк instrumentem w walce politycznej.

W paџdzierniku 1993 roku Jelcyn rozjechaі g№sienicami czoіgуw zacz№tki procesu podziaіu wіadzy, kiedy nakazaі strzelaж z armat czoіgowych do deputowanych Rady Najwyїszej. Gdy przychodzi do opisu tamtych wydarzeс, to na Zachodzie do dziњ siк mуwi o „puczu parlamentu przeciw prezydentowi". Formalnie to jednak Jelcyn dokonaі wtedy zamachu stanu, wydaj№c dekret rozwi№zuj№cy nieprzychylny mu уwczesny parlament. W tej sytuacji wielu deputowanych zabarykadowaіo siк w Biaіym Domu (siedzibie parlamentu nad brzegiem rzeki Moskwy), a Jelcyn kazaі odci№ж im pr№d i wodк. W rozmowie z gronem zaufanych osуb wyraziі zadowolenie, mуwi№c, їe „banda - miaі na myњli deputowanych - udusi siк teraz we wіasnych odchodach".

Na Zachodzie szybko potкpiono parlamentarzystуw jako element reakcyjny i neokomunistyczny. Zignorowano przy tym fakt, їe to wіaњnie ci sami deputowani wybrali w 1990 roku zbuntowanego Jelcyna jako reformatora - wbrew woli moskiewskiej wіadzy centralnej - na swego przewodnicz№cego i w ten sposуb utorowali mu drogк na Kreml. Byж moїe s№ przekonuj№ce argumenty na to, їe Jelcyn zakoсczyі kryzys konstytucyjny, їe dziaіaі w obronie koniecznej, їe tylko uprzedziі atak, їe parlament (wybrany jeszcze zgodnie z prawodawstwem radzieckim na fali pierestrojki w 1990 roku) stale blokowaі poczynania Kremla i z czasem staі siк hamulcem reform, choж w wielu sprawach, gdzie krytykowaі radykalne przeobraїenia, miaі racjк.

Pozostaj№c bez pr№du i wody w Biaіym Domu, otoczeni przez siіy wierne Jelcynowi deputowani stracili w koсcu nerwy i wezwali na pomoc bojowo nastawionych neokomunistуw i dysponuj№cych broni№ prawicowych radykaіуw. Zbuntowany zastкpca Jelcyna, Aleksandr Ruckoj, mianowany urzкduj№cym prezydentem, wezwaі do szturmu na moskiewskie centrum telewizyjne. Tym samym deputowani sami stworzyli sytuacjк, w ktуrej wszystkie siіy choжby tylko poіowicznie postкpowe musiaіy siк ucieszyж z ich klкski. Jednakїe cena tego zwyciкstwa byіa ogromna. Bo skoro Jelcyn rozkazaі strzelaж do deputowanych na oczach wszystkich, w samym њrodku Moskwy, to tym samym z siіy wojskowej nieodwracalnie uczyniі њrodek polityczny.

Tragedia owego paџdziernika polega na tym, їe odwracanie gіowy przez Zachуd i rozpowszechniane przez tenїe Zachуd kіamstwo, їe byі to pucz antykremlowski, zostaіo zrozumiane przez Jelcyna jako sygnaі, їe w razie w№tpliwoњci wszystko jest dozwolone, a demokratyczne reguіy gry przestaj№ mieж znaczenie. Taki sygnaі otrzymaі Jelcyn w czasie, gdy bardzo zaleїaіo mu na uznaniu ze strony Zachodu i gdy gotуw byі jeszcze sіu-

DOBRY CAR

chaж rad. Na Zachodzie uchodziі za przekonanego reformatora; u siebie w domu postanowiі po spacyfikowaniu parlamentu uchwaliж now№, obowi№zuj№c№ do dziњ, a przykrojon№ do jego osoby konstytucjк, ktуra zapewniaіa mu peіniк wіadzy, jakiej chyba nigdy nie posiadaі їaden prezydent w ktуrymkolwiek spoњrуd uprzemysіowionych paсstw њwiata.

Nowa konstytucja w jej postкpowym drugim rozdziale gwarantuje wprawdzie, w kaїdym razie na papierze, prawa czіowieka, ale prerogatywy nowego parlamentu (w nawi№zaniu do dawnych tradycji nazwanego Dum№*) zostaіy znacz№co okrojone. Prezydent ma prawo rozwi№zaж parlament, jeњli ten dwukrotnie odmуwi rz№dowi wotum zaufania lub trzykrotnie odrzuci wybуr proponowanego przez urz№d prezydencki premiera. Szef paсstwa moїe wtedy rz№dziж zgodnie z wіasnym widzimisiк za pomoc№ ukazуw, czyli prezydenckich dekretуw, a wtedy sytuacja pomyњlana jako wyj№tkowa moїe staж siк permanentna. I jest tylko jedno ograniczenie wszechwіadzy prezydenta: dekrety nie mog№ byж sprzeczne z konstytucj№ i prawem. O suwerennoњci regionуw konstytucja nic juї nie wspomina.

A jednak nowa konstytucja miaіa siк okazaж wielkim balastem. Juї podczas pierwszych wyborуw do Dumy w grudniu 1993 roku bliscy Jelcynowi reformatorzy doznali gorzkiej poraїki. Zwyciкzcami okazali siк skrajnie prawicowi narodowi liberaіowie Wіadimira Їyrinowskiego i komuniњci. Krytyczna wobec Jelcyna wiкkszoњж w parlamencie mogіa wprawdzie jako ustawodawca przeci№gaж w nieskoсczonoњж niezbкdne reformy, ale nie miaіa їadnych narzкdzi, by skutecznie kontrolowaж poczynania rz№du i urzкdnikуw. Poniewaї na dodatek ani wymiar sprawiedliwoњci, ani milicja nie funkcjonowaіy sprawnie, a prasa teї nie byіa niezaleїna, w kraju pojawiіy siк idealne warunki dla rozwoju urzкdniczej samowoli i korupcji.

O ile skіonnoњж Jelcyna do despotyzmu mogіa nawet sprzyjaж forsowaniu reform na pocz№tku lat dziewiкжdziesi№tych, to jednak z czasem, wraz z pogікbiaj№c№ siк chorob№, coraz bardziej stawaіy siк widoczne negatywne skutki radzieckiego stylu, w jakim sprawowaі wіadzк: w systemie jelcynowskim najwyїszym nakazem staіo siк samo utrzymanie wіadzy.

Dlatego pod koniec dekady wiкkszoњж Rosjan miaіa juї tylko jedno їyczenie: aby skoсczyі siк wreszcie czas nieіadu i chaosu, a nieobliczalny i chory wіadca ust№piі z tronu. Moїni na Kremlu doszli do wniosku, їe nadszedі czas dziaіania. I brakowaіo im juї tylko jednego: dobrego pomysіu.

* Duma (wіaњciwie Duma Paсstwowa), izba niїsza Zgromadzenia Federalnego Rosji; izb№ wyїsz№ jest Rada Federacji (przyp. red.).

POMYSЈ

Klan

W poіowie lat dziewiкжdziesi№tych feudalne prerogatywy prezydenta przeszіy w praktyce na niewielki kr№g dworakуw i pochlebcуw, ktуrzy utrzymywali bliskie kontakty z potкїnymi klanami w gospodarce. Wspуlnie uczynili Kreml polem rozgrywek dla swych interesуw. Waїne decyzje, na przykіad w sprawach ustawodawstwa podatkowego lub kwot eksportowych, zapadaіy nie tyle ze wzglкdu na interesy paсstwa, co raczej oligarchуw gospodarczych.

Nowi oligarchowie w wiкkszoњci nie wywodzili siк z ludzi, ktуrych w Ameryce okreњla siк mianem self made men, nie zdobyli swych pozycji dziкki pracowitoњci, wytrwaіoњci i dobrym pomysіom. By w owym czasie dojњж w Rosji do wielkiej fortuny, trzeba byіo odrzuciж skrupuіy przed przekroczeniem „pewnych zasad moralnych i przepisуw prawnych" -jak to uj№і Wіadimir Putin w rozmowie z autorem swej biografii.

Najlepsze k№ski wіasnoњci paсstwowej otrzymaіa zasіuїona kadra dawnej radzieckiej elity, nomenklatury, mіodzi dziaіacze Komsomoіu*, zrкczni geszefciarze i ludzie o niejasnej przeszіoњci lub powi№zani ze њrodowiskami przestкpczymi. Uporczywie utrzymywaіy siк pogіoski, їe wielu z nich byіo jedynie figurantami partii i sіuїb specjalnych. W kaїdym razie bez wsparcia obu wszechwіadnych instytucji bіyskawiczne kariery tych ludzi nie byіyby moїliwe, gdyї, jak prawie wszyscy obywatele byіego

* Komsomol (peіna nazwa: Wszechzwi№zkowy Leninowski Komunistyczny Zwi№zek Mіodzieїy), w latach 1918-1991 radziecka organizacja mіodzieїowa; zadaniem Komsomoіu byіo przygotowanie mіodzieїy do wst№pienia w szeregi partii komunistycznej (przyp. red.).

POMYSЈ

ZSRR, oni sami nie dysponowali jakimњ wiкkszym maj№tkiem, w kaїdym razie wiкkszym wedіug zachodnich standardуw.

W Zwi№zku Radzieckim duїo waїniejsze od pieniкdzy byіy kontakty. Jeњli za banknoty z podobizn№ Lenina nie byіo wiele do kupienia poza podstawowymi produktami їywnoњciowymi w prawie pustych sklepach, to wіaњciwe stosunki i dojњcia otwieraіy dostкp do prawie wszelkich poї№danych dуbr. Jeњli uwaїaж, їe te kontakty byіy maj№tkiem, wtedy przyjdzie stwierdziж, їe w nowej Rosji do niewyobraїalnego bogactwa doszіa w gіуwnej mierze „majкtna" warstwa dawnego Zwi№zku Radzieckiego.

Metoda byіa prosta: dysponuj№c niezbкdnymi kontaktami z urzкdnikami, ktуrzy odpowiadali za prywatyzacjк, moїna byіo kupiж z dnia na dzieс koncern naftowy, fabrykк samochodуw, stacjк telewizyjn№, kombinat aluminiowy czy lotnisko, zazwyczaj za uіamek ich faktycznej wartoњci. Podziaі ogromnej radzieckiej wіasnoњci paсstwowej w latach dziewiкжdziesi№tych rzadko odbywaі siк w sposуb, ktуry nie budziіby zastrzeїeс, ale wіadze na Kremlu kupuj№cym nie przeszkadzaіy, niekiedy nawet aktywnie ich wspieraіy. Architektom zmian chodziіo o to, by moїliwie jak najszybciej stworzyж klasк superbogaczy jako przeciwwagк dla komunistуw i „czerwonych dyrektorуw" w zakіadach paсstwowych. Nowi bogacze wiedzieli, їe mog№ byж pewni swych maj№tkуw i wolnoњci jedynie dopуty, dopуki u wіadzy pozostanie Borys Jelcyn oraz jego zwolennicy i nikt na Kremlu nie zacznie stawiaж krytycznych pytaс o pochodzenie ich bogactwa. Inwestowanie w Jelcyna byіo z ich strony zabezpieczeniem wіasnego przeїycia.

Niektуrzy z nowobogackich utrzymywali tak bliskie stosunki z Jel-cynem i jego poplecznikami, їe juї wkrуtce ulica zaczкіa mуwiж o nich „rodzina" i nazwa ta przyjкіa siк dla klanu prezydenta. Rywalizacja miкdzy nowobogackimi byіa wielka, chodziіo o maj№tek paсstwowy i interesy gospodarcze. Niemniej wszyscy musieli siк obawiaж, їe juї wkrуtce moїe przestaж ich chroniж іaskawa rкka prezydenta, toteї wspуlnie doszli do wniosku, їe trzeba znaleџж jego nastкpcк. Miaіby on za zadanie przede wszystkim zagwarantowaж oligarchom ich zdobycze prywatyzacyjne i zapewniж im wpіywy w polityce takїe po odejњciu starego i schorowanego prezydenta. Taki byі pocz№tek moskiewskiego thrillera politycznego.

Po zaіamaniu siк komunizmu spoіeczeсstwo rosyjskie pokіadaіo wielkie nadzieje w nowej demokracji, jednakїe w latach prezydentury Jelcyna pojкcie to doњж szybko zaczкіo funkcjonowaж jako obelїywe. Sіowo demokracja zaczкіo siк kojarzyж ze zіodziejsk№ prywatyzacj№, chaosem, bied№ i upadkiem. Poniewaї paсstwo nie byіo w stanie sprostaж

KLAN

swoim zobowi№zaniom finansowym, peіn№ par№ ruszyі proces drukowania pieniкdzy; na efekt w postaci wysokiej inflacji nie trzeba byіo dіugo czekaж. Wielu starszych ludzi, ktуrzy zgodnie z rosyjsk№ tradycj№ przez caіe їycie ciuіali „grobowy grosz", by przed њmierci№ przygotowaж sobie przyzwoity pogrzeb i miejsce spoczynku, poczuіo siк oszukanych. Miliony Rosjan nie byіo w stanie kupiж sobie bochenka chleba za oszczкdnoњci caіego їycia.

Jak wiкkszoњж kolegуw ze sіuїb specjalnych Putin takїe szybciej znalazі sobie miejsce w nowym њwiecie niї jego rуwieњnicy cywile. Powrуt z placуwki w NRD w lutym 1990 roku byі dla mіodego agenta otrzeџwieniem. Stara ojczyzna oferowaіa wprawdzie dziкki pierestrojce nowe swobody, ale tkwiіa w kryzysie gospodarczym. Ojciec dwojga maіych dzieci musiaі siк najpierw przyzwyczaiж do trudnej radzieckiej codziennoњci, do zaniedbanego mieszkania, pustych sklepуw. Poniewaї w KGB istniaі problem przerostu stanu osobowego, Putin nie dostaі stanowiska w petersburskiej centrali „firmy" i musiaі siк udaж na „wygnanie": zostaі asystentem rektora w miejscowej szkole wyїszej, miaі odpowiadaж za kwestie miкdzynarodowe.

Zwrot siк dokonaі, gdy piastowaі to nowe stanowisko. Na uniwersytecie spotkaі bowiem swego dawnego profesora Anatolija Sobczaka, ktуry niedawno zostaі przewodnicz№cym Rady Miejskiej. Ten subtelny demokrata o gіosie wskazuj№cym namysі nad kaїdym sіowem zaangaїowaі Putina jako swego doradcк odpowiedzialnego za kontakty z milicj№ i tajnymi sіuїbami. Krytycy Putina s№ dziњ przekonani, їe to KGB ulokowaі go w otoczeniu Sobczaka. Gdy Sobczak zostaі merem, a staіo siк to niebawem, poci№gn№і ambitnego prawnika za sob№ do ratusza i po jakimњ czasie uczyniі swoim zastкpc№. Jako drugi czіowiek w drugim co do wielkoњci rosyjskim mieњcie zabezpieczaі tyіy swemu szefowi i jednoczeњnie nawi№zywaі kontakty gospodarcze z zagranic№.

W tym czasie w caіym kraju nauczyciele, їoіnierze, lekarze caіymi miesi№cami czekali na wypіaty. Mimo ogromnych kolejek przed urzкdami pocztowymi i bankami takїe emeryci i renciњci regularnie odchodzili z pustymi kieszeniami. Zaczкіo siк mуwiж nawet, їe z prywatyzacji zrobiіa siк „piratyzacja": choж w przeciwieсstwie do czasуw radzieckich w sklepach byіo wreszcie towarуw pod dostatkiem, to jednak znaczna czкњж spoіeczeсstwa zuboїaіa na tyle, їe mogіa siк raczej przygl№daж wystawom, niї kupowaж towary.

Gdy zbliїaіy siк wybory prezydenckie w czerwcu 1996 roku, Jelcyn w sondaїach opinii publicznej zyskiwaі juї tylko jednocyfrowe poparcie. Nowy Rok na Kremlu byі wiкc daleki od szampaсskich nastrojуw nie tylko dlatego, їe lekarze stanowczo zabronili choremu na serce prezydento-

POMYSЈ

wi picia jakiegokolwiek alkoholu. „Wy moїecie piж sobie szampana, ja najwyїej napoje z b№belkami" - uїalaі siк szef swym wspуіpracownikom w sylwestrow№ noc, gdy namawiali go na wzniesienie toastu. Jednoczeњnie na Kremlu panowaіa zgoda, їe najbliїsze wybory prezydenckie s№ zbyt waїne, by powierzyж je wyі№cznie wyborcom.

Nie moїna siк wiкc byіo zdaж na „zasoby administracyjne", jak z pewnym zaїenowaniem nazywa siк tradycyjne moїliwoњci wpіywania Kremla na rezultaty wyborуw. Jeszcze dziњ zdarza siк w Rosji, їe po zamkniкciu lokali wyborczych w urnach jest wiкcej kart, niї byіo gіosuj№cych, lub їe wyniki nie zostaіy wyliczone wіaњciwie. Z kolei gubernatorzy wiedz№, їe rezultat wyborczy niezgodny z oczekiwaniami Kremla moїe oznaczaж dla rz№dzonego przez nich regionu problemy lub nawet straty (na przykіad dodatkowe kontrole lub okrojone fundusze).

Niemniej nawet te szeroko rozpowszechnione manipulacje mogіy daж Jelcynowi co najwyїej kilka dodatkowych punktуw procentowych, ale przecieї nie zmieniж na jego korzyњж ogуlnonarodowych wyborуw. Dlatego konserwatyњci na Kremlu, z odpowiedzialnym za bezpieczeсstwo Jel-cyna generaіem Aleksandrem Korїakowem, radzili prezydentowi, by po prostu odwoіaі wybory, czyli de facto dokonaі zamachu stanu. Za pretekst mogіaby posіuїyж na przykіad wojna w Czeczenii. Kreml mуgіby wskazaж na zaostrzenie siк sytuacji w tamtym rejonie i koniecznoњж wprowadzenia stanu wyj№tkowego.

W oczach najwaїniejszych klanуw gospodarczych plan Korїakowa i „siіowikуw", jak czкsto nazywa siк w Rosji ludzi z resortu bezpieczeсstwa, oznaczaі wypowiedzenie wojny. Borys Jelcyn, podporz№dkowany jedynie aparatowi bezpieczeсstwa i na nim buduj№cy sw№ wіadzк, przestaіby byж w czymkolwiek od nich zaleїny Humorzasty szef Kremla mуgіby na przykіad daж nagle woln№ rкkк prokuraturze, by przyjrzaіa siк bliїej niektуrym posuniкciom prywatyzacyjnym. I po co miaіby staraж siк o wzglкdy bossуw medialnych, skoro jednoczeњnie wrуciіaby surowsza cenzura. Miny rekinуw gospodarczych rzedіy takїe na myњl, їe po klкsce wyborczej Jelcyn mуgіby popaњж w nieіaskк Zachodu, a tym samym oni rуwnieї mieliby trudniejszy wstкp na salony miкdzy Waszyngtonem a Bruksel№. Tymczasem dobre kontakty zagraniczne stanowiіy waїny element w grze o intratne interesy; nikt teї nie chciaі ryzykowaж utraty drugiego adresu, na przykіad na Lazurowym Wybrzeїu.

Arystokracja pieni№dza musiaіa w tej sytuacji znaleџж jakiњ sposуb zapewnienia Jelcynowi wygranej, zwіaszcza їe dziкki temu mogіaby -jak mawiaj№ w Rosji - „ustrzeliж dwa zaj№ce jednym strzaіem". Z jednej strony dziкki zwyciкskim dla Jelcyna wyborom udaіoby siк przesіoniж szat№ demokracji system rabunkowej gospodarki kapitalistycznej, a tym samym

KLAN

takїe wіasne bogactwo (co byіoby korzystne takїe ze wzglкdu na stosunki z Zachodem), z drugiej zaњ wygrana obligowaіaby Jelcyna do okazania wdziкcznoњci protektorom. Oligarchowie wyіoїyli na kampaniк wyborcz№ miliony dolarуw, ktуre wczeњniej dziкki pomocy tegoї Jelcyna tak іatwo zarobili. Spodziewaj№c siк w zamian oczywiњcie znacznie wiкcej niї tylko wyrazуw podziкkowania, wі№czyli do propagandy na rzecz prezydenta podlegіe sobie stacje telewizyjne, radiowe i prasк. Po dobrze skalkulowanym zwyciкstwie wyborczym Jelcyn miaіby okazaж sw№ wdziкcznoњж kosztem kasy paсstwowej - w koсcu Kreml miaі dostкp do wielu cennych przedsiкbiorstw, ci№gle jeszcze pozostaj№cych wіasnoњci№ paсstwa i nadaj№cych siк do sprywatyzowania.

By znaleџж siк jeszcze bliїej prezydenta, oligarchowie posіuїyli siк energiczn№ mіodsz№ cуrk№ Jelcyna, Tatian№ Djaczenko, z charakteru bardzo do ojca podobn№. Jelcyn powoіaі j№ do swego sztabu wyborczego. Opinia publiczna dowiedziaіa siк, їe Djaczenko pracowaіa wczeњniej w banku, ale przyjaciele mуwili, їe byіa gospodyni№ domow№. Poza rozmowami z ojcem przy kuchennym stole nigdy nie zajmowaіa siк sprawami politycznymi. Zamiast Tatiany Jelcyn zawsze pragn№і mieж syna jako drugie dziecko. Nikogo wiкc nie dziwiіo, їe korpulentna matematyczka zawsze staraіa siк dowieњж ojcu swych zdolnoњci. Jak oficer w karnym batalionie besztaіa w nieznosz№cym sprzeciwu tonie mкskich wspуіpracownikуw swego ojca, wњrуd nich Putina - wspomina jeden z уwczesnych wyїszych urzкdnikуw rz№dowych. W rozmowach z superbogaczami, ktуrzy, jak siк zdaje, byli wobec niej bardzo hojni, zawsze miaіa twarz odњwiкtnie uњmiechniкt№. Jako doradca odpowiedzialny za image ojca dbaіa miкdzy innymi o jego wygl№d przed kamerami telewizyjnymi. Tatiana spodobaіa siк sobie w tej nowej roli na Kremlu, a oligarchowie zabiegali o jej їyczliwoњж; wњrуd nich zwіaszcza Borys Bieriezowski, byіy profesor matematyki.

Bieriezowski, czіowiek o przerzedzonych juї nieco wіosach, mуwi№cy tak szybko, jakby siк sam ze sob№ њcigaі, i rzadko kiedy koсcz№cy rozpoczкte zdania, opracowaі kiedyњ program komputerowy dla paсstwowych zakіadуw samochodowych Lada, dziкki czemu poznaі ich dyrektora. Wkrуtce zawarі z „czerwonym dyrektorem" intratny ukіad - mуwi jeden ze њledczych w tej sprawie. Bieriezowski zaj№і siк eksportem produkowanych przez zakіad samochodуw. Byі to eksport fikcyjny, gdyї w rzeczywistoњci jego firma Logowaz sprzedawaіa іady w kraju, ale zwi№zane z eksportem ulgi podatkowe nie byіy juї bynajmniej fikcyjne. W ten sposуb Bieriezowski miaі podobno oszukaж skarb paсstwa na miliony dolarуw. I choж zakіady Lada znalazіy siк w koсcu na skraju bankructwa, Bieriezowski i ich dyrektor niebywale siк wzbogacili. Nigdy nie udaіo siк udowodniж im tych zarzutуw, ale teї chyba nigdy siк o to powaїnie nie starano.

POMYSЈ

Tatiana i oligarchowie przekonali Jelcyna, їe gdy siк ma duї№ kasк, wybory nie stanowi№ juї wiкkszego ryzyka. W tej sytuacji prezydent odmуwiі szefowi swojej ochrony i jego najbliїszym wspуіpracownikom zgody na realizacjк planуw przewrotu. Bossowie gospodarki wygrali walkк z „siіowikami" i mundurowymi.

Szef kampanii wyborczej Jelcyna, Anatolij Czubajs, rudowіosy mкїczyzna o chіopiкcej twarzy, ktуry kilka lat wczeњniej jako szef planistуw prywatyzacji teї podobno zbiі spory maj№tek, sіusznie zauwaїyі, їe szansк Jelcyna na ponowne zwyciкstwo wyborcze stan№ siк realne jedynie pod warunkiem, їe w drugiej turze bкdzie miaі za przeciwnika komunistк: w ten sposуb moїna bкdzie propagandowo wykorzystaж strach przed bol-szewizmem. Nikt wtedy nie zapyta o bікdy popeіnione przez Jelcyna w pierwszej kadencji ani o jego choroby. Za duїe pieni№dze ekipa prezydenta њci№gnкіa z USA amerykaсskich strategуw od kampanii wyborczych, ludzi takich jak George Gorton. (Stanie siк on pуџniej takїe wspуіtwуrc№ sukcesu Arnolda Schwarzeneggera w wyborach na gubernatora Kalifornii).

Strategia okazaіa siк nader skuteczna. W pierwszej turze wyborуw w czerwcu 1996 roku Jelcyn uzyskaі 35,2 procent gіosуw. W drugiej musiaі siк zmierzyж z przywуdc№ komunistуw Giennadijem Ziuganowem, czіowiekiem doњж sztywnym, zawsze smutno wygl№daj№cym, o dіoniach jak іopaty i pіucach jak miechy. Ziuganow doњж szybko zrobiі karierк w radiu i prasie jako ucieleњnienie wszelkiego zіa.

Ale rуwnie waїna jak bitwa propagandowa byіa teї walka o zdrowie kandydata na prezydenta. Caіy sztab lekarzy wbrew wszelkim medycznym wskazaniom szprycowaі Jelcyna rуїnymi specyfikami, byle tylko schorowany kandydat nadawaі siк do udziaіu w kampanii. Jak bardzo medycy dopiekli zmкczonemu szefowi paсstwa, њwiadczy epizod upubliczniony przez jednego z zaufanych ludzi prezydenta. Otуї pewnego dnia czerwony z gniewu Jelcyn wyrwaі lekarzowi z r№k przygotowan№ juї strzykawkк i zacz№і go goniж po pokojach rz№dowej daczy, krzycz№c: „dzisiaj ja ci j№ wbijк w tyіek". Byі jednak zbyt wolny i zbyt sіaby, by go dogoniж. Ledwie lekarz schroniі siк w jakimњ bezpiecznym miejscu, Jelcyn gdzieњ znikn№і. Dopiero pуџniej znalazі go ochroniarz. Jelcyn leїaі za stoіem bilardowym. „Chciaіem byж wreszcie sam" - tіumaczyі zaskoczonemu oficerowi.

Tego rodzaju historie staіy siк poїywk№ dla stale powtarzaj№cych siк spekulacji i domysіуw. Mуwiono, їe prezydentem, jak niegdyњ starym Breїniewem, „steruje siк" z pomoc№ medykamentуw, їe to zastrzyki wprawiaj№ go w odpowiedni do sytuacji nastrуj. Nie ma jednak na to dowodуw. Niemniej nie da siк zaprzeczyж, їe wiele decyzji medycznych podejmowanych przez lekarzy prezydenta mogіo mieж konsekwencje polityczne.

KLAN

Kilka dni przed decyduj№c№ drug№ tur№ wyborуw, w lipcu 1996 roku, Jelcyn ulegі ciкїkiemu zawaіowi serca. Jego sztab wyborczy wstrzymaі oddech, a kaїd№ wiadomoњж na temat stanu zdrowia prezydenta traktowaі jak tajemnicк paсstwow№. Wersja oficjalna mуwiіa, їe prezydent jest przemкczony i zachrypniкty. Ale rachunek siк sprawdziі: Borys Jelcyn wygraі w drugiej turze, uzyskuj№c 53,8 procent gіosуw.

Wystкp Putina

W „drugiej stolicy" Rosji, Sankt Petersburgu, w 1996 roku w miejscowym zespole sztabu wyborczego Jelcyna pracowaі czіowiek maіo znany poza „Pitrem". Miaі blond wіosy, ostrzyїone po radziecku, wdziкk raczej chіodny. Nosiі tanie radzieckie garnitury nieciesz№cej siк najlepsz№ sіaw№ marki „Bolszewicka" i teczki ze sztucznej skуry, jakie upowszechniіy siк za Breїniewa. Byі wprawdzie drugim czіowiekiem w mieњcie, ale nie robiі wraїenia kogoњ waїnego, toteї zdarzaіo siк, iї goњcie mijali go z obojкtn№ min№ i spieszyli z uszanowaniem w kierunku elegancko ubranego kierownika biura. Jego bowiem brali za zastкpcк mera, gdy po raz pierwszy przyszіo im spotkaж tк nierуwn№ parк poza gabinetem sіuїbowym. Maіo elegancki garnitur na osobie polityka wysokiej rangi nie oznaczaі w owych latach braku gustu i miaі raczej wskazywaж, їe tak ubrana osoba nie wzbogaciіa siк nadmiernie, byіa skromna lub na tyle m№dra, by nie obnosiж siк ze sw№ zamoїnoњci№. Уw powњci№gliwy czіowiek okazywaі umiarkowanie takїe w innych sprawach. Na sw№ podmiejsk№ willк wybraі daczк dawnego konsula generalnego NRD, ktуra - wedіug уwczesnych standardуw obowi№zuj№cych najmoїniejszych ludzi w mieњcie - byіa raczej skromnym domkiem letniskowym. Zrezygnowaі takїe ze sіuїbowego volvo z niebieskim kogutem na dachu, ktуry mu przysіugiwaі, i poprzestaі na koreaсskim hyundaiu.

Zaangaїowanie Putina na rzecz Jelcyna nie byіo jego pierwsz№ kampani№ wyborcz№. Pуі roku wczeњniej podczas wyborуw parlamentarnych kierowaі miejscow№ grup№ partii rz№dz№cej „Nasz Dom Rosja". Byі zawsze uczynny, ale nie rzucaі siк w oczy - wspomina jeden z уwczesnych wspуіpracownikуw Putina. Pуџniej pojawiіy siк zarzuty, їe jego kampania byіa jednak zbyt ospaіa i niezbyt zrкczna.

WYSTКP PUTINA

Tylko w jednym z oњmiu okrкgуw wyborczych partia miaіa swego kandydata. Putin kazaі rozwiesiж w caіym mieњcie plakaty z podobizn№ premiera Wiktora Czernomyrdina. Prawie na kaїdej latarni widziaіo siк nalan№ twarz byіego menedїera branїy gazowniczej, czіowieka o wdziкku walca parowego i jak maіo kto wygadanego. To on zostawiі trwaіy њlad w jкzyku rosyjskim ostatnich lat legendarnym juї powiedzeniem: „Chcieliњmy jak najlepiej, ale jak zwykle nie wyszіo". Szef partii byі tak niepopularny, їe sama jego wszechobecnoњж w mieњcie niespecjalnie zwiкkszaіa szansк na wyborczy sukces - wіaњciwie raczej naleїaіoby gdzieњ go dyskretnie schowaж. Putin wyjaњniaі pуџniej w jednym z wywiadуw prasowych, їe pomyњlaі sobie wtedy, їe przecieї od przybytku gіowa nie boli, a poza tym dostaі tych plakatуw bardzo duїo i nie mуgі ich ot tak po prostu wyrzuciж, gdyї jest na to zbyt oszczкdny. Mimo wszelkiej krytyki okazaіo siк, їe jednak miaі racjк: partia „Nasz Dom Rosja" zajкіa w Petersburgu trzecie miejsce.

Klкsk№ skoсczyіa siк za to inna kampania wyborcza kierowana przez Putina i fakt ten miaі oznaczaж zasadniczy zwrot w jego їyciu: w czerwcu 1996 roku, na krуtko przed wyborami prezydenckimi, wielki protektor Putina, mer Petersburga Anatolij Sobczak, przegraі ze swym rywalem o zajmowane dotychczas przez siebie stanowisko w drugiej turze wyborуw. Putin musiaі stoczyж walkк z potкїnymi przeciwnikami: do kampanii wі№czyі siк bowiem Kreml w osobie szefa ochrony prezydenta, generaіa Korїakowa, i jego ludzi, ktуrzy gwaіtownie zaatakowali urzкduj№cego mera, gdyї ten, jako wizytуwka mіodej rosyjskiej demokracji, byі potencjalnym konkurentem Borysa Jelcyna, a ponadto obu politykуw і№czyіa - czy raczej dzieliіa - rywalizacja natury osobistej. Ingerencja z zewn№trz szіa tak daleko, їe њmigіowce sіuїby bezpieczeсstwa zrzucaіy nad miastem ulotki wzywaj№ce do gіosowania przeciw Sobczakowi.

Po klкsce wyborczej Putin otrzymaі co prawda propozycjк pracy od nowego mera, ale okazaі siк lojalny wobec dawnego protektora i wraz z nim opuњciі urz№d miasta. Pуџniejszy prezydent miaі zbyt dobre kontakty, by rzeczywiњcie martwiж siк o sw№ przyszіoњж. Jego polityczni sprzymierzeсcy z ratusza w Petersburgu ulokowali siк w Moskwie na wpіywowych stanowiskach i zgodnie z rosyjsk№ tradycj№ nie bardzo mogli odrzuciж proњbк starego znajomego, ktуry poszukiwaі nowego zajкcia.

Tymczasem w Moskwie klany gospodarcze, ktуre sfinansowaіy kampaniк wyborcz№ Jelcyna, przedstawiіy prezydentowi swoje oczekiwania. Juї wkrуtce w wyniku problematycznych przetargуw za њmieszne pieni№dze kupiіy od paсstwa (czкsto dziкki poїyczkom udzielonym przez banki paсstwowe) liczne przedsiкbiorstwa, ktуrych wartoњж szіa niekiedy w miliardy rubli. Jednego z oligarchуw, szefa koncernu Interros Wіadimira

POMYSЈ

Potanina, Jelcyn musiaі uczyniж wicepremierem. Wіadimir Putin otrzymaі propozycjк przejњcia do Urzкdu Prezydenckiego w Moskwie -jako jeden z licznych zastкpcуw jego szefa.

W ostatniej chwili plany te pokrzyїowaіa jedna z nieoczekiwanych roszad personalnych Jelcyna: caіkiem niespodziewanie kierownictwo Urzкdu Prezydenckiego obj№і Anatolij Czubajs - zaufany czіowiek cуrki Jelcyna, Tatiany, ktуry tak skutecznie kierowaі kampani№ wyborcz№. W tej sytuacji oferta pracy, ktуr№ zіoїyі jego poprzednik, przestaіa byж aktualna, obiecana posada zostaіa zlikwidowana - wyjaњniі Czubajs przeraїonemu Putinowi. Na otarcie іez zaproponowaі mu jednak, znali siк przecieї nie od dzisiaj, kierowanie biurem informacyjnym Kremla. Putin przyj№і tк ofertк bez entuzjazmu. Dla czіowieka unikaj№cego raczej kontaktуw i pracy przy odsіoniкtej kurtynie stanowisko to z pewnoњci№ nie byіo wymarzone, ale z braku alternatywy nie mуgі go odrzuciж.

Latem 1996 roku w nie najlepszym nastroju ruszyі w drogк powrotn№ z Moskwy do rodzinnego Petersburga. W ostatniej chwili, juї w drodze na lotnisko, wybawiі go z kіopotуw pewien stary znajomy. Jeszcze raz miaіo siк okazaж, їe inwestuj№c w koleїeсstwo i przyjaџс, Putin, ktуry sam siebie nazywaі „specjalist№ w kontaktach z ludџmi", mуgі liczyж na wzajemnoњж. Bкd№c wicemerem Petersburga, utrzymywaі dobre stosunki ze swym poprzednikiem, ktуry po „politycznym zwrocie" w mieњcie popadі w nieіaskк. Wiкkszoњж urzкdnikуw zbywaіa go nawet telefonicznie. Inaczej Putin, u ktуrego drzwi zawsze staіy dlaс otworem. Ta lojalnoњж miaіa teraz przynieњж owoce: czіowiek ten bowiem znуw poszedі w gуrк (wіaњnie zostaі mianowany wicepremierem) i natychmiast zaoferowaі Putinowi pomoc. Korzystaj№c z і№cznoњci radiotelefonicznej, poprosiі go, by zawrуciі z drogi na lotnisko i natychmiast stawiі siк na rozmowк w sprawie nowej pracy. Rozmуwc№ Putina okazaі siк Paweі Borodin - szef administracji maj№tku Kremla, sprawuj№cy wіadzк nad jego cennymi skarbami, od historycznych paіacуw poprzez rz№dowe samoloty i kremlowskie limuzyny po luksusowe hotele i szpitale dla VTP-уw.

Putin miaі okazjк poznaж tego kutego na cztery nogi czіowieka, dozorcк Kremla, jak go nazywano, jeszcze w czasach spкdzonych w Petersburgu, choж byіa to raczej przelotna znajomoњж. Borodin mianowaі byіego funkcjonariusza KGB swym zastкpc№, odpowiedzialnym za biuro prawne i podlegіe administracji maj№tku Kremla zasoby zagraniczne. Sposуb, w jaki Putin znalazі siк na Kremlu, jest њwietnym przykіadem funkcjonowania polityki kadrowej w Rosji. Czкњciej jeszcze niї na Zachodzie wysokie stanowiska przypadaj№ w udziale znajomym, sprzedaje siк je za gotуwkк po jakichњ maіo jasnych targach lub oddaje w ramach skomplikowanych transakcji wymiennych.

WYSTКP PUTINA

Putin szybko uporz№dkowaі wydziaі zagraniczny Borodina i wprowadziі caіkowit№ przejrzystoњж w sprawach zagranicznego maj№tku Kremla. Trzeba jednak dodaж, їe choж miaі w Moskwie now№ pracк i zadania, to przecieї jako petersburїanin nie miaі w stolicy wpіywуw. Byі jednym z niezliczonych urzкdnikуw Kremla. Borysa Jelcyna widywaі tylko z daleka lub w telewizji. Najpierw musiaі siк przyzwyczaiж do korytarzy wіadzy z wszelkimi knutymi tu intrygami i subtelnymi manewrami, ktуre w Moskwie prowadzono daleko їywiej i bardziej bezpardonowo niї w Petersburgu, przynajmniej w czasach, ktуre znaі. Jest maіo prawdopodobne, by latem 1996 roku zwrуciі na Putina uwagк prezydent lub ktуryњ z jego bliskich wspуіpracownikуw. Mieli inne troski. Zdawali sobie sprawк, їe zwyciкїaj№c w wyborach, wygrali co prawda bitwк, ale daleko im jeszcze do wygrania wojny. Teraz trzeba jeszcze byіo napisaж scenariusz operacji „sukcesja", w ktуrym role bкdzie moїna obsadziж pуџniej.

Po ponownym wyborze Jelcyna na stanowisko prezydenta w 1996 roku dawne problemy nie tylko nie przestaіy istnieж, ale jeszcze siк zaostrzyіy. W gospodarce pojawiіy siк wprawdzie pozytywne oznaki wzrostu, ale ograniczaі siк on w gruncie rzeczy do Moskwy i w znacznej mierze byі finansowany dіugami. Nawet w dni robocze przed drogimi restauracjami ustawiaіy siк kolejki, biura podrуїy pracowaіy na akord, w niektуrych moskiewskich domach meblowych wykupiono wszystkie ekskluzywne skуrzane sofy, a na ulicach stolicy obserwowaіo siк najwyїsz№ chyba w Europie koncentracjк luksusowych samochodуw. Rosja їyіa ponad stan. Stopy podatkowe byіy co prawda wysokie, ale przy њci№ganiu podatkуw wіadza okazywaіa najwyїsz№ pobіaїliwoњж. Surowoњж rosyjskich ustaw rekompensowaіo to, їe nie trzeba byіo ich przestrzegaж, jak juї w XIX wieku zauwaїyі rosyjski satyryk Michaiі Saіtykow-Szczedrin.

W sierpniu 1998 roku paсstwo nie mogіo spіacaж odsetek od swoich dіugуw. Rosja staіa siк bankrutem. Przed bankami zaczкіy siк formowaж tasiemcowe kolejki, a same banki, jeden po drugim, zaczкіy ogіaszaж niewypіacalnoњж. Rubel gwaіtownie traciі na wartoњci. Z dnia na dzieс miliony Rosjan znуw utraciіo swe oszczкdnoњci, a takїe nadziejк; jednoczeњnie nieliczni wtajemniczeni wielokrotnie pomnoїyli swe maj№tki na spekulacjach.

Wiele siк rozpisywano o tym, їe klan Jelcyna i najbliїsze otoczenie prezydenta sami nakrкcali karuzelк rosn№cego zadіuїenia i sporo na tym zarobili. Nie ma dowodуw, їe tak istotnie byіo, ale teї nie ma w№tpliwoњci, їe klan Jelcyna dysponowaі niezbкdn№ wiedz№, by z zaistniaіej sytuacji czerpaж korzyњci. Premier Siergiej Kirijenko, maіo doњwiadczony mіody przedsiкbiorca o wygl№dzie іadnie uczesanego ucznia i prymusa, ktуrego Jelcyn pod naciskiem lobby naftowego wysіaі do moskiewskiego Biaіego

POMYSЈ

Domu jako szefa rz№du, w peіni zasіuїyі sobie wуwczas na przydomek „Kinderniespodzianka". Zupeіnie nie wie, jak mogіo dojњж do takiego zaіamania - tak namiestnik rosyjskich oligarchуw tіumaczyі kilka dni pуџniej w gronie zaufanych osуb swoje niepowodzenie - wszak skrupulatnie przestrzegaі zasad zawartych w amerykaсskich podrкcznikach ekonomii.

Krajowi groziі chaos, a kapitan przestaі praktycznie pojawiaж siк na swoim mostku. Dla agencji informacyjnych juї sam fakt, їe Jelcyn pokazaі siк w gabinecie prezydenckim i pracuje, byі wart odnotowania. „Dzisiaj na Kremlu o godzinie 11 po dіugiej i ciкїkiej chorobie, nie odzyskawszy przytomnoњci, zostaі zaniesiony do pracy Borys Jelcyn, czcigodna gіowa naszego paсstwa" - taki їart nawi№zuj№cy do stylistyki komunikatуw o њmierci radzieckich przywуdcуw w czasach ZSRR kr№їyі wtedy po Moskwie.

Jedynym rzeczywistym centrum wіadzy w kraju byі jednak Kreml. Prezydent rz№dziі za pomoc№ dekretуw-ukazуw. Krytycy mуwili juї w tym czasie nawet o „ukazokracji". Fakt, їe teraz przestaі siк nagle liczyж, miaі powaїne konsekwencje: z jednej strony prowincjonalni baronowie przestali traktowaж Jelcyna serio, a urzкdnicy nie brali sobie zbyt mocno do serca jego dekretуw, z drugiej - prezydent na skutek choroby staі siк bardzo podatny na wpіywy najbliїszego otoczenia.

Tymczasem coraz wyїej w hierarchii wіadzy plasowaіa siк ukochana cуrka Jelcyna, Tatiana, ktуra z czasem staіa siк panuj№c№ ksiкїn№. W Moskwie nie byіo to jakieњ nowe zjawisko, skoro nie tak przecieї dawno

0 biegu spraw urzкdowych decydowaіa pielкgniarka schorowanego Leoni-da Breїniewa, a na pocz№tku XX wieku decyduj№cy wpіyw na bieg spraw paсstwowych zyskaі, poprzez maіїonkк cara, Rasputin. Drogi do prezydenta strzegіa jego cуrka i jej przyjaciele, tacyjak Borys Bieriezowski, ktуrego prasa zachodnia nazwie w przyszіoњci „ojcem chrzestnym" Kremla. To Tatiana decydowaіa czкsto o karierach - toteї uwaga kremlowskich urzкdnikуw przestaіa siк koncentrowaж na prezydencie i przesunкіa na jego cуrkк.

Kto miaі wіadzк nad gіow№ paсstwa, miaі wіadzк nad samym paсstwem. Osoby z otoczenia Jelcyna, ktуre potrafiіy zachowaж pewn№ niezaleїnoњж lub naraziіy siк jak№њ krytyczn№ uwag№, jak jego dawni doradcy z krкgu moskiewskich intelektualistуw, byіy zwalniane. Waїne urzкdy

1 kluczowe pozycje w gospodarce otrzymywali przyjaciele i znajomi Tatiany. Na przykіad jej szwagier, m№ї starszej cуrki Jelcyna, niegdyњ jako drugi pilot zaledwie zastкpca kapitana samolotu, awansowaі na szefa paсstwowych (w poіowie) linii lotniczych „Aerofіot". Pуџniejszy m№ї Tatiany, Walentin Jumaszew, z ktуrym juї wtedy pozostawaіa w bardzo bliskiej zaїyіoњci, zostaі na pewien czas szefem Urzкdu Prezydenckiego.

I I

WYSTКP PUTINA

Klanowi nie chodziіo ani o wpіywy Rosji w њwiecie i jej wielkomocarstwowe ambicje, ani o jej siік i wojsko. Wszystko krкciіo siк wokуі wіasnych korzyњci. Taki byі teї chyba powуd, czy moїe jeden z powodуw, dla ktуrych Zachуd milczaі: dopуki kremlowski klan miaі udziaі w stabilizowaniu sytuacji na arenie miкdzynarodowej, dopуty mуgі spokojnie grabiж wіasny kraj.

Do Tatiany naleїaіo ostatnie sіowo, kiedy Jelcyn moїe siк pokazaж publicznie i co ma powiedzieж. Tak niegdyњ wybuchowy szef paсstwa, ktуry swego czasu w przypіywie zіoњci kazaі wrzuciж ze statku do Woіgi towarzysz№cego mu rzecznika prasowego i szykanowaі swego poprzednika, Gorbaczowa, znalazі siк pod caіkowitym wpіywem cуrki - opowiada jeden z jego уwczesnych doradcуw. Szef Kremla sam chyba czuі, їe coњ jest nie tak, ale nie miaі siіy, by siк broniж. Zbyt wielka byіa jego zaleїnoњж od mіodszej cуrki, a takїe miіoњж do niej. Dobrze to obrazuje pewien epizod, ktуry zapamiкtaі jeden z jego zaufanych ludzi. Szef paсstwa, w rodzinnym gronie nazywany „dziadkiem", nigdy nie przywi№zywaі wiкkszej wagi do ksi№їek i czasopism, przed pуjњciem do іуїka chкtnie skracaі sobie czas przegl№daniem albumуw ze zdjкciami, na ktуrych byі uwieczniony z przyjaciуіmi i moїnymi tego њwiata, na przykіad z prezydentem Clintonem czy kanclerzem Kohlem. Kazaі sobie nawet wydrukowaж ten album w formie ksi№їki. Tatiana zaczкіa siк jednak niepokoiж, gdy zauwaїyіa, їe „dziadek" w trakcie nocnego kartkowania coraz czкњciej i coraz dіuїej zatrzymuje siк przy zdjкciach przedstawiaj№cych go razem z szefem swej ochrony, Korїakowem, ktуry w tym czasie byі juї w nieіasce. „To byіy czasy - mruczaі pod nosem, ogl№daj№c fotografie - ten to potrafiі wypiж". Chyba rzeczywiњcie nie bez powodu Korїakow nosiі niegdyњ dumne przezwisko „Prawa szklanka prezydenta", gdyї w tych sprawach potrafiі dotrzymaж Jelcynowi kroku. Z tego teї powodu miaі prawo regularnie siadywaж u jego boku. Tatianк, ktуra byіa inspiratork№ odsuniкcia Korїakowa na boczny tor, przypіywy nostalgicznych nastrojуw „dziadka" zaczynaіy niepokoiж. Z wіasnego gorzkiego doњwiadczenia wiedziaіa bowiem, їe byі on w stanie spontanicznie zwalniaж, ale teї mianowaж swych wspуіpracownikуw. A їe Jelcyn byі przywi№zany do przyjaciуі, Tatiana postaraіa siк, by album gdzieњ znikі. Nie ziњciіa siк wszakїe jej nadzieja, їe ojciec nie zauwaїy straty. Nie kryj№c wњciekіoњci, zaї№daі zwrotu albumu, a poniewaї narzekaі, їe ma kіopoty z zasypianiem i coraz wyraџniej popadaі w depresjк, Tatiana nie widziaіa innego wyjњcia niї niezwіoczne wydrukowanie nowego albumu, z tymi samymi (z wyj№tkiem Korїakowa) zdjкciami i nawet t№ sam№ dedykacj№. Wielce uradowany Jelcyn podobno rzuciі siк na swoj№ „ksi№їkк". Dopiero po pewnym czasie zdumiaі siк wielce i spytaі cуrkк, czy aby przypadkiem w albumie kogoњ

POMYSЈ

nie brakuje? „Nie, nigdy w їyciu - uspokajaіa Tatiana - coњ ci siк musiaіo pomyliж, tato".

O ile w okresie pierwszej prezydentury klika wokуі prezydenta i jego cуrki miaіa jeszcze groџnych przeciwnikуw, jak choжby Korїakow i ludzie z resortуw „siіowych", o tyle po 1996 roku zagroїenie przestaіo byж realne, w kaїdym razie w obrкbie Kremla. Kto wszakїe zadarі z arystokracj№ pieni№dza, najlepsze dni swej kariery miaі juї za sob№. „To byі jeden z najbardziej ponurych okresуw w historii Rosji, porуwnywalny z czasem zamкtu po њmierci Iwana Groџnego" - mуwi dziњ jeden z doradcуw Puti-na. Na temat polityki swego poprzednika nowy prezydent wyraїa siк bardziej dyplomatycznie, ale w podobnym tonie. W rozmowie z autorem, we wrzeњniu 2001 roku, nazwaі okres rz№dуw Jelcyna „dziesiкcioleciem chaosu i na poіy chaosu". Na ile wiarygodna jest ta krytyka i czy Putin sam nie postкpuje zgodnie z tradycj№ Jelcyna i nie jest zaleїny od otaczaj№cego go klanu, to jedno z kluczowych pytaс w nowej Rosji, ktуre przyjdzie jeszcze dokіadniej rozwaїyж w innym miejscu tej ksi№їki.

W koсcowej fazie rz№dуw Jelcyna Putin piastowaі wprawdzie coraz wyїsze urzкdy, ale przecieї nie siedziaі za sterem realnej wіadzy, przeciwnie, byі raczej tylko trybikiem - skrupulatnie speіniaj№cym swoje obowi№zki urzкdnikiem, w peіni oddanym i lojalnym wobec Kremla. Jeszcze w 1997 roku opuњciі stanowisko przy wpіywowym zarz№dcy kremlowskiego maj№tku, Pawle Borodinie, i awansowaі. Obj№і stanowisko szefa potкїnego wydziaіu kontroli w Urzкdzie Prezydenckim. Wydziaі ten sprawdzaі wykonywanie poleceс prezydenta. Faktycznie zostaі wiкc Putin czіowiekiem znacznie potкїniejszym niї wiкkszoњж ministrуw. Administracja Urzкdu Prezydenckiego staіa siк z czasem czymњ w rodzaju „superrz№du", a kierownicy jej dziaіуw mieli czкsto wiкksze kompetencje niї szefowie odpowiednich resortуw w Biaіym Domu, siedzibie rz№du nad brzegiem Moskwy.

Nawet na swych pуџniejszych krytykach robiі Putin w owym czasie korzystne wraїenie. „Gdy w 1997 roku udzielaі mi wywiadu w programie na їywo, byіem zaskoczony, jak dobrze byі poinformowany, nawet w szczegуіach, jak byі kompetentny; a to bynajmniej nie byіo reguі№ wњrуd urzкdnikуw Kremla w tamtym czasie" - wspomina Aleksiej Wienie-diktow, naczelny krytycznej rozgіoњni „Echo Moskwy".

Putinowi, czіowiekowi o prawniczym wyksztaіceniu, praca ta - jak sam pуџniej pisaі - wydawaіa siк nudna: „Nie wiem, co bym robiі, gdyby wszystko dalej potoczyіo siк w ten sposуb. Prawdopodobnie zaіoїyіbym firmк doradztwa prawnego". Zanim jednak zdecydowaі siк na tak radykaln№ zmianк, awansowaі w 1998 roku na stanowisko pierwszego zastкpcy Urzкdu Prezydenckiego. W jego kompetencjach znalazі siк nadzуr nad regionami.

WYSTКP PUTINA

Nieco pуџniej zostaі szefem Federalnej Sіuїby Bezpieczeсstwa (FSB), nastкpczyni KGB, ktуry Jelcyn zdemontowaі po nieudanym puczu w 1991 roku. FSB z dum№ przyznaje siк do swej radzieckiej przeszіoњci i do dziњ zajmuje ten sam budynek KGB - osіawion№ Јubiankк.

Nie cieszyі siк z powodu nominacji na szefa sіuїb specjalnych. Pisaі pуџniej: „Nie chciaіem dwa razy wchodziж do tej samej rzeki". Praca w sіuїbach specjalnych to staіy stres: „Ludzie їyj№ tam pod staіym napiкciem; wszystkie dokumenty s№ tajne, nie wolno tego, nie wolno tamtego". Putin obiecaі їonie, їe w їadnym razie nie wrуci do specsіuїb. Gdy po nominacji zadzwoniі do niej i powiedziaі: „B№dџ teraz ostroїniejsza, znуw wrуciіem tam, gdzie zaczynaіem", Ludmiіa Putina s№dziіa, їe wrуciі do kremlowskich nieruchomoњci. Dopiero gdy trzykrotnie powtуrzyі to zdanie, zrozumiaіa. Jako їona szefa sіuїb specjalnych musiaіa teraz zrezygnowaж z kontaktуw z zaprzyjaџnionym maіїeсstwem w Niemczech.

Wkrуtce po objкciu nowego stanowiska Putin wysіaі wielu dіugoletnich pracownikуw KGB w stan spoczynku. Pуџniejszy prezydent zostaі postawiony na czele FSB przez Kreml i jego zadaniem miaіo byж powњci№gniкcie gorliwoњci niektуrych funkcjonariuszy w tropieniu i zwalczaniu korupcji, zwіaszcza w potajemnym њledzeniu klanu Jelcyna - twierdzi jeden z wyїszych urzкdnikуw tamtej epoki. Rzeczywiњcie centrala wywiadowcza na Јubiance zd№їyіa juї przekazaж prokuraturze doњж sensacyjne materiaіy dotycz№ce korupcyjnych grzechуw Kremla. Po przeprowadzce Putina do nowego miejsca pracy potok informacji nagle siк urwaі.

Juї wtedy Putin bezwarunkowo dochowywaі wiernoњci kremlow-skiemu klanowi. Na Јubiance, jak - podobno -juї wczeњniej w petersburskim ratuszu, jego szafy z aktami peіne byіy materiaіуw kompromituj№cych, zwanych w Rosji kompromatem. Mуwi siк, їe Putin chкtnie z nich korzystaі: uchodziі za czіowieka dziaіaj№cego skutecznie, bardzo inteligentnego i nadzwyczaj pracowitego. W marcu 1999 roku nie wahaі siк przyjњж Jelcynowi z pomoc№ w nader trudnej sytuacji. Okazaі siк nie tylko lojalny, ale teї pokazaі, їe potrafi dziaіaж bezceremonialnie. Sіuїby wywiadowcze podsіuchaіy rozmowк telefoniczn№ prokuratora generalnego Jurija Skuratowa z jego szwajcarskim koleg№. Rozmowa ta wywoіaіa na Kremlu niemaіe poruszenie, gdyї okazaіo siк, їe pan prokurator potajemnie zainicjowaі rozpoczкcie њledztwa w sprawach korupcyjnych z udziaіem rodziny Jelcyna. W Rosji, gdzie przecieї generalny prokurator zawsze chodziі na pasku Kremla, byіa to њmiaіoњж niesіychana.

Prokuratorska samodzielnoњж oznaczaіa caіkiem realne niebezpieczeсstwo dla samego szefa i zwi№zanej z nim kliki: na proњbк rosyjskiej prokuratury generalnej wіadze szwajcarskie zabezpieczyіy materiaіy obci№їaj№ce klan Jelcyna. Juї wczeњniej istniaіy podejrzenia, їe „rodzina" ma

POMYSЈ

peіne konta w bankach zagranicznych. Ponadto obie cуrki dokonywaіy drogich zakupуw z pomoc№ kart kredytowych, ktуre oddaіa im do dyspozycji szwajcarska firma Mabetex - zatem dokіadnie to samo przedsiкbiorstwo, ktуre otrzymaіo wielomilionowy kontrakt na renowacjк Kremla. Ale to nie nagіa zmiana pogl№dуw przemieniіa tak potulnego niegdyњ Skurato-wa w czіowieka ogarniкtego pasj№ walki ze ziem. Zaczкto wtedy mуwiж, їe prokurator generalny przewidywaі juї w tym czasie zmierzch politycznej ery Jelcyna i podobnie jak wielu innych postanowiі zawczasu zmieniж stronк i przysіuїyж siк politycznym przeciwnikom prezydenta. W tej trudnej dla siebie sytuacji cуrka Jelcyna, Tatiana, powierzyіa szefowi FSB Putino-wi i kierownikowi Urzкdu Prezydenckiego Nikoіajowi Bordiuїy delikatn№ misjк przywoіania do porz№dku krn№brnego prokuratora lub przynajmniej unieszkodliwienia go.

Putin bardzo szybko znalazі wіaњciwy sposуb: nagrany z ukrycia technik№ wideo film, na ktуrym sk№po odziany mкїczyzna, zaskakuj№co podobny do prokuratora generalnego, na podwуjnym іoїu w zakonspirowanym mieszkaniu swawoli z dwiema prostytutkami. W zaufanym gronie Skuratow miaі podobno potwierdziж autentycznoњж nagrania, ale jednoczeњnie uskarїaі siк, їe zostaі spojony alkoholem i zrкcznie zwabiony w puіapkк.

Na pocz№tku lutego 1999 roku Putin dyskretnie zorganizowaі spotkanie z prokuratorem i daі mu do zrozumienia, їe wkrуtce caіa Rosja zobaczy ten rуїowy balecik w telewizji, jeњli њledztwo przeciw rodzinie Jelcyna nie zostanie przerwane. Na rezultat nie trzeba byіo dіugo czekaж. Po tym spotkaniu Skuratow podpisaі podanie z proњb№ o dymisjк i nastкpnego dnia trafiі do szpitala z rozpoznaniem zakіуcenia pracy serca. Jednakїe Rada Federacji, czyli przedstawicielstwo rosyjskich prowincji, a wiкc izba wyїsza parlamentu, nie chciaіa zatwierdziж dymisji Skuratowa. Zdaje siк, їe baronowie rz№dz№cy regionami oczekiwali jakiegoњ zadoњжuczynienia za wyraїenie zgody.

Skuratow odzyskaі nadziejк: 17 marca na forum Rady Federacji zіoїyі oњwiadczenie, їe zamierza pozostaж na dotychczasowym stanowisku. Jeszcze tej samej nocy miliony Rosjan miaіy okazjк obejrzeж w telewizji sceny erotyczne z prokuratorem generalnym w roli gіуwnej. W komentarzach mуwiіo siк gіoњno, їe Skuratow nie tylko pozwalaі sobie na tego rodzaju ekscesy, ale teї їe kazaі za nie pіaciж mafii. Postawiony pod њcian№ prokurator energicznie wszystkiemu zaprzeczaі, mуwiі o faіszerstwie, ale kremlowska maszyneria medialna i zaprzyjaџnieni oligarchowie znуw sprawnie i zgodnie zadziaіali: zamiast oburzaж siк na zupeіnie przecieї jawny szantaї, caіa Rosja, podїegana przez media, zaczкіa dyskutowaж, czy prokurator generalny rzeczywiњcie lubi burdele, czy teї padі ofiar№ intrygi. W tej sytuacji zarzuty przeciw klanowi Jelcyna prawie caіkowicie zbladіy.

WYSTКP PUTINA

Ale to byіa dopiero poіowa sukcesu, gdyї prokurator generalny, choж z nieco nadwerкїon№ reputacj№, pozostaі przecieї na stanowisku. Co prawda Jelcyn, caіkowicie wbrew prawu, kazaі go siі№ usun№ж z biura, ale podwіadni Skuratowa uporczywie odmawiali wszczкcia dochodzenia przeciw szefowi, choж tymczasem zaczкto juї takїe rozsiewaж pogіoski, їe przyj№і on w formie prezentуw od „dozorcy Kremla" Pawіa Borodina kilkanaњcie garniturуw. Zwaїywszy rozmiary, jakie osi№gnкіa korupcja za Jelcyna, byіaby to doprawdy bagatela.

I znуw z pomoc№ pospieszyі Putin, siкgaj№c do arsenaіu њrodkуw specjalnych: takїe i tym razem znalazіa siк odpowiednia taњma wideo. Jej bohaterem byі moskiewski prokurator, ktуry nie bardzo kwapiі siк do wszczкcia dochodzenia przeciw szefowi, chociaї mуgі. Okazaіo siк, їe pan prokurator oddaje siк praktykom seksualnym szczegуlnego rodzaju, daleko odbiegaj№cym od tego, co Rosja zobaczyіa na poprzedniej taњmie prezentuj№cej domniemane harce miіosne prokuratora generalnego z dwiema prostytutkami. Po dіugich wahaniach i prawie z pіaczem, by ratowaж honor wіasny i rodziny, zіamany њledczy poњwiкciі swego przeіoїonego. Zdrada szefa przyniosіa mu jednak pogardк њrodowiska.

Po tych pracach wstкpnych wykonanych przez Putina Borys Jelcyn mуgі teraz przejњж do ofensywy i wysіaі prokuratora generalnego na bezterminowy urlop. Њciњle rzecz bior№c nie byіo to zgodne z prawem, gdyї zatwierdzenie i zwolnienie prokuratora generalnego leїy w kompetencjach Rady Federacji, ale prezydent wezwaі do siebie szefa Trybunaіu Konstytucyjnego i po krуtkiej rozmowie z nim znalazі wyjњcie z sytuacji i jego prawnicze uzasadnienie: skoro przeciw generalnemu prokuratorowi toczy siк dochodzenie, winien on byж zawieszony w swoich obowi№zkach. Poniewaї їadna ustawa nie mуwi wyraџnie, kto jest uprawniony do podjкcia takiej decyzji, przeto prezydent nie tylko ma prawo, ale i obowi№zek tak wіaњnie post№piж. Putin zrewanїowaі siк pуџniej sкdziom z Trybunaіu Konstytucyjnego. Doceniі ich spryt i podniуsі ich status - zostali zrуwnani rang№ z wicepremierami, co wi№zaіo siк z dodatkowymi przywilejami. Ponadto prezydent powierzyі zadanie prowadzenia spraw zwi№zanych z urzкdem prokuratora generalnego nowemu czіowiekowi.

Oskarїenia o korupcjк wysuwane przeciw Skuratowowi okazaіy siк pуџniej bezpodstawne - dochodzenie wstrzymano. Kierownika paсstwowego holdingu medialnego WGTRK (naleї№cy do niego kanaі RTR jako pierwszy pokazaі taњmк wideo) Putin mianowaі wkrуtce po przeprowadzce na Kreml ministrem kultury.

Nim skoсczyіa siк afera Skuratowa, Jelcyn zwolniі szefa Urzкdu Prezydenckiego Nikoіaja Bordiuїк. Ten byіy generaі KGB, ktуry sіuїyі w wielu regionach objкtych kryzysami, zacz№і mieж skrupuіy, a brudne

POMYSЈ

gierki na prezydenckim dworze odbiіy siк na jego zdrowiu: z objawami choroby serca Bordiuїa trafiі do szpitala. Pуџniej skarїyі siк, їe Jelcyn powzi№і decyzjк o jego zwolnieniu pod presj№ cуrki Tatiany i jej poplecznikуw. To nie prezydent rz№dzi Rosj№, lecz klika zіoїona z pozbawionych sumienia osуb - mуwiі.

W odrуїnieniu od Bordiuїy Wіadimir Putin zdaі bez zarzutu egzamin z przydatnoњci dla Jelcyna. Zarуwno w czasie trwania jak i po zakoсczeniu afery Skuratowa bez zastrzeїeс trzymaі stronк klanu prezydenta. Juї z samej natury sprawowanego przez Putina urzкdu szefa sіuїb specjalnych wynikaіo, їe o jego dziaіaniach w tym okresie wiкcej opowiadano plotek niї faktуw. Ale prawd№ pozostaje, їe klan kremlowski w owym czasie nie przebieraі w њrodkach. A to, їe szef FSB - odpowiedzialny za tajne akcje - mуgі nie byж w nie wtajemniczony, wydaje siк nieprawdopodobne. Jako oficer sіuїb specjalnych Putin byі przyzwyczajony do wypeіniania rozkazуw -uwaїa pewien znajomy dzisiejszego prezydenta, ktуry wszakїe nie chce, by jego nazwisko cytowano w zwi№zku z nastкpuj№c№ uwag№: „Nauczyі siк odrzucaж skrupuіy". Przeciwnicy Putina mуwi№ o jego „pragmatycznej brutalnoњci". W kaїdym razie cуrka Jelcyna Tatiana i jej przyjaciele wiedzieli, їe w sytuacjach krytycznych mog№ na Putinie polegaж.

Po zwolnieniu Bordiuїy zwi№zki miкdzy klanem a wіadz№ paсstwow№ ulegіy dalszemu zacieњnieniu, moїna powiedzieж, їe osi№gnкіy swoj№ kulminacjк. Na stanowisku szefa Urzкdu Prezydenckiego znalazі siк czіonek klanu Jelcyna Aleksandr Woіoszyn. Ten blady przedsiкbiorca byі zaufanym Borysa Bieriezowskiego i poprzez wspуlne interesy i skandale њciњle z nim powi№zany. Wedіug nieoficjalnych informacji prokuratury Woіoszyn miaі jakoby przy pomocy kryminalistуw zmusiж jeden z moskiewskich bankуw do wykupienia za 5,5 min dolarуw (pochodz№cych z lokat oszczкdnoњciowych jego klientуw) њwiadectw udziaіowych pewnej niejasnej inwestycji Borysa Bieriezowskiego. W owym czasie nie byіy one warte „wiкcej niї papierki od cukierkуw" - opowiada jeden z уwczesnych њledczych. Jako szef Federalnej Spуіki Papierуw Wartoњciowych, a zatem czіowiek odpowiedzialny za aukcje prywatyzacyjne, Woіoszyn sprzedawaі podobno pуџniej Bieriezowskiemu oraz jego przyjacielowi Romanowi Abramowiczowi przedsiкbiorstwa paсstwowe po њmiesznie niskich cenach. Przy okazji samej tylko sprzedaїy koncernu naftowego Sibnieft ta dobrana trуjka oszukaіa paсstwo na 500 min dolarуw. Wedіug informacji wspomnianego prokuratora Woіoszyn utrzymywaі dobre stosunki z zamordowanym pуџniej ojcem chrzestnym moskiewskiej mafii i prowadziі z nim wspуlne interesy. Wszystkich tych zarzutуw nigdy nie udowodniono, ale teї nigdy nie prowadzono њledztwa w tych sprawach, gdyї zabroniі tego Kreml. Tak w kaїdym razie przedstawia sprawк prokuratura.

WYSTКP PUTINA

Nawet jeњli przy tego rodzaju informacjach zdarzaj№ siк takїe naturalnie zamierzone przeinaczenia, po Moskwie do dziњ kr№їy plotka, їe w osobie Woіoszyna klan Jelcyna њci№gn№і na Kreml osobк od brudnej roboty. W koсcu wybory byіy juї za pasem, a Bordiuїa okazaі siк zbyt staroњwiecki ze swoim њmiesznym poczuciem honoru.

W kaїdym razie w tych dniach zaczкіa siк dіugoletnia wspуіpraca. Woіoszyn, ktуry czasami lekko siк j№ka i byж moїe wіaњnie z tego powodu unika wystкpуw na szerszej arenie, spotkaі siк wуwczas z szefem FSB, Wіadimirem Putinem, ktуry wіaњnie awansowaі na stanowisko sekretarza Rady Bezpieczeсstwa Narodowego. Woіoszyn staі u boku Putina juї jako prezydenta Rosji przez prawie cztery lata, bo aї do paџdziernika 2004 roku, kiedy podaі siк do dymisji.

Wkrуtce po nominacji na szefa Urzкdu Prezydenckiego Woіoszyn w znacznym stopniu przyczyniі siк do tego, їe w maju 1999 roku Borys Jelcyn poradziі sobie z ponownym kryzysem. Przez caіe lata opozycja parlamentarna przygotowywaіa procedurк zіoїenia prezydenta z urzкdu, ale w decyduj№cych gіosowaniach w Dumie nigdy nie uzyskano wiкkszoњci w sprawie wszystkich piкciu punktуw oskarїenia. Nie po raz pierwszy Jelcyn postawiі wszystko na jedn№ kartк - i wygraі, gdyї Woіoszynowi udaіo siк dyskretnie przeci№gn№ж na stronк Kremla wielu deputowanych. Instrumentarium, ktуrym siк przy tym posіugiwaі, byіo bogate: obejmowaіo zarуwno groџby, jak i obietnice natury materialnej. Nie moїna wykluczyж, їe w tle dziaіaі takїe Putin, ktуry jako szef FSB zawsze miaі w zanadrzu zapiski kompromatowe przeciw temu czy innemu spoњrуd deputowanych.

Fiasko prуby zіoїenia Jelcyna z urzкdu nie oznaczaіo jeszcze bynajmniej odwoіania alarmu. Prawie wszystkie oњrodki badania opinii publicznej byіy wiosn№ 1999 roku zgodne, їe w wyborach prezydenckich w czerwcu 2000 roku tryumf odniesie przeciwnik Jelcyna. W maju 1999 roku prezydent zwolniі premiera Primakowa po zaledwie oњmiu miesi№cach urzкdowania. Jelcyn obawiaі siк, їe ciesz№cy siк duї№ popularnoњci№ premier i byіy szef wywiadu moїe wykorzystaж bonus pozostawania na eksponowanym stanowisku w walce o pozycjк na Kremlu. Ponadto Jewgienij Pri-makow daі prokuraturze woln№ rкkк w sprawach dochodzenia przeciw arystokracji pieni№dza i oligarchom, ktуrzy natychmiast zrobili wszystko, by siк go pozbyж. Po zwolnieniu ze stanowiska premiera Primakow sprzymierzyі siк z merem Moskwy Jurijem Јuїkowem, a krzywa popularnoњci duetu dawnych aparatczykуw nieustannie piкіa siк w gуrк. Wielu politykуw i urzкdnikуw zmieniaіo front, przechodz№c do nowego sojuszu, by w porк zabezpieczyж sobie synekury na czas po Jelcynie.

Wiele przemawiaіo za tym, їe przeciwnicy Jelcyna rozlicz№ siк z „rodzin№", wezm№ pod lupк џrуdіa pochodzenia pieniкdzy oligarchуw lub

POMYSЈ

przynajmniej dadz№ prokuraturze woln№ rкkк do dziaіania. Nikt teї nie w№tpiі, їe strуїe prawa wiele wiedz№. Dla Borysa Jelcyna i jego podopiecznych utrzymanie wіadzy staіo siк w tej sytuacji kwesti№ przeїycia. „Wiedzieli, їe jeњli nie znajdzie siк jakiњ pomysі, strac№ wielkie, bardzo wielkie pieni№dze i wyl№duj№ w wiкzieniu lub przynajmniej zostan№ zmuszeni do emigracji" - uwaїa jeden z politykуw, ktуry w tym czasie utrzymywaі bliskie kontakty z Kremlem. I pomysі siк znalazі. Nazywaі siк Wіadimir Putin.

OPERACJA „SUKCESJA"

Kompromat

Mкїczyzna z opalon№ twarz№ przybraі powaїn№ minк. Staraі siк przekonaж starego rozmуwcк, ale ten ci№gle miaі w№tpliwoњci i co chwila mu przerywaі. „Co? Ten maіy? Nie, ten nie!". Mкїczyzn№ o opalonej twarzy byі Walentin Jumaszew, a osob№, za ktуr№ wstawiaі siк u swego przyszіego teњcia, Borysa Jelcyna - Wіadimir Putin. Wczeњniej przedyskutowaі juї tк sprawк z cуrk№ Jelcyna, Tatian№, gdyї do sukcesji po jej ojcu wchodziіo w grк aї oњmiu kandydatуw. W koсcu postanowili postawiж na Putina - tak w kaїdym razie wygl№da wersja o jego intronizacji, ktуr№ Jumaszew przedstawiі jednemu ze swych bliskich przyjaciуі jakiњ czas pуџniej. Wersja oficjalna, ktуr№ ten sam Jumaszew jako ghostwriter Jelcyna opisze w jego wspomnieniach, wygl№da inaczej: to sam Jelcyn wybraі pe-tersburїanina na swego nastкpcк.

Obie wersje s№ jednak zgodne, їe tajna „elekcja" miaіa siк odbyж juї w 1998 roku, zatem na dіugo przed sierpniem 1999 roku, kiedy Putin stan№і na czele rz№du, i їe „rodzina" juї wtedy њwiadomie budowaіa jego wizerunek. Szybkie zmiany na stanowisku premiera, ktуre wczeњniej wywoіywaіy zdziwienie na caіym њwiecie, byіy zatem dobrze skalkulowane.

Nasuwa siк podejrzenie, їe Jumaszew i Jelcyn prуbowali pуџniej zatuszowaж swoj№ bezradnoњж i nerwowe posuniкcia z owego okresu. Prawdopodobnie ostateczna decyzja w sprawie Putina zapadіa duїo pуџniej lub nawet, zgodnie z rosyjsk№ tradycj№, w ostatniej chwili. Jest caіkiem moїliwe, їe „rodzina" celowo prowadziіa puіkownika w stanie spoczynku przez rуїne urzкdy do coraz wyїszych zaszczytуw - ale tylko jako jednego z wiкkszej liczby kandydatуw wyszukanych, przygotowanych i przetestowanych z myњl№ o sukcesji. Szіo o zbyt wiele, by juї przed 1999 rokiem sta-

t r

OPERACJA „SUKCESJA"

KOMPROMAT

wiaж wszystko na jedn№ kartк. Potrzebni byli zawodnicy rezerwowi, ktуrych w razie potrzeby moїna byіoby wymieniaж.

W dyskretnej rozmowie w cztery oczy Jumaszewowi doњж szybko udaіo siк przekonaж upartego Jelcyna do osoby Putina. Jak tego dokonaі, pozostaje jednym z momentуw kluczowych dla dalszego rozwoju wypadkуw. Bo jakich cech mуgі oczekiwaж Jelcyn i jego rodzina od nastкpcy tronu? Po pierwsze, musiaі to byж czіowiek popularny, zatem trzeba mu byіo tej popularnoњci przysporzyж. Ale byіa jeszcze waїniejsza sprawa: Jelcyn i rodzina potrzebowali gwarancji, їe nowy prezydent nie rozprawi siк, jak wielu rosyjskich wіadcуw, ze swym poprzednikiem. O tym, їe taki motyw mуgі mieж decyduj№c№ wagк, њwiadczy pierwszy ukaz podpisany przez Putina po objкciu urzкdu. Dekret ten gwarantowaі Jelcynowi i caіej jego rodzinie liczne przywileje, samemu prezydentowi doїywotni№ niekaralnoњж, ktуra miaіa obejmowaж takїe ewentualne przyszіe czyny karalne. To posuniкcie, jedyne w swoim rodzaju, to takїe przekonuj№cy argument za tez№, їe rodzina miaіa to i owo do ukrycia - uwaїaj№ dziњ krytycy byіego prezydenta.

Z prawnego punktu widzenia podpis Putina nie gwarantowaі peіnej ochrony Jelcyna i jego rodziny - w koсcu prezydent mуgі w dowolnej chwili uniewaїniж kaїdy dekret. Czy wiкc Jelcyn rozwaїaj№cy sprawк sukcesji mуgі polegaж wyі№cznie na samym tylko sіowie honoru Putina? Dotychczasowy їyciorys kandydata pozwalaі mieж pewne nadzieje. Lojalnoњж byіa bowiem jego cech№ wyrуїniaj№c№. Gdy jego polityczny mentor, Sob-czak, przegraі wybory w Petersburgu, Putin byі pierwsz№ osob№ z jego otoczenia, ktуra poszіa za nim w polityczn№ odstawkк. Gdy pуџniej prokuratura rozpoczкіa њledztwo i byіemu merowi, demokracie jak z obrazka, groziіo aresztowanie, Putin (ktуry tymczasem robiі juї karierк w Moskwie) zorganizowaі mu ucieczkк. Kazaі wywieџж Sobczaka ze szpitala, w ktуrym ten przebywaі, przewieџж na petersburskie lotnisko Puіkowo, gdzie pogranicznicy, zgodnie z dyskretn№ umow№, przeprowadzili go do prywatnej maszyny, a ta wywiozіa w bezpieczniejsze miejsce za granic№. Putin po prostu nie jest zdolny do zdrady - mуwiі pуџniej Sobczak o swym byіym zastкpcy.

Tego rodzaju dowody lojalnoњci i wiernoњci wywarіy na Jelcynie wielkie wraїenie. Tak w kaїdym razie pуџniej o tym pisaі. Putin przez caіe їycie staі w drugim szeregu i zawsze gorliwie wykonywaі rozkazy - nawet jako szef FSB byі przede wszystkim namiestnikiem Kremla. Czy byіa to jednak wystarczaj№ca gwarancja jego lojalnoњci? Czy moїna byіo mieж pewnoњж, їe po objкciu wіadzy nie dokona nagіego zwrotu o 180 stopni i nie zeњle byіemu szefowi na kark prokuratury - jak uczyni to pуџniej swemu przyjacielowi Bieriezowskiemu? I czy „rodzina" nie miaіa jednak

waїnych powodуw, by wybraж kandydata, ktуry gwarantowaіby lojalnoњж czymњ bardziej konkretnym niї sіowo honoru?

Znajomi mуwili mi, їe Jelcyn odrzuciі pocz№tkowe w№tpliwoњci dotycz№ce Putina jako swego nastкpcy gіуwnie dlatego, їe jego przyszіy ziкж, Jumaszew, bardzo wiarygodnie zapewniaі go o istnieniu bardzo solidnych materiaіуw, ktуre pozwol№ zwi№zaж „kronprinca" z „rodzin№" na staіe. Poniewaї w dzisiejszej Rosji kompromituj№ce kogoњ materiaіy staіy siк wњrуd ludzi warstwy przywуdczej wielce poszukiwanym њrodkiem w rozgrywkach politycznych, caіa ta historia nie wydaje siк wcale absurdalna. Byіy prokurator generalny, Skuratow, mуwi na przykіad, їe w czasie rozmowy na temat filmu wideo, gdzie widaж go w іуїku z prostytutkami, Putin powiedziaі mu w zaufaniu, їe przeciw niemu samemu teї s№ podobne taњmy. Nawet jeњli wydaje siк maіo prawdopodobne, by potкїny szef sіuїb specjalnych wіaњnie w rozmowie ze Skuratowem, swym przeciwnikiem, miaі o tym mуwiж, to przecieї podobne pogіoski wyszіy takїe z otoczenia Putina. Mуwiіo siк, їe odnoњn№ taњmк wideo przechowuje cуrka Jelcyna, Tatiana, w swoim domu w Garmisch-Partenkirchen - a jej kilka kopii dla pewnoњci w rуїnych sejfach bankowych. Na taњmie moїna zobaczyж sceny, ktуre w zachodnim rozumieniu dotycz№ spraw caіkowicie prywatnych i nikomu zaszkodziж nie mog№, ale w Rosji z jej surowsz№ obyczajowoњci№ mog№ zniszczyж reputacjк czіowieka.

Nie jest moїliwa prezentacja bliїszych danych w sprawie zawartoњci domniemanej kasety, gdyї chodzi tu o sprawy czysto prywatne, a kaїdy ma prawo do intymnoњci, jeњli nie wychodzi ona poza ramy dozwolone ustaw№. Dziwne wydaje siк natomiast, їe w prasie rosyjskiej nie pojawiіy siк praktycznie їadne gіosy dotycz№ce owej taњmy, choж zwykle bardzo chкtnie kolportowano w niej wszelkie najdziwaczniejsze nawet plotki na temat Putina i innych czoіowych politykуw. Powodem milczenia w tej sprawie nie byіy bynajmniej obiekcje natury etycznej. Wydaje siк, їe nikt po prostu nie miaі odwagi poruszaж tak draїliwego tematu. Same informacje zaњ pochodziіy od wiarygodnych osуb, ktуre nie miaіy їadnego interesu w tym, by szkodziж Putinowi. „Zaufanie rzecz dobra, kompromat jeszcze lepsza" - brzmi wielce ceniona na Kremlu od czasуw Stalina dewiza bкd№ca swobodn№ parafraz№ pewnej wypowiedzi Lenina. Poniewaї korupcja i naduїywanie urzкdowej wіadzy s№ w Rosji spraw№ zbyt powszedni№, by mogіy komuњ powaїnie zaszkodziж, trzeba mieж w rкku coњ solidniejszego.

Ale nawet krytycy Putina, na przykіad socjolog Jurij Lewada, nie bardzo wierz№ w teoriк kompromatu. Materiaіy obci№їaj№ce s№ co prawda nadal poї№dane na Kremlu, gdyї dziкki nim moїna na kaїdego nasіaж prokuraturк i milicjк, ale prezydent jako urzкdnik najwyїszy nie musi siк

OPERACJA „SUKCESJA"

obawiaж podlegіych sobie wіadz. A jedyne, co mogіoby mu groziж, to utrata pozytywnego wizerunku - uwaїa Lewada i zaraz dodaje: „Putin jest jednak tak popularny, їe w oczach Rosjan nie zaszkodzi mu їaden kompro-mat". Niemniej mуgіby to byж sіaby punkt prezydenta, daj№cy pewne nadzieje na skuteczne zastosowanie szantaїu.

W takim wypadku materiaі kompromituj№cy dziaіaіby wiкc na zasadzie straszaka, broni, ktуra przede wszystkim sіuїy do tego, by powstrzymaж przeciwnika przed atakiem. Kto bкdzie prуbowaі jej uїyж, wyda wyrok na samego siebie, gdyї Kreml ma њrodki i sposoby, by zadaж uderzenie odwetowe. W sytuacji tak duїego ryzyka wi№ї№cego siк z odstraszaniem jest rzecz№ oczywist№, їe obie strony - to znaczy Putin i „rodzina" - bкd№ siк staraіy rozwi№zywaж konflikty, w kaїdym razie te mniejsze, bez siкgania po „bombк". Jest to jednak tylko teoria, ktуra mogіaby wprawdzie bardzo wiele wyjaњniж, ale ktуrej nie da siк udowodniж ani zweryfikowaж, w zwi№zku z czym musi pozostaж jedynie domysіem. Sprawa Borysa Bie-riezowskiego teї nie daje jednoznacznych wskazуwek. Zbuntowany oligarcha musiaі zapewne wiedzieж o istnieniu tego rodzaju materiaіуw, ale chyba nie zaryzykowaі posіuїenia siк nimi i wiadomoњci na ten temat zachowaі raczej jako „ubezpieczenie na їycie" - ostateczn№ gwarancjк swej nietykalnoњci.

O ile sam Bieriezowski w rozmowach prywatnych milczy w sprawie kompromatu, o tyle inny z byіych zaufanych ludzi Jelcyna zagadniкty o to samo znacz№co siк uњmiecha: „Jeњli dobrze siк nad tym zastanowiж, to -wydaje mi siк - nie chodzi tu o jeden tylko guzik atomowy; po Moskwie biega wiele rуїnych osуb z wybuchow№ walizeczk№ pod pach№". Poniewaї zamiast faktуw mamy tylko poszlaki, przeto kaїdy sam musi odpowiedzieж sobie na pytanie, jakimi kryteriami kierowaі siк Jelcyn i jego ludzie w sprawie wyboru „kronprinca".

Motyw przewodni

Nim jeszcze sprawa obsadzenia gіуwnej postaci dramatu o sukcesji zdecydowaіa siк, w 1999 roku staіo siк oczywiste, їe motywem przewodnim sztuki bкdzie Czeczenia. Ten niewielki obszar na Kaukazie, nie wiкkszy niї Turyngia, zamieszkany przez narуd bitnych gуrali, od dawna byі dla Rosji jak otwarta rana. Pod koniec 1994 roku Moskwa zaczкіa tu rуwnie nieskuteczn№, co krwaw№ wojnк.

Czeczeсcy nigdy nie pogodzili siк ze zdobyciem ich kraju przez Rosjк w XIX wieku. W 1944 roku pojawiіy siк tu znуw wojska radzieckie. Czeczeсcуw upchano do bydlкcych wagonуw i wywieziono do Azji Њrodkowej. Setki tysiкcy z nich przypіaciіo їyciem tк podrуї*. Po upadku ZSRR na pocz№tku lat dziewiкжdziesi№tych politycy czeczeсscy zaczкli podgrzewaж nastroje nacjonalistyczne i ogіosili niezaleїnoњж. Chcieli zrzuciж moskiewskie jarzmo, a takїe zdobyж kontrolк nad czeczeсskimi polami naftowymi i ruroci№gami, ktуre prowadziіy przez terytorium ich republiki od Morza Kaspijskiego w stronк Morza Czarnego. Prezydent Dїochar Dudajew, generaі radzieckiego lotnictwa, ktуry ze swym starannie przyciкtym w№sikiem wygl№daі jak aktor operetkowy, w 1994 roku stan№і w obliczu buntu. Zamach stanu przygotowaіa opozycja - tak oficjalnie podaіa Moskwa. W rzeczywistoњci w czoіgach „powstaсcуw czeczeсskich" siedzieli rosyjscy їoіnierze. Przygotowana przez rosyjskie sіuїby specjalne prуba obalenia Dudajewa skoсczyіa siк їaіosnym fiaskiem.

Nastкpnie wojsko otrzymaіo szansк, by pokazaж, co jest warte. W 1994 roku wojskowi obiecali Borysowi Jelcynowi maі№ wojenkк zakoс-

W 1957 roku zezwolono Czeczeсcom na powrуt do ojczyzny (przyp. red.).

OPERACJA „SUKCESJA"

czon№ szybkim zwyciкstwem. Zapomnieli wszakїe wspomnieж prezydentowi, їe w Czeczenii pozostaіy wielkie zapasy broni. Minister obrony narodowej Paweі Graczow butnie zapowiadaі, їe jeden rosyjski puіk po-wietrzno-desantowy nie bкdzie potrzebowaі wiкcej niї dwie godziny, by zaj№ж stolicк Czeczenii - Grozny. Tryumf tego rodzaju - Jelcyn zbyt pochopnie wyliczyі sobie korzyњci - przywrуci prezydentowi popularnoњж i bardzo dobrze zrobi nadwerкїonemu wizerunkowi (teraz juї byіego) su-permocarstwa i odwrуci uwagк spoіeczeсstwa od innych problemуw. Przy okazji pokaїe siк wszystkim innym mniejszoњciom, co ich czeka, jeњli zechc№ zadzieraж z Moskw№.

Jednak zamiast szybkiego zwyciкstwa armia zafundowaіa Kremlowi poraїkк bez perspektyw na zakoсczenie konfliktu. Relacje na temat fatalnego stanu siі zbrojnych i wysokich strat, a takїe tragicznej sytuacji ludnoњci cywilnej w Czeczenii wywoіaіy w latach 1995 i 1996 konsternacjк zarуwno w kraju, jak i za granic№. Krytyka Jelcyna stawaіa siк coraz gіoњniejsza; nie byіo widaж perspektyw na koniec budz№cych grozк doniesieс, a wiкkszoњж Rosjan dochodziіa do przekonania (ktуre Jelcyn podzieliі z nimi dopiero kilka lat pуџniej i zapisaі w swoich wspomnieniach), їe rozkaz wkroczenia do Czeczenii byі najwiкkszym bікdem jego rz№dуw. Wojna spowodowaіa, їe w Czeczenii wzrosіy wpіywy radykalnych siі islamskich, choж przed wojn№ nie miaіy tu one zbyt wiele do powiedzenia. Co prawda Czeczeсcy zostali nawrуceni na islam juї w XVI wieku, ale religia nie zakorzeniіa siк w ich kraju tak gікboko jak w innych regionach. Do dziњ zachowali wiele obyczajуw z okresu przed-islamskiego, jak choжby klarown№ strukturк klanow№ czy obowi№zek krwawej zemsty rodowej.

Poniewaї zarуwno Jelcyn, jak i wojskowi nie bardzo wiedzieli, co dalej, a ludzie mieli doњж ofiar, generaі Aleksandr Lebied', czіowiek o powierzchownoњci czoіgu, latem 1996 roku dostaі pozwolenie na wynegocjowanie w imieniu prezydenta zawieszenia broni z rebeliantami. Czeczenia staіa siк de facto niezaleїna, a podjкcie ostatecznej decyzji w sprawie jej statusu zostaіo odsuniкte na czas przyszіy. Jednak zamiast pomyњlnej przyszіoњci Czeczeсcy, ledwie wydostawszy siк spod wіadzy moskiewskiej, zafundowali sobie reїim na poіy kryminalny; codziennoњci№ staіy siк takie czyny przestкpcze jak przemyt narkotykуw i porywanie ludzi. Skіуcone ze sob№ klany dysponuj№ce zbrojnymi bandami zaczкіy terroryzowaж ludnoњж i republiki s№siednie. W pogoni za zdobycz№ i zakіadnikami miejscowi rabusie ruszali poza granice Czeczenii. W samym kraju istniaіy obozy internowania, w ktуrych bandyci przetrzymywali ofiary porwaс -relacjonowaі уwczesn№ sytuacjк moskiewski dziennikarz i negocjator Wia-czesіaw Izmaiіow. Oficjalne wіadze czeczeсskie kierowane przez prezy-

MOTYW PRZEWODNI

denta Maschadowa orientowaіy siк w sytuacji, ale nie robiіy nic, by to zmieniж - czy to ze strachu, czy ze sіaboњci, czy teї cichego wspуlnictwa wzglкdnie obojкtnoњci.

„Zbudowali sobie republikк pirack№, zbуjeck№ jaskiniк, w ktуrej hasіo «niepodlegіoњж» byіo im potrzebne tylko po to, by stawiaж siк poza prawem" - s№dziі byіy przewodnicz№cy rosyjskiej Rady Najwyїszej i rywal Jelcyna, Rusіan Chasbuіatow, z pochodzenia Czeczeniec. Chasbuіa-tow wielokrotnie odwiedzaі prezydenta Maschadowa i zawsze spotykaі go (wraz z ministrami) przy piciu herbaty lub szlachtowaniu barana, nigdy przy pracy. Ale chaos na Kaukazie byі Moskwie na rкkк. Gdyby Czeczenia jako praktycznie niepodlegіe paсstwo stanкіa na nogi i choжby trochк uporz№dkowaіa swoj№ sytuacjк wewnкtrzn№, przykіad bitnych gуrali mуgіby staж siк wzorem do naњladowania, a wtedy ї№danie niepodlegіoњci objкіoby takїe inne regiony Federacji Rosyjskiej. Im bardziej jednak anarchia opanowywaіa Czeczeniк, tym wyraџniejszy stawaі siк sygnaі dla innych mniejszoњci: bez porz№dkuj№cej rкki Kremla grozi warn chaos i bezprawie. Istnieje wiele dowodуw na to, їe Moskwa w miarк siі staraіa siк zdestabilizowaж sytuacjк w Czeczenii i doprowadziж do tego, by Maschadow nie byі w stanie poradziж sobie z powstaі№ w kraju anarchi№.

Jako przestrzeс, gdzie prawo obowi№zywaіo tylko w niewielkim stopniu, kaukaska republika doskonale nadawaіa siк do uprawiania nielegalnych interesуw - i to dla obu stron. Transakcje eksportowo-importowe odbywaіy siк z pominiкciem rosyjskiego cіa, a wojskowi dobrze zarabiali na nielegalnej sprzedaїy broni Czeczeсcom. W Moskwie coraz gіoњniej siк mуwiіo, їe w niektуre porwania ludzi w Czeczenii jest zamieszany Borys Bieriezowski, ale dopiero wiele lat pуџniej, gdy oligarcha porуїniі siк z Pu-tinem i uciekі do Anglii, rosyjska prokuratura oficjalnie wyst№piіa z tego rodzaju zarzutami. Wyraџnie dowodzi to, jak bardzo wymiar sprawiedliwoњci w Rosji staі siк instrumentem pomocniczym polityki. Dopуki bowiem Bieriezowski wchodziі i wychodziі z Kremla, kiedy tylko chciaі, wіadze nawet palcem w tej sprawie nie ruszyіy. Zaledwie jednak popadі w nieіaskк, znaleџli siк i uaktywnili jego oskarїyciele.

Niepodwaїalny pozostaje fakt, їe Borys Bieriezowski, ktуrego czкsto porуwnuje siк do Rasputina, dworskiego intryganta z pocz№tkуw XX wieku, utrzymywaі zaїyіe kontakty z wpіywowymi Czeczeсcami. Znajomoњci te pochodziіy (w kaїdym razie czкњciowo) jeszcze z okresu, kiedy zajmowaі stanowisko zastкpcy szefa rosyjskiej Rady Bezpieczeсstwa Narodowego (zostaі na nie nominowany w paџdzierniku 1996 roku). Sprawuj№c ten urz№d, zajmowaі siк takїe relacjami z na wpуі niezaleїn№ republik№ kaukask№. I zanim doszіo do sporu miкdzy obu politykami, jeszcze na pocz№tku

OPERACJA „SUKCESJA"

2000 roku Putin chwaliі w swej ksi№їce Z pierwszej rкki* „jasny umysі i liczne propozycje" Bieriezowskiego, z ktуrym siк regularnie spotykaі. Propozycje te dotyczyіy gіуwnie Kaukazu i Czeczenii, przyznawaі Putin, ale nie byіy realistyczne i efektywne, w zwi№zku z czym nie nadawaіy siк do realizacji.

Liczne gazety rosyjskie, jak teї francuskie „Le Monde" i „Figaro" donosiіy, choж czкњciowo rуїni№c siк ze sob№ w szczegуіach, їe bliski wspуіpracownik Bieriezowskiego i pуџniejszy szef Urzкdu Prezydenckiego, Woіo-szyn, spotkaі siк w lipcu 1999 roku na Lazurowym Wybrzeїu z przywуdc№ czeczeсskich rebeliantуw, Szamilem Basajewem, i omуwiі z nim akcjк, o ktуrej kilka tygodni pуџniej miaіo siк zrobiж bardzo gіoњno. Basajew, o ktуrym siк mуwiіo, їe ma dobre kontakty z rosyjskim wywiadem wojskowym (GRU), byі podobno zainteresowany utrzymywaniem chaosu w Czeczenii. Rosjanie z kolei chcieli na pocz№tek kampanii wyborczej ponownie uczyniж z Czeczenii waїny temat, by w ten sposуb odwrуciж spoіeczn№ uwagк od innych problemуw. W wyborach prezydenckich w 1996 roku straszono lud komunistami, w wyborach parlamentarnych w 1999 roku mieli ich zast№piж Czeczeсcy.

Doniesienia o tajnych rozmowach budz№ na ogуі w№tpliwoњci i nieіatwo dowieњж, їe rzeczywiњcie miaіy miejsce. A jednak mimo ostrzeїeс przed planowanym atakiem Moskwa wycofaіa swe wojska ochrony pogranicza z obszaru miкdzy Czeczeni№ a Dagestanem. Na miejscu pozostaіy tylko sіabo uzbrojone jednostki milicji. 7 sierpnia 1999 roku do Dagestanu przedostaіo siк okoіo 1000 partyzantуw czeczeсskich pod dowуdztwem Basajewa. Zdobyli oni stolicк obwodu i siedem wsi oraz proklamowali powstanie paсstwa islamskiego. Liczni naoczni њwiadkowie opowiadali potem reporterom, m.in. Florianowi Hasselowi z „Frankfurter Rundschau", їe rebelianci mieli wsparcie w postaci rosyjskich њmigіowcуw. Atak na Dagestan byі „czysto lokaln№ spraw№ policyjn№, ktуra jednak zostaіa bardzo rozdmuchana", pisaі renomowany znawca spraw rosyjskich Wolfgang Leonhard.

Tymczasem w mediach stale siк mуwiіo i pisaіo o zagroїeniu ekstre-mizmem. Zastanawiaj№ca w tym kontekњcie byіa wypowiedџ Witalija Trie-tjakowa, redaktora naczelnego finansowanej przez Bieriezowskiego „Nie-zawisimoj Gaziety" i powiernika oligarchy, ktуry nie bez dumy pisaі, їe atak ten zostaі sprowokowany przez sіuїby specjalne. Amerykaсski magazyn informacyjny „Time" cytowaі pewnego rosyjskiego oficera, ktуry powiedziaі wprost, їe miaі wуwczas na celowniku swego karabinu samego Basajewa - ale otrzymaі drog№ radiow№ rozkaz, by do niego (osoby poszukiwanej listem goсczym) nie strzelaж.

Tytuі oryginaіu: Od pierwowo lica. Razgowory z Wіadimirom Putinom, Moskwa 2000.

MOTYW PRZEWODNI

Takїe i prezydent Czeczenii, Asian Maschadow, powiedziaі w wywiadzie dla hiszpaсskiej „La Guardia", їe Bieriezowski, Woіoszyn i Putin od samego pocz№tku o wszystkim wiedzieli i zamуwili caі№ tк napaњж na Dagestan, by mieж pretekst do wojny. Bulwarуwka „Moskowskij Komsomo-lec" opublikowaіa fragmenty podsіuchуw rzekomych rozmуw telefonicznych Bieriezowskiego, z ktуrych mogіoby wynikaж, їe to on sfinansowaі caі№ tк inwazjк.

Czy rzeczywiњcie miaі miejsce tego rodzaju spisek, trudno dziњ oceniж. Pozostaje wiкc spraw№ otwart№, czy byіa to caіa seria przypadkowych, choж jednak і№cz№cych siк w jakiњ logiczny ci№g wydarzeс, czy teї od samego pocz№tku ukartowana gra.

O ile motywy, ktуrymi kierowaі siк Basajew, gdy decydowaі siк na akcjк w Dagestanie, s№ do dziњ sporne, o tyle bezsporne byіy skutki tego wypadu: temat Czeczeni№ wypіyn№і ze stanu politycznej hibernacji. Nie zdominowaі wуwczas jeszcze nagіуwkуw gazet, ale Basajew dostarczyі juї pretekstu, by zaczкto o nim mуwiж. I uaktywniі siк. Doprawdy niewiele brakowaіo, by uczyniж Czeczeniк kluczowym tematem walki wyborczej. Juї w marcu 1999 roku byіo spraw№ przes№dzon№, їe w sierpniu lub wrzeњniu Moskwa wyњle tam swoje wojska - twierdzi Siergiej Stiepa-szyn, ktуry w tamtych dniach byі rosyjskim premierem.

Stiepaszyn, byіy szef sіuїb specjalnych, mкїczyzna o szerokiej dobrotliwej twarzy, zwlekaі jednak i radziі, by zachowaж powњci№gliwoњж w stosunkach z wojowniczymi Czeczeсcami. Miaі w tej dziedzinie wіasne bolesne doњwiadczenia. Jako minister spraw wewnкtrznych Rosji odebraі gorzk№ lekcjк kaukask№ juї w czasie pierwszej wojny czeczeсskiej: po nieudanej akcji uwolnienia zakіadnikуw musiaі odejњж z zajmowanego stanowiska.

Teraz doskonale zdawaі sobie sprawк, jak іatwo sytuacja moїe siк wymkn№ж spod kontroli. Dlatego z obawy przed now№ masakr№ zaproponowaі, by otoczyж Czeczeniк kordonem rosyjskich їoіnierzy i jakby „pіotem" odci№ж od s№siednich republik. Wojska miaіyby operowaж tylko w pуіnocnej, pіaskiej i іatwej do kontrolowania czкњci republiki bez przekraczania rzeki Terek. Tego rodzaju „politykк powstrzymywania" na Kaukazie popieraіa w owym czasie zapewne wiкkszoњж spoіeczeсstwa rosyjskiego. Zbyt њwieїe byіy jeszcze wspomnienia z pierwszej wojny czeczeсskiej. Ale tym, ktуrzy poci№gali za polityczne sznurki, premier wydawaі siк „zbyt delikatny i niedostatecznie energiczny". Zaraz po jego dymisji w sierpniu 1999 roku z otoczenia Jelcyna daіo siк sіyszeж zdanie, їe Stiepaszyn „byі za sіaby i nie nadawaі siк do wykonania tak brudnego zadania jak zabezpieczenie wіadzy. Nie pasowaі do scenariusza".

Ze zdumieniem, takїe znudzeniem, a teї trochк rozbawieniem komentowaіa wiкkszoњж Rosjan nominacjк nowego - trzeciego juї w owym

OPERACJA „SUKCESJA"

roku - premiera. Prezydent Jelcyn dokonaі jej 9 sierpnia 1999 roku. Stie-paszyn miaі іzy w oczach, gdy po niespeіna trzech miesi№cach sprawowania urzкdu znуw musiaі siк їegnaж z ministrami. Fotel szefa Rady Ministrуw byі za panowania cara Borysa katapult№, a premierzy odgrywali niewdziкczn№ rolк piorunochronуw. Nominowani przez prezydenta i caіkowicie od niego zaleїni, mogli byж przez niego obarczani odpowiedzialnoњci№ za wszelkie niepowodzenia. Ich poraїki odwracaіy uwagк od jego bікdуw, on sam zaњ mуgі w dalszym ci№gu graж rolк dobrego cara. Jelcyn regularnie wzywaі do siebie do raportu premierуw i poszczegуlnych ministrуw jak jakichњ uczniakуw.

Nowy premier, Wіadimir Putin, byі znany nielicznym tylko obserwatorom, ktуrzy dokіadniej њledzili intrygi na scenie politycznej za prezydentury Jelcyna. Jako szef FSB i sekretarz Rady Bezpieczeсstwa Narodowego petersburїanin miaі ogromne wpіywy, ale przecieї dziaіaі za kulisami. Trudno chyba byіoby znaleџж w owych sierpniowych dniach jakiegokolwiek analityka, ktуry zaіoїyіby siк choжby o pуі litra, їe ten niepozorny, nieњmiaіy czіowiek o zimnym spojrzeniu i sztywnych ruchach bкdzie miaі wiкcej szczкњcia niї jego poprzednicy. Czy sam Putin byі przekonany o powodzeniu swej misji, teї chyba moїna w№tpiж. Dіugo siк broniі przed t№ nominacj№, gdyї wolaіby zostaж szefem Gazporomu - opowiadaі pуџniej w gronie przyjaciуі Borys Bieriezowski.

Najwiкkszym problemem nowego premiera nie byі jednak brak politycznego doњwiadczenia, ani nawet bij№cy od niego chіуd, porуwnany przez jedn№ z gazet do „uroku suszonego rekina", ale Borys Jelcyn. Poniewaї Putin byі kandydatem sкdziwego prezydenta, wiкc teї nieufnoњж do Jelcyna i jego klanu przenosiіa siк, przynajmniej czкњciowo, na niego. „Dlaczego oni to panu zrobili? Przecieї w ten sposуb przypieczкtowali paсski koniec" - pytaі Putina w prywatnej rozmowie przewodnicz№cy parlamentu Giennadij Їelezniow.

W sierpniu 1999 roku nowy premier otrzymaі wystarczaj№ce poparcie parlamentu juї w pierwszym gіosowaniu; nie dlatego, їe deputowani chcieli go widzieж na tym stanowisku lub wi№zali jakieњ nadzieje z jego nominacj№. Jeњli chodzi o wybуr szefa rz№du, Duma nie ma ostatniego sіowa: kandydata proponuje prezydent, a jeњli deputowani trzykrotnie odrzuc№ jego kandydaturк, ma prawo rozwi№zaж parlament. Tymczasem deputowani byli juї myњlami przy zbliїaj№cych siк za cztery miesi№ce wyborach do Dumy i przypadaj№cych za dziesiкж miesiкcy wyborach prezydenckich. Maіo kto wierzyі, їe Borys Jelcyn i jego wіaњnie adoptowany syn Putin bкd№ odgrywaж jeszcze jak№kolwiek rolк w nowym ukіadzie siі politycznych. Dlatego ze strony Dumy nie byіo powaїniejszego oporu. Raczej drwiny: szef komunistуw, Giennadij Ziuganow, udawaі, їe nie mo-

MOTYW PRZEWODNI

їe przypomnieж sobie jego nazwiska, a Grigorij Aleksiejewicz Jawliсski, szef partii reform „Jabіoko", њwiadomie przejкzyczyі siк, nazywaj№c nowego pupila Jelcyna Siergiejem Wіadlenowiczem Putinem (znaczy to mniej wiкcej tyle co Siergiej, syn Wіadlena, przy czym Wіadlen to imiк sztuczne, promowane w latach trzydziestych i bazuj№ce na zbitce z pierwszych liter imienia i nazwiska „wodza rewolucji" Wіadimira Lenina). Na rewanї Putina nie trzeba byіo dіugo czekaж. W czasie swego pierwszego wyst№pienia „pomyliі" imiona szydercуw i podziкkowaі „Grigorijowi Aleksiejewiczowi Ziuganowowi".

W sprawie Czeczenii Putin uderzyі wprawdzie w twardszy ton niї jego poprzednik, ale nie zostaіo to usіyszane. Nowy premier wysіaі na granicк czeczeсsk№ њwieїe siіy i kazaі wypchn№ж rebeliantуw z Dagestanu. Ludzie mieli jednak inne zmartwienia niї wojna w Czeczenii.

W sierpniu 1999 roku pojawiіy siк nagle sensacje innego rodzaju. Zachodnie gazety pisaіy o skandalu prania brudnych pieniкdzy, w ktуry mieli byж zamieszani czіonkowie rodziny Jelcyna. Wіoski dziennik „Corriere delia Sera" ujawniі, їe prezydent i jego obie cуrki posiadaj№ karty kredytowe, za ktуre pіaci Mabetex, znajduj№ca siк w rкkach albaсskich firma szwajcarska, ktуra wczeњniej otrzymaіa zamуwienie na renowacjк Kremla w wysokoњci przekraczaj№cej 300 min dolarуw. Pіac№c tymi kartami, „pierwsze damy" kupowaіy sobie na Zachodzie co dusza zapragnie. Mabetex pіaciі podobno klanowi Jelcyna milionowe іapуwki, ktуre czкњciowo nawet odliczaі od pіaconych w Szwajcarii podatkуw.

Inny cios zadaі klanowi „New York Times". Renomowany dziennik nowojorski donosiі, їe za poњrednictwem banku w Nowym Jorku w ci№gu roku wytransferowano z Rosji na Zachуd wiele miliardуw dolarуw. Podobno byіy to pieni№dze, ktуre Zachуd wypіaciі Moskwie jako kredyty lub subwencje i ktуre teraz, po wypraniu ich przez rosyjsk№ mafiк, znalazіy siк na czarnych kontach wysoko postawionych politykуw i oligarchуw.

Bardzo szybko zaczкto mуwiж w tym kontekњcie o mкїu cуrki Jelcyna Tatiany, ktуry uchodziі za wspуіwіaњciciela dwуch podejrzanych firm. W kilku krajach zachodnich prokuratury wszczкіy w tej sprawie dochodzenia. Z doniesieс wynikaіo, їe do podejrzanych naleїaіa sama Tatiana i kilka wysoko postawionych osуb, wspуіpracownikуw prezydenta. Przeciw szefowi administracji Kremla, Pawіowi Borodinowi, prokuratura szwajcarska wydaіa pуџniej miкdzynarodowy nakaz aresztowania.

Rewelacje te byіy dla rz№dz№cych w Moskwie szokiem i wstrz№snкіy ich dobrym samopoczuciem. O ile dotychczas s№dzili, їe w razie zmiany u steru wіadzy w Rosji bкd№ mogli przez nikogo nieniepokojeni przenieњж siк do swych zagranicznych willi, teraz nagle zdali sobie sprawк, їe ich los jest na dobre i na zіe zwi№zany z Rosj№. Klan Jelcyna poczuі za plecami

OPERACJA „SUKCESJA"

њcianк. Nie dostrzegano wyjњcia z tej sytuacji. Gdyby w tych dniach zapytaж analitykуw wyborczych, co jeszcze mogіoby uratowaж Borysa Jelcyna i jego aktualnego pupila politycznego, Putina, odpowiedџ mogіaby byж chyba tylko jedna - nic poza jakimњ cudem lub katastrof№.

Gdy 31 sierpnia 1999 roku, w trzecim tygodniu po objкciu stanowiska premiera przez Putina w jednym z centrуw handlowych nieopodal placu Maneїowego w bezpoњrednim s№siedztwie Kremla eksplodowaіa bomba i w nastкpstwie wybuchu jedna osoba zginкіa, wszyscy uwaїali (przynajmniej pocz№tkowo), їe byі to czyn szaleсca. W nocy z 3 na 4 wrzeњnia w garnizonowym mieњcie Bujnaksk w pobliїu granicy z Czeczeni№ przed budynkiem mieszkalnym eksplodowaі іadunek ukryty w samochodzie. Zginкіy 64 osoby. Kilka dni pуџniej, 9 wrzeњnia, na krуtko przed pуіnoc№ potкїna eksplozja wstrz№snкіa ulic№ Gurianowa w Moskwie; w gruzach legі budynek mieszkalny, w ktуrym њmierж poniosіo 95 osуb. Cztery dni pуџniej eksplodowaі nastкpny іadunek wybuchowy - tym razem w budynku przy Szosie Kaszirskoj w Moskwie. Tym razem zginкіo 121 osуb -mкїczyzn, kobiet i dzieci. Trzy dni pуџniej w Woіgodoсsku wybuchіa bomba podіoїona w ciкїarуwce pozostawionej przed domem mieszkalnym - zginкіo 17 osуb.

Tych kilka tygodni pуџnego lata 1999 roku byіo dla Rosji tym, czym pуџniej dla USA staі siк 11 wrzeњnia - gікbok№ cezur№ w samoњwiadomoњci caіego narodu. Ludzie byli przeraїeni. Jeszcze wczoraj konflikt na Kaukazie byі gdzieњ daleko od nich, a tu nagle okazaіo siк, їe linia frontu przebiega przez ich domy i mieszkania. Z obawy przed nowymi aktami terroru wielu wolaіo czuwaж niї spaж. Poniewaї wszczynano do tego jeszcze faіszywe alarmy, tysi№ce ludzi spкdzaіo te noce na ulicach. W wielu blokach i osiedlach mieszkaсcy zaczкli organizowaж grupy obywatelskiej samoobrony, ktуre miaіy kontrolowaж przez dwadzieњcia cztery godziny na dobк sytuacjк wokуі miejsc zamieszkania. Wiкkszego zaangaїowania milicji nikt siк nie spodziewaі. Jak zwykle.

Nim jeszcze pochowano ofiary owych zamachуw, minister spraw wewnкtrznych, Ruszajіo, wskazaі na czeczeсski њlad. To rebelianci ze zbuntowanej republiki kaukaskiej - donosiіy media - w odpowiedzi na bardziej stanowcze postкpowanie Putina wobec nich siкgnкli po terror, znajduj№c w tym wsparcie ze strony islamskich terrorystуw. Dokonuj№c krwawych aktуw przemocy, rebelianci zamierzali skіoniж Kreml do zmiany frontu lub zniechкciж spoіeczeсstwo rosyjskie do interwencji.

W Moskwie milicja ujкіa dwуch Czeczeсcуw. Na rкkach jednego z zatrzymanych znaleziono podobno њlady wybuchowego heksogenu. Jak siк pуџniej okazaіo, zatrzymany, ojciec dwуjki dzieci, pracowaі w jednej z moskiewskich farbiarni. Gdy prowadz№cy њledztwo skontrolowali takїe kole-

MOTYW PRZEWODNI

gуw z pracy podejrzanego, na ich rкkach rуwnieї znaleziono њlady chemicznych substancji. Dochodzenie utknкіo w martwym punkcie. Czeczeс-cy odїegnywali siк od jakichkolwiek powi№zaс i uczestnictwa w krwawym terrorze. Tymczasem w Moskwie pojawiіy siк zagadkowe listy sygnowane przez nikomu bliїej nieznan№ Armiк Wyzwoleсcz№ Dagestanu. W mediach zaczкіa siк regularna nagonka przeciw (juї w czasach carskich niechкtnie widzianym) przybyszom z Kaukazu. Ulica nazywaіa ich z dawien dawna „czarnymi" lub „czarnymi dupami", wіadza zaњ uїywaіa niemniej dyskryminuj№cego okreњlenia „osoby narodowoњci kaukaskiej".

W tych dniach Czeczeсcy mieszkaj№cy w Moskwie (a jest ich okoіo 200 tys.) nie mogli siк czuж bezpiecznie nawet we wіasnych czterech њcianach. Milicja bez uprzedzenia wdzieraіa siк do ich mieszkaс i bez nakazu prowadziіa przeszukania. Kto ma ciemne oczy i wіosy, musi siк w Moskwie liczyж z tym, їe moїe byж zatrzymany na kaїdej stacji metra. Nawet wielu Francuzуw czy Wіochуw z obawy przed bezprawnym zatrzymaniem zaczкіo unikaж њrodkуw komunikacji publicznej. Milicja usuwa pod eskort№ ze stolicy tysi№ce ludzi pochodz№cych z Kaukazu, chociaї konstytucja gwarantuje swobodк przesiedlania siк wszystkim osobom posiadaj№cym rosyjskie obywatelstwo. Zdarza siк, їe urzкdnicy wywieraj№ nacisk na rosyjskich przedsiкbiorcуw, by nie wspуіpracowali z czeczeсskimi firmami.

Zamachy bombowe zmieniіy zasadniczo klimat polityczny Rosji. Okazaіo siк, їe ojczyzna znalazіa siк w niebezpieczeсstwie, їe potrzebna jest solidarnoњж, їe trzeba skupiж siк wokуі wіadzy. Taki zacz№і byж teraz ton, z jakim zwracaіy siк do wyborcуw media. Kto w tej sytuacji stawiaі pytania w sprawie zarzutуw korupcyjnych wysuwanych wobec klanu Jelcyna, postкpowaі maіo patriotycznie. Bieda i kryzys gospodarczy teї przestaіy byж tematem godnym dyskusji.

W tej trudnej sytuacji przed kamerami telewizji wyst№piі premier Putin, a Rosjanie, przyzwyczajeni do trudno zrozumiaіych przemуwieс j№kaj№cego siк, ale ci№gle jeszcze urzкduj№cego prezydenta, zdawali siк nie wierzyж wіasnym uszom, gdy usіyszeli: „Zniszczymy terrorystуw, choжby siк schowali w kiblu, tam teї ich dopadniemy; basta, tк sprawк zaіatwimy do koсca!" - obiecywaі nowy mocny czіowiek jкzykiem rodem z pуіњwiatka. Њwiatlejsze warstwy Moskwy i Petersburga byіy co prawda zaszokowane, їe szef rz№du posіuїyі siк gwar№ zіodziejsk№, przecieї w Rosji nawet wszechobecne przekleсstwa „ot matieriej" s№ w telewizji jakby z zaїenowaniem wyciszane i zagіuszane piskliwym dџwiкkiem, ale wiкkszoњж byіa pod wraїeniem: nareszcie ktoњ mуwi bez owijania w baweіnк.

Do dziњ jest kwesti№ sporn№, czy Putin, ktуry w odrуїnieniu od swych poprzednikуw wіada nienagannym rosyjskim czіowieka wyksztaіconego, juї wуwczas traciі panowanie nad sob№, gdy mуwiі o Czeczenii, czy teї -

OPERACJA „SUKCESJA"

MOTYW PRZEWODNI

jak twierdzi jeden z jego wspуіpracownikуw - byі to wypad zamierzony i dobrze skalkulowany, zaplanowany przez jego doradcуw, by raczej dot№d bezbarwnemu i ci№gle jeszcze nowemu szefowi rz№du nadaж wyrazistszy profil „swojego chіopa", czіowieka, ktуry wali prosto z mostu. Putin wielokrotnie jeszcze siкgaі po jкzyk rynsztokowy. Niezaleїnie od tego, czy byіa to wpadka, czy kalkulacja, w ci№gu kilku dni ten raczej pozbawiony charyzmy oficer sіuїb specjalnych przestaі byж postrzegany jako pupil znienawidzonego Jelcyna. Przeciwnie: jawiі siк jako wybawca z trudnej sytuacji. Jak wynika z pуџniejszych sondaїy, 45 procent Rosjan bynajmniej nie widziaіo wiкkszego problemu w bliskich zwi№zkach Putina z Jel-cynem. Pragnienie, by mieж nowego szefa paсstwa, czіowieka niezbruka-nego їadnym skandalem, ktуry wyraџnie zasygnalizuje nowy pocz№tek po wszystkich dotychczasowych zawirowaniach, byіo przemoїne. Tak jak swego czasu ludzie wi№zali wielkie nadzieje z Jelcynem, ktуry zdawaі im siк czіowiekiem silnej woli, energicznym i stanowczym w porуwnaniu z rzekomo chwiejnym i niezdecydowanym Gorbaczowem, tak teraz ulu-bieсcem szerokich mas staі siк Putin, gdyї sama jego postawa byіa dokіadnym przeciwieсstwem zachowania Jelcyna, ktуry z czasem staі siк wіasn№ karykatur№.

Ludzie mieli doњж reform - czy teї tego, co chciano im sprzedaж pod szyldem reform. Wszyscy zapіacili wprawdzie wysok№ cenк za przebudowк spoіeczeсstwa, ale zyskali na tym tylko naprawdк nieliczni. Wolnoњж prasy przerodziіa siк w swobodк obrzucania siк bіotem, rozbrojenie doprowadziіo do masowej pauperyzacji rodzin oficerskich, federalizm sprzyjaі rozwojowi partykularyzmуw i samowoli wіadcуw prowincji. Reformy w szkolnictwie spowodowaіy, їe najwaїniejszym czynnikiem przy rozdziale miejsc na studia staіy siк іapуwki, a nie zdolnoњci. Paсstwo prawa oznaczaіo, їe sprawiedliwoњci dochodziі ten, kto zaoferowaі sкdziemu najwyїsz№ sumк. Na jezdni pierwszeсstwo mieli ci, ktуrzy siedzieli za kierownic№ najdroїszych samochodуw. Hiperinflacja obniїyіa wartoњж rubla tak dalece, їe ogromna czкњж spoіeczeсstwa straciіa wszelkie oszczкdnoњci.

Prezydent byі stary i juї znacznie osіabiony, wiкc gdy czіowiek kіadі siк wieczorem spaж, nie wiedziaі, co przyniesie ranek: nowego prezydenta, nowy rz№d, a moїe now№ inflacjк. Ludzie porуwnywali sw№ teraџniejszoњж w „demokratycznej" Rosji z przeszіoњci№ w komunistycznym Zwi№zku Radzieckim i wiкkszoњж dochodziіa do przekonania, їe reformy wiкcej im zabraіy, niї daіy. Juї na samo sіowo „reformy" wielu Rosjan reagowaіo agresj№.

Do tego dochodziіa uraїona godnoњж narodowa: zbyt gікboko tkwiіy w ludziach instynkty wielkomocarstwowe i duma z wіasnego kraju, by

bezboleњnie mogli siк pogodziж z tym, jak bardzo zmalaіo znaczenie Rosji w њwiecie. Kiedy w 1999 roku zapadіa decyzja o bombardowaniu Jugosіawii przez lotnictwo NATO, nikt na serio nie braі pod uwagк stanowiska Rosji. Wielu Rosjan odczuwaіo wstyd, gdy Borys Jelcyn oњmieszaі siк na oczach caіego њwiata. Na przykіad gdy w czasie oficjalnej wizyty w USA noc№, pijany, w samych slipach, dwukrotnie schodziі piкtro niїej do swych amerykaсskich ochroniarzy i prosiі o kawaіek pizzy.

I nawet jeњli namaszczony na nastкpcк tronu Putin, byіy oficer KGB, milczaі w sprawie swych planуw politycznych, to przecieї samym swym їyciorysem, rozwag№ i sposobem bycia obiecywaі to, za czym Rosjanie tкsknili: stabilizacjк w miejsce chaosu, silne paсstwo w miejsce samowoli, mocarstwowoњж w miejsce degrengolady. Byі przybranym synem Jelcyna i zarazem jego zaprzeczeniem: o ile stary prezydent w latach mіodoњci byі w stanie jednoczeњnie wzi№ж do ust dwie butelki wуdki i wypiж jednym haustem, co przyniosіo mu przydomek „Dwururki z Uralu", to zawsze trzeџwy Putin piі maіymi іykami z kieliszka. Jeњli Jelcyn na staroњж rzadko kiedy potrafiі powiedzieж pіynnie i bezbікdnie choжby jedno zdanie, sformuіowania wychodz№ce z ust Putina byіy jasne i precyzyjne. Jeњli Jelcyn nie potrafiі zapobiec staczaniu siк kraju w stronк chaosu, Putin obiecywaі now№ potкgк dawnego imperium - a przede wszystkim porz№dek.

ЊLAD RIAZAСSKI

Siad riazaсski

Aleksiej Kartofielnikow, 46-letni kierowca autobusu naleї№cego do riazaсskiego klubu piіkarskiego, miaі jeszcze przed oczami niedawne transmisje telewizyjne pokazuj№ce skutki bombardowaс i okaleczone ofiary, gdy 22 sierpnia 1999 roku po fajrancie ruszaі w drogк do domu. Kartofielnikow mieszkaі w Riazaniu, pуіmilionowym mieњcie poіoїonym okoіo 200 km na wschуd od Moskwy. Podjeїdїaj№c pod dwunastopiкtrowy budynek na skraju miasta, gdzie mieszkaі, zwrуciі uwagк na biaіy samochуd osobowy marki Lada. Z samochodu wysiedli mкїczyzna i mіoda kobieta i ruszyli w kierunku piwnicy. Samochуd zacz№і siк cofaж, kieruj№c bagaїnik w stronк tamtych dwojga. W zasadzie nie byіo w tym wszystkim nic szczegуlnego, gdyї w domu mieњciі siк sklep spoїywczy, do ktуrego czкsto podjeїdїaіy samochody z dostaw№. Ale Kartofielnikowa zaniepokoiіa tablica rejestracyjna: gdy zacz№і siк jej dokіadnie przygl№daж, zauwaїyі, їe byіa zaklejona papierem: riazaсskie 62 byіo domalowane na wierzchu, a spod spodu przeњwitywaіo 77, numer oznaczaj№cy Moskwк. Kartofielnikow natychmiast zadzwoniі na milicjк. Dyїurna, ktуra odebraіa telefon, podaіa mu inny numer i odіoїyіa sіuchawkк. Podany przez ni№ numer byі przez dziesiкж minut zajкty. To byіo wіaњnie owych dziesiкж minut, ktуrych pуџniej zabrakіo, by zіapaж sprawcуw na gor№cym uczynku - uwaїa Kartofielnikow.

Kiedy wreszcie na miejsce przyjechaі patrol, milicjanci odkryli w piwnicy domu trzy worki na cukier wypeіnione biaіym proszkiem, z wygl№du podobnym trochк do cukru, ale їуіtawym i granulowanym. Na jednym z workуw (ten wіaњnie byі rozciкty) leїaі zapalnik czasowy nastawiony na godzinк 5.30. Funkcjonariusze byli zaszokowani, natychmiast zawiadomili specjalistк pirotechnika z miejscowej jednostki milicji, Jurija

Tkaczenkк. Gdy Tkaczenko odczytaі wynik pomiaru dokonanego analizatorem gazu, wszyscy zamarli: przyrz№d wykazaі opary heksogenu - tego samego biaіego materiaіu wybuchowego, ktуry - jak wуwczas s№dzono -spowodowaі eksplozje w domach w Moskwie.

Pospiesznie dokonano ewakuacji mieszkaсcуw domu. Rozgrywaіy siк rozdzieraj№ce serce sceny. Jednej z kobiet milicjanci nie pozwolili zabraж z mieszkania obіoїnie chorej i niechodz№cej matki. Mieszkaсcуw przeprowadzono do hali sportowej. W caіym Riazaniu zapanowaіa panika; tej nocy maіo kto mуgі zasn№ж. Szef miejscowych sіuїb specjalnych, generaі major FSB Aleksandr Siergiejew, pogratulowaі mieszkaсcom i pochwaliі za okazan№ czujnoњж: „To byіo tak, jakbyњmy siк na nowo urodzili". Agencje informacyjne w Moskwie i na caіym њwiecie donosiіy, їe udaremniono zamach bombowy w Riazaniu. Szybko udaіo siк sporz№dziж portrety pamiкciowe domniemanych terrorystуw. Worki z biaіym proszkiem zostaіy przekazane do Moskwy do dalszych badaс.

Prawie dwadzieњcia cztery godziny pуџniej w wieczornych wiadomoњciach premier Wіadimir Putin wyraziі siк z uznaniem o obywatelskiej czujnoњci, mуwi№c do obywateli Riazania: „Skoro znaleziono worki, w ktуrych byі materiaі wybuchowy, to znaczy, їe ludzie wіaњciwie reaguj№ na wydarzenia w kraju. I chciaіbym im za to podziкkowaж".

Tego samego dnia premier kazaі przeprowadziж pierwsze ciкїkie naloty na Czeczeniк, na lotnisko w Groџnym spadіy bomby.

Wieczorem wzi№і udziaі w telewizyjnym talk-show rzecznik FSB Aleksandr Zdanowicz. Byі doњж ostroїny w sformuіowaniach: pierwsze analizy wykazaіy, їe w workach nie byіo materiaіu wybuchowego, nie byіo teї prawdziwego zapalnika, „mieliњmy do czynienia z elementami zapalnika ze zdalnym sterowaniem". Dzieс pуџniej z wyrazami uznania pod adresem spoіeczeсstwa wyst№piі takїe minister spraw wewnкtrznych, Ru-szajіo, mуwi№c o udaremnieniu zamachu terrorystycznego.

W Riazaniu pracownica firmy telekomunikacyjnej Elektroswjaz Nadieїda Juchanowa zawiadomiіa sіuїby specjalne o dziwnej rozmowie telefonicznej w Moskwie, ktуr№ przypadkiem usіyszaіa. Jakiњ gіos mуwiі: „wyjeїdїajcie pojedynczo, wszкdzie s№ posterunki przy drogach". Podejrzany telefon zostaі natychmiast poddany obserwacji. W doњж niejasnych okolicznoњciach agenci zatrzymali osobк, ktуra telefonowaіa - kogoњ o takim nazwisku podobno juї poszukiwali. Nie mieli їadnych w№tpliwoњci, їe trafili na њlad terrorystуw. Po jakimњ czasie udaіo im siк ustaliж, їe rozmowa byіa skierowana na і№cza FSB w Moskwie.

Pуіtora dnia po prуbie zamachu prowadz№cy њledztwo w Riazaniu ustalili miejsce, gdzie ukrywali siк domniemani terroryњci. Byіo to zwyczajne mieszkanie. Milicja podjкіa pospieszne przygotowania do ich za-

OPERACJA „SUKCESJA"

ЊLAD RIAZAСSKI

trzymania. Zanim jednak do tego doszіo, miejscowy oddziaі FSB zawiadomiі - zgodnie z przepisami - o planowanej akcji moskiewsk№ centralк na Јubiance. I w tym momencie nast№piі nagіy zwrot: centrala FSB zabroniіa zatrzymania i wyjawiіa zaskoczonym kolegom w Riazaniu, їe wydarzenia, ktуre miaіy miejsce pуіtora dnia wczeњniej, byіy жwiczeniem.

Chodziіo jakoby o sprawdzenie czujnoњci wіadz i obywateli. Tak w kaїdym razie wyjaњniaі caі№ sytuacjк szef FSB Nikoіaj Pietruszew. Z moskiewskiej centrali daіo siк teї sіyszeж, їe worki wcale nie byіy wypeіnione wysoce wybuchowym heksogenem, lecz zwykіym rosyjskim cukrem. Dwa dni pуџniej przyszіa wiadomoњж, їe w kryminalistycznym laboratorium ministerstwa spraw wewnкtrznych i sіuїb specjalnych nie udaіo siк spowodowaж eksplozji. Dlaczego jednak poddano badaniom cukier? Po co w ogуle prуbowano spowodowaж wybuch cukru, skoro wszystko byіo tylko жwiczeniem? I dlaczego prуby trwaіy aї dwa dni? Te i tym podobne pytania nasuwaj№ siк w zwi№zku z incydentem w Riazaniu. W kaїdym razie jednak zarуwno corpus delicti w postaci proszku, jak i domniemany zapalnik, ktуry wedle oficjalnych doniesieс nie byі wcale zapalnikiem, zostaіy zniszczone.

Nawet w szeregach FSB pojawiіy siк w№tpliwoњci. Jeden z regionalnych rzecznikуw FSB okreњliі akcjк jako nieprzemyњlan№. Szef zwi№zku weteranуw elitarnej jednostki KGB „Alfa" nie kryі przed pras№ swego oburzenia: „Nie moїna prowadziж жwiczeс na їywych ludziach". Riazaс-ski specjalista od materiaіуw wybuchowych Tkaczenko zapewniaі dziennikarzy, їe w dalszym ci№gu jest przekonany, iї to, co wtedy znaleziono w workach, to byі heksogen, a nie їaden cukier. Wedіug mediуw rosyjskich Tkaczenko jest doњwiadczonym specjalist№ w swojej dziedzinie, a sprzкt, ktуrym siк posіuїyі, to nowoczesny analizator gazu, ktуry kosztowaі okoіo 20 tys. euro. Renomowany chemik z uniwersytetu im. Ludwika Maksymiliana w Monachium, Thomas Klapуtke, uwaїa bі№d pomiaru za pomoc№ analizatora gazu za bardzo maіo prawdopodobny: procent bікdуw wynikaj№cych z pomiarуw z pomoc№ tego rodzaju sprzкtu jest mniejszy od jednoњci.

Dziennik „Nowaja Gazieta" zacytowaі pуџniej niejakiego Aleksieja Pinajewa, pochodz№cego z okolic Moskwy skoczka spadochronowego, ktуry w tym czasie krуtko przebywaі w koszarach pod Riazaniem. Twierdzi on, їe wraz z kolegami widziaі w magazynie piкжdziesiкciokilogramo-we worki z napisem „cukier". Gdy chcieli sobie osіodziж nim herbatк, spotkaіo ich duїe rozczarowanie - domniemany cukier spowodowaі, їe napуj nie nadawaі siк do spoїycia. Їoіnierze zabrali proszek i pokazali dowуdcy plutonu. Juї po chwili w koszarach pojawili siк ludzie z FSB i zaczкli przesіuchanie їoіnierzy. Postawili teї im zarzut „ujawnienia tajemnicy

paсstwowej". „Ludzie, nawet nie macie pojкcia, w co siк wmieszaliњcie" -ostrzegaі Pinajewa jeden z oficerуw FSB. I tonem zawieraj№cym groџbк kazaі mu zapomnieж o tej sprawie. Na zawsze!

Aby їoіnierze zajкli siк czymњ innym niї rozmyњlania nad spraw№ tajemnicy paсstwowej, caіa jednostka zostaіa wysіana na wojnк do Czecze-nii. Dowуdca puіku zdementowaі jednak pуџniej relacjк gazety. O dalszym losie Pinajewa nic nie wiadomo - albo unika kontaktуw z pras№, albo znikn№і gdzieњ bez њladu. Spadochroniarze odpieraj№ wszelkie zarzuty i twierdz№, їe szeregowy Pinajew istnieje jedynie w wyobraџni dziennikarzy. Dziennikarze z kolei wskazuj№ na taњmк z nagranym wywiadem i uwaїaj№, їe wojsko przeniosіo mіodego czіowieka do innej jednostki i zobowi№zaіo do milczenia. Przedstawiciele sіuїb specjalnych takїe nabrali wody w usta i nie chc№ zdradziж najmniejszych nawet szczegуіуw w sprawie wydarzeс w Riazaniu.

Znaczna czкњж moskiewskiej inteligencji do dziњ nie chce wierzyж, їe cudowna kariera Putina, ktуra zaczynaіa siк na ruinach wysadzonych w powietrze budynkуw mieszkalnych i - na trzy miesi№ce przed przejкciem przez niego wіadzy - przeniosіa go na szczyty popularnoњci, byіa wynikiem zwykіego, choж okrutnego zrz№dzenia losu, ktуre on jedynie instynktownie wykorzystaі i przeksztaіciі w zwyciкstwo wyborcze. Dobre dwa lata po жwiczeniach w Riazaniu zwolennicy teorii spiskowej otrzymali nieoczekiwane wsparcie ze strony kogoњ, kto w owym czasie miaі na Kremlu wielkie wpіywy. Przebywaj№cy w Londynie na emigracji Borys Bie-riezowski, ktуry tymczasem zd№їyі juї ostatecznie porуїniж siк z Putinem, w marcu 2002 roku oњwiadczyі, їe zamachy na domy mieszkalne byіy organizowane przez FSB. Zdaniem Bieriezowskiego, nastкpczyni KGB zamierzaіa w ten sposуb podsyciж nienawiњж do Czeczeсcуw, wywoіaж wojnк i przyczyniж siк do wzrostu popularnoњci Putina.

Bezspornych dowodуw, ktуre byіyby czymњ wiкcej niї tylko podkreњlaniem osobliwoњci historii riazaсskiej, miliarder Bieriezowski nie przedіoїyі, co choжby dlatego jest godne uwagi, їe przecieї w tamtym okresie byі osob№, bez ktуrej nic na Kremlu nie mogіo siк zdarzyж. Czy zatem nie ma dowodуw, gdyї przedstawione przezeс zarzuty s№ zmyњlone, czy moїe raczej dlatego, їe sam jest uwikіany w tк sprawк bardziej, niї chciaіby to przyznaж?

W marcu 2002 roku w rozmowie w cztery oczy z autorem niniejszej ksi№їki zapytany o to Bieriezowski z uњmiechem na twarzy, ale wymijaj№co odpowiedziaі: Putina wyprowadziіy w pole sіuїby specjalne, by mieж moїliwoњж szantaїowania go. On sam zawsze wierzyі, їe zwyciкstwo Putina jest moїliwe bez uciekania siк do wojny - podkreњliі. Na jego biurku w ciemnym biurze przy Regent Street w Londynie leїy, obok zdjкcia Jel-

OPERACJA „SUKCESJA"

cyna i ogromnej torby na zakupy z wizerunkiem Jil Sander, niezapisana papeteria „Nowoj Gaziety" - wychodz№cego w Moskwie opozycyjnego dziennika, ktуry najbardziej siк zaangaїowaі w walkк z Putinem i ujawniaі domniemane rewelacje w sprawie zamachуw bombowych.

Wysuwanie przez Bieriezowskiego tego rodzaju zarzutуw moїe byж dobrze skalkulowane i wynikaж z interesownych motywуw. Chodzi mianowicie o to, їe gdy porуїniі siк z Putinem, wіadze rosyjskie wyst№piіy z wnioskiem o jego ekstradycjк. Zwaїywszy, їe Bieriezowski zabiegaі w owym czasie o azyl polityczny w Wielkiej Brytanii, mogіo mu byж bardzo na rкkк przedstawianie siк w roli osoby przeњladowanej politycznie -demaskatora, ktуry zaatakowaі Putina, w zwi№zku z czym paсstwo rosyjskie wszczкіo przeciw niemu nagonkк. I faktycznie wіadze brytyjskie przyznaіy mu we wrzeњniu 2003 roku status emigranta.

Sam Putin reagowaі na zarzuty w zwykіy dla siebie sposуb, gdy zagadywano go o sprawy czeczeсskie: „Wysadzanie wіasnych domуw? Bzdura! Kompletny idiotyzm!". W tajnych sіuїbach rosyjskich nie ma nikogo, kto byіby zdolny do takiej zbrodni przeciw wіasnemu narodowi. Juї samo przypuszczenie, їe coњ takiego byіoby moїliwe, jest niemoralne i stanowi nic innego jak element wojny informacyjnej przeciw Rosji, jak o tym napisaі w swej ksi№їce zatytuіowanej Z pierwszej rкki.

Z krкgуw zwi№zanych ze sіuїbami specjalnymi daje siк za to usіyszeж zupeіnie inn№ wersjк wydarzeс w Riazaniu - wersjк, ktуra w uszach czіowieka z Zachodu brzmi absurdalnie i zdaje siк sklecon№ na siік prуb№ ratowania wіasnego wizerunku, ale za to tіumaczy wiele sprzecznoњci. Poniewaї po zamachach bombowych podniosіy siк krytyczne gіosy, їe sіuїby specjalne i rz№d zaspaіy i nie przeciwdziaіaіy aktom terroru, FSB postanowiіa sprуbowaж sama zainscenizowaж sukces - w tym celu przygotowaіa i podіoїyіa prawdziwy іadunek wybuchowy, aby go nastкpnie w ostatniej sekundzie odkryж i rozbroiж. Medialna skutecznoњж takiego planu byіaby znaczna.

Bynajmniej nie tak znуw absurdalnie brzmi inne przypuszczenie wyraїone przez moskiewskich znawcуw sіuїb specjalnych. Ich twierdzenie, їe FSB, wykorzystuj№c tradycje carskiej Ochrany*, ma swych agentуw i konfidentуw wњrуd czeczeсskich rebeliantуw, jest wiкcej niї prawdopodobne. A wtedy nie moїna byіoby caіkowicie wykluczyж, їe FSB byіa tych zamachуw inspiratork№ lub co najmniej wiedziaіa o przygotowaniach do nich i - ze wzglкdu na media - w ostatniej sekundzie zamierzaіa je odkryж, tyle tylko їe konfidenci zmienili stronк i zeszli do podziemia, zasypuj№c za sob№ wszelkie њlady.

Ochrana, w latach 1881-1917 tajna policja polityczna w Rosji (przyp. red.).

SLAD RIAZANSKI

Jednakїe wiele pytaс zostaіo bez odpowiedzi. Wedіug rzecznika FSB Zdanowicza жwiczenie w Riazaniu byіo czкњci№ obejmuj№cej caіy kraj akcji antyterrorystycznej o kryptonimie „Huragan". Ale w takim razie dlaczego minister spraw wewnкtrznych Ruszajіo, ktуry wspуіorganizowaі tк akcjк, jeszcze dwa dni pуџniej, maj№c na myњli odnalezienie іadunkуw w Riazaniu, mуwiі o skutecznie udaremnionym zamachu terrorystycznym, zaledwie kilka godzin przed oњwiadczeniem szefa sіuїb specjalnych, їe byіy to жwiczenia? Dlaczego wіadze staіy siк tak maіomуwne, gdy przyszіo odpowiadaж na dalsze pytania? Co chciaіy przetestowaж sіuїby specjalne? Dlaczego naruszyіy reguіy obowi№zuj№ce przy tego rodzaju жwiczeniach? Dlaczego wіadze jeszcze dzisiaj wydaj№ siк bardziej tuszowaж, niї wyjaњniaж tamt№ historiк? Na przykіad szef sіuїb specjalnych w Riazaniu mуwiі, їe tego dnia padaіo, їe detektor gazowy, ktуrym dokonano pomiaru, byі zawilgocony i chyba dlatego pokazaі alarmuj№ce dane. Inni naoczni њwiadkowie tamtego wydarzenia mуwi№ o dniu sіonecznym i suchym.

Heksogenu w czystej formie jako materiaіu wybuchowego terroryњci praktycznie nie uїywaj№, gdyї aby uzyskaж poї№dany efekt, niezbкdne jest przeszkolenie specjalistyczne, uwaїa profesor chemii na Uniwersytecie Monachijskim, Klapуtke: „To nie jest idealny materiaі wybuchowy dla niecnych terrorystycznych celуw". Po incydencie w Riazaniu prowadz№cy њledztwo w Moskwie wycofali pierwotn№ wersjк i oњwiadczyli, їe jeњli chodzi o zamachy w stolicy, to przecieї w uїyciu byі nie heksogen, ale jakiњ inny materiaі wybuchowy.

Dlaczego szef sіuїb specjalnych Patruszew przyznaі dopiero po dwуch dniach, їe byіy to жwiczenia? Dlaczego nic o nich nie wiedziaіa miejscowa placуwka? Dlaczego sam Putin mуwiі o udaremnionym zamachu? Jeњli tak istotnie myњlaі, znaczy to, їe oszukaі go w tak waїnej kwestii szef sіuїb specjalnych i zarazem jego bliski przyjaciel. W takim razie dlaczego Putin nie wyci№gn№і z tego їadnych konsekwencji? Dlaczego Moskwa od samego pocz№tku podjкіa tylko њlad czeczeсski? Dlaczego Kreml nie usiіowaі przeciwdziaіaж plotkom i pomуwieniom i posіuїyі siк wiern№ sobie parti№ „Jednoњж", by uniemoїliwiж powoіanie do їycia komisji њledczej? Dlaczego FSB nie zgodziіa siк na udostкpnienie dokumentacji жwiczeс, gdy wyst№piі o to deputowany do Dumy Kowalow? Dlaczego gdy Kowalow usiіowaі przed s№dem (bezskutecznie) wymusiж wydanie dokumentacji, okazaіo siк nagle, їe jednak nie byіy to жwiczenia, ale tajny „eksperyment w postкpowaniu њledczym"? Wreszcie dlaczego po incydencie riazaсskim seria atakуw na domy mieszkalne nagle siк skoсczyіa?

Listк tego rodzaju osobliwoњci moїna byіoby kontynuowaж. 13 wrzeњnia oddany Kremlowi przewodnicz№cy parlamentu, Giennadij Їeliezniow, na zamkniкtym posiedzenia Rady Dumy zwrуciі siк z powaїn№ min№ do

OPERACJA „SUKCESJA"

kolegуw, mуwi№c (wielu obecnych na tym posiedzeniu dobrze jeszcze to pamiкta), їe wіaњnie otrzymaі notatkк z informacj№ o wysadzeniu w powietrze budynku mieszkalnego w Woіgodonsku. Tymczasem zamach w Woіgodonsku nast№piі dopiero po trzech dniach, 16 wrzeњnia. Zamordowany pуџniej deputowany Juїenkow wyraziі przypuszczenie, їe w sіuїbach specjalnych ktoњ pomyliі miejsca zamachуw i przekazaі do Dumy faіszyw№ informacjк. Na pytanie Juїenkowa w tej sprawie prokuratura nie zakwestionowaіa informacji Їeliezniowa - stwierdziіa natomiast, їe szef Dumy, mуwi№c o wysadzonym w powietrze budynku, miaі na myњli detonacjк granatu domowej produkcji, ktуry wybuchі w Woіgodonsku w nocy z 12 na 13 wrzeњnia i spowodowaі obraїenia kilku osуb. To nader niezwykіe uzasadnienie, zwaїywszy, їe mniejsze eksplozje bez њmiertelnych ofiar s№ w Rosji wydarzeniem tak zwyczajnym, їe nie zawiadamia siк o nich przewodnicz№cego parlamentu w trybie pilnym, a cуї dopiero rankiem w dniu nastкpnym. Ponadto w ten sam weekend zdarzyіy siк w Rosji jeszcze dwie inne mniejsze eksplozje, z ktуrych jedna spowodowaіa ofiary њmiertelne. Rzecznik Їeliezniowa oњwiadczyі, їe przewodnicz№cy parlamentu otrzymaі tк informacjк na podstawie artykuіu zamieszczonego w dzienniku „Tribuna". Odmiennie niї w wiadomoњciach agencyjnych byіa tam istotnie mowa o tym, їe w wyniku eksplozji granatu zostaі uszkodzony budynek mieszkalny w Woіgodonsku. Jednakїe tekst znalazі siк w gazecie dopiero 15 wrzeњnia - dwa dni po wypowiedzi Їeliezniowa. Sam Їeliezniow nagabywany w tej sprawie nie odpowiedziaі jednoznacznie. Gdy spytaі go o to Wіadimir Їyrinowski, jego zastкpca w Dumie, zareagowaі wymijaj№co, a nastкpnie odebraі mu gіos.

Pozostaіa masa otwartych kwestii, na ktуre jednak w Rosji z reguіy odpowiada siк w szczegуlny sposуb - milczeniem. Moїni, czy to w Moskwie, czy gdzie indziej w kraju, zwykli milczeж, informacje ukrywaж, arogancko przechodziж do porz№dku dziennego nad krytyk№ i w№tpliwoњciami, nawet gdy ich przedmiotem s№ tylko niegroџne wpadki lub niezrкcznoњci wіadz. Milczenie tradycyjnie uchodzi za najlepsz№ odpowiedџ na pytania bezczelne lub choжby tylko krytyczne, co jednak powoduje brak zaufania do wіadzy i podsyca skіonnoњж do tworzenia teorii spiskowych.

Dlatego bікdem byіoby z taktyki zatajania stosowanej przez wіadze automatycznie (wzorem zachodnim) wysnuwaж wniosek, їe maj№ one coњ do ukrycia. Nawet jeњli rzeczywiњcie nie wszystko odbywaіo siк caіkiem legalnie, wiele argumentуw przemawia przeciw niewiarygodnym zarzutom, їe to sama FSB zamierzaіa wysadziж budynek w Riazaniu. Gdyby FSB rzeczywiњcie miaіa taki zamiar, z pewnoњci№ nie powierzyіaby jego realizacji (wbrew wszelkim reguіom sіuїb specjalnych) wіasnym agentom, lecz przez licznych poњrednikуw zwerbowaіa Czeczeсcуw, pozostawiaj№c ich

ЊLAD RIAZAСSKI

w przekonaniu, їe istotnie dziaіaj№ na zamуwienie terrorystуw. Naoczni њwiadkowie twierdz№, їe w piwnicy widzieli їуіtawy, granulowany proszek. Niektуre rodzaje cukru w Rosji istotnie s№ nieco їуіtawe i granulowane, ale heksogen tak nie wygl№da. Przypomina on raczej cukier puder bez їadnego odcienia їуіci. Przekonuj№cych dowodуw przeciwko sіuїbom specjalnym nie ma. Musiaі to nawet przyznaж Lew Lewinson, sekretarz powoіanej do їycia (na wіasn№ rкkк) przez krytycznych deputowanych do Dumy komisji њledczej.

Dopуki jednak politycy sprawuj№cy wіadzк nie doіoї№ staraс, by sprawк wyjaњniж, nie powoіaj№ do їycia oficjalnej komisji њledczej ze znacznymi peіnomocnictwami, jak staіo siк w USA po 11 wrzeњnia 2001 roku, dopуty Rosjanie chкtnie bкd№ dawali posіuch najdzikszym spekulacjom. I tak na przykіad w Moskwie za kaїdym razem pojawiaіy siк zіoњliwe pogіoski, gdy w doњж niejasnych okolicznoњciach straciіy їycie trzy znane osobistoњci poszukuj№ce powi№zaс miкdzy sіuїb№ wywiadowcz№ a zamachami bombowymi. Dziennikarz i wydawca Artiom Borowik zgin№і w marcu 2000 roku w katastrofie lotniczej, deputowany do Dumy Siergiej Juїenkow zostaі zastrzelony na ulicy wiosn№ 2003 roku, a jego kolega Jurij Szczekoczichin zaraz po powrocie z Riazania latem 2003 roku ulegі jakiejњ tajemniczej alergii. Jeszcze kilka tygodni wczeњniej w rozmowie w cztery oczy z autorem zapowiadaі, їe jego dochodzenie w sprawie skandali, w ktуre jest zamieszana FSB, odsіoniіo nowe fakty. Dopуki jednak ludzie odpowiedzialni za stan paсstwa nabieraj№ wody w usta, a zamiast faktуw wskazuj№ na poszlaki i puszczaj№ w obieg plotki, dopуty pozostaje spraw№ indywidualnych pogl№dуw, czy daje siк wiarк teoriom spiskowym, obwinia nieporz№dki i bezduszn№ biurokracjк, czy raczej zbieg tragicznych przypadkуw, a moїe wszystko to razem.

Jest w№tpliwe, czy kiedykolwiek pojawi siк zadowalaj№ca odpowiedџ na pytanie o Riazaс. Prokuratura zamknкіa juї dochodzenie 30 kwietnia 2003 roku, kiedy zaczynaі siк dіugi weekend zіoїony z czterech dni wolnych od pracy, dziкki czemu echo tej decyzji w mediach byіo sіabe.

Powodуw takiej ostroїnoњci byіo dostatecznie duїo. W osobliwe szczegуіy dotycz№ce жwiczenia w Riazaniu prokuratura siк nie wdawaіa. Poinformowano jedynie, їe zamach byі przygotowany przez dziewiкciu Rosjan i islamistуw, ale w areszcie pozostaіy tylko dwie osoby. Їaden z podejrzanych nie byі Czeczeсcem - gіуwnie byli to radykaіowie z innych regionуw, ale zdaniem prokuratora zostali przeszkoleni w Czeczenii przez komendanta polowego Al-Chattaba, nieїyj№cego juї Jordaсczyka, i jego najbliїszego wspуіpracownika Abu Al-Walida. Zamach zlecili „sponsorzy z organizacji islamskich i wypіacili na ten cel 700 tys. dolarуw". Pewien rуwnie niezorientowany co przekupny milicjant z drogуwki za worek

OPERACJA „SUKCESJA"

prawdziwego cukru pomуgі przewieџж do Moskwy ciкїarуwk№ podobny do cukru materiaі wybuchowy.

Zatem w sprawie zamachуw, ktуre doprowadziіy do wojny w Czecze-nii, nawet po czterech latach nie sposуb wskazaж na њlad czeczeсski w sposуb bezsporny. Prokuratura nie potrafiіa teї niczego powiedzieж w sprawie motywуw sprawcуw. Piкciu spoњrуd dziewiкciu zatrzymanych nie їyіo. W procesie przeprowadzonym z wyі№czeniem jawnoњci dwaj podejrzani zostali skazani na doїywotnie wiкzienie - zdaniem obroсcуw praw czіowieka ludzie ci byli co najwyїej pomocnikami. Gіуwny podejrzany, Aczemes Goczajew, zdoіaі zbiec. Zdaniem byіego oficera KGB i przyjaciela Borysa Bieriezowskiego, Aleksandra Litwinienki, ktуry napisaі ksi№їkк na temat domniemanego uwikіania sіuїb specjalnych w zamachy, Goczajew zarzeka siк, їe jest niewinny, i dodaje, їe zostaі w caі№ sprawк wci№gniкty przez agenta FSB podaj№cego siк za biznesmena i ze zwykіej gіupoty wynaj№і pomieszczenia w wysadzonych pуџniej budynkach.

Po tych zamachach wydarzenia w Czeczenii potoczyіy siк w bіyskawicznym tempie. Putin byі wprawdzie tylko drugim czіowiekiem w paсstwie, ale w sprawie Czeczenii Jelcyn daі mu woln№ rкkк. We wrzeњniu 1999 roku premier wydaі polecenie coraz intensywniejszego bombardowania kaukaskiej republiki. Bior№c za przykіad naloty siі powietrznych NATO na Jugosіawiк podczas wojny w Kosowie pуі roku wczeњniej, zaczкto mуwiж o „precyzyjnym atakowaniu celуw", ktуrymi byіy waїne obiekty w rodzaju stacji telewizyjnych, fabryk i urz№dzeс przemysіu naftowego. Jeњli rakiety czкњciej chybiaіy celu niї rakiety amerykaсskie, wynikaіo to raczej z wiкkszego „rozproszenia" rosyjskiej techniki. 11 paџdziernika 1999 roku Putin postawiі Asіanowi Maschadowowi ostatnie ultimatum: „wydanie Moskwie przywуdcуw terrorystуw". Gdy prezydent Czeczenii tego ї№dania nie speіniі, zreszt№ praktycznie nie byі w stanie tego zrobiж, premier wydaі rozkaz wkroczenia do Czeczenii siіom l№dowym.

Telewizja paсstwowa komentowaіa natarcie wojsk rosyjskich tak jak mecz piіkarski. Idylliczne obrazy, na ktуrych nie byіo prawie wcale rannych Czeczeсcуw, nie mуwi№c juї o kontuzjowanych їoіnierzach rosyjskich, sprawiaіy wraїenie, їe chodzi o жwiczenia na zielonym poligonie. Wszystkie kanaіy pіawiіy siк w hurrapatriotyzmie. Wtedy pojawiіa siк teї legenda o ciosie zadanym w plecy - їoіnierz rosyjski, niepokonany w polu w pierwszej wojnie czeczeсskiej, w 1996 roku zostaі wycofany do koszar przez zіych politykуw w Moskwie i zmuszony do zaakceptowania „haniebnego pokoju". Taki obraz sytuacji usiіowali wtіoczyж ludziom do gіуw wszelkiego rodzaju propagandyњci na kanaіach paсstwowej telewizji.

Politycy, ktуrzy sk№din№d chкtnie mуwili o swoich liberalnych pogl№dach, jak na przykіad byіy minister prywatyzacji Anatolij Czubajs, zaczк-

SLAD RIAZANSKI

li nagle potr№caж struny patriotyczne, wyraїaj№c przy tym nadziejк na „odrodzenie siк armii w Czeczenii". Wspуlny nieprzyjaciel na Kaukazie miaі zі№czyж wszystkich Rosjan. Њciњle zadekretowany zostaі takїe sposуb prezentacji interwencji. Nigdy nie mуwiono o wojnie, a jedynie o „akcji antyterrorystycznej". Przeciwnik to nie ugrupowania rebeliantуw, lecz „bandy", a їoіnierze rosyjscy nie strzelaj№ do Czeczeсcуw, ale „likwiduj№ bandytуw".

Im dalej posuwali siк rosyjscy їoіnierze, tym szybciej rosіa krzywa popularnoњci Putina, a zbliїaі siк przecieї termin wyborуw. Nawet najwiкksi konkurenci Jelcyna - Primakow i Јuїkow - unikali krytykowania kampanii na Kaukazie. Przy ogіuszaj№cym aplauzie zebranych jeden z przyjaciуі partyjnych Wіadimira Їyrinowskiego domagaі siк w telewizji zrzucenia bomby atomowej na Grozny. W publicznej telewizji ORT gwiazdor tutejszych prezenterуw, Siergiej Dorienko, pytaі, czy w Czeczenii pozostaіa w ogуle jakaњ ludnoњж cywilna, bo tamtejsi gуrale (taki jest wyraџnie wyczuwalny podtekst tego pytania) to wyі№cznie bandyci i juї nawet dzieci maj№ w їyіach krew kryminalistуw, dlatego nie ma co oszczкdzaж bomb.

Ta propaganda okazuje siк skuteczna. Nawet wyksztaіceni moskwia-nie irytuj№ siк, gdy nie chce siк im wierzyж, їe wszyscy Czeczeсcy maj№ kryminalne skіonnoњci. Wypowiedzi w rodzaju „caі№ Czeczeniк trzeba spryskaж trucizn№ na karaluchy" naleї№ do dobrego tonu nawet w lepszych krкgach. Okreњlenie „mieszkaniec Kaukazu" staje siк obelg№, a jeњli kogoњ chce siк naprawdк obraziж, mуwi siк, їe wygl№da na Czeczeсca. I wіaњnie ci, ktуrzy najgіoњniej manifestuj№, їe Czeczenia jest czкњci№ skіadow№ Rosj№, natychmiast dodaj№, їeby z Moskwy i innych miast rosyjskich wyrzuciж mieszkaсcуw Kaukazu.

Strach Rosjan przed Czeczeсcami ma jednak realne korzenie. W zawirowaniach pierestrojki liczne bandy kryminalne z Kaukazu terroryzowaіy Rosjк, a ich czіonkowie, jakkolwiek daleko od stron ojczystych, zachowywali siк z tak wielk№ pewnoњci№ siebie, jakby to oni byli gospodarzami. Nawet w codziennych sytuacjach na ulicy czy w kolejce czкsto uїywali piкњci, a ze swymi ofiarami postкpowali nadzwyczaj brutalnie. Wielu Rosjan na wіasnej skуrze odczuіo ich grubiaсstwo i siік, a potem oczywiњcie przeniosіo caі№ nienawiњж na wszystkich mieszkaсcуw tego regionu.

Puting

Gwiazda telewizji, Siergiej Dorienko, rozpкtaі na telewizyjnych ekranach nie tylko nagonkк na Czeczeсcуw. W przeddzieс wyborуw do Dumy w grudniu 1999 roku rzuciі siк takїe na politycznych przeciwnikуw Jelcyna. Borys Bieriezowski juї kilka lat wczeњniej zwrуci! uwagк na tego czіowieka. Jego przeciwnicy obdarzyli go pуџniej przydomkiem „buldog Kremla". „Niestety, Bieriezowski przeїyі" - komentowaі Dorienko w telewizji nieudany zamach bombowy na oligarchк. „Ten czіowiek to њwietny manipulator, muszк go mieж" - powiedziaі sobie wtedy Bieriezowski i natychmiast wci№gn№і prezentera na sw№ listк pіac.

W trakcie kampanii wyborczej do parlamentu rozgorzaіa bezpardonowa walka polegaj№ca na wzajemnym obrzucaniu siк bіotem, a do gіуwnych rozgrywaj№cych naleїaі Dorienko. Po jednej stronie tego konfliktu znalazі siк Borys Jelcyn, jego cуrka Tatiana, Bieriezowski i ich poplecznicy. Zaledwie kilka minut drogi na piechotк od Kremla, przy reprezentacyjnej ulicy Twerskiej okopaіa siк druga strona: mer Moskwy Jurij Јuїkow, jego nader obrotna w interesach maіїonka oraz koncern Sistema, ktуrego szef byі podobno bardzo zaprzyjaџniony z merem. Zderzyіy siк wiкc ze sob№ dwa klany dawnej nomenklatury. Obie strony posіugiwaіy siк dziennikarzami w typie Dorienki. W gazetach i stacjach telewizyjnych swych mocodawcуw ruszyli przeciw sobie, posіuguj№c siк czкsto gкsto komprornatem.

Wkrуtce okazaіo siк, їe Jelcyn ma na Kremlu lepszych propagandy-stуw, a aura zmienia siк na niekorzyњж Јuїkowa. Kaїdej niedzieli o godzinie 21 na wizji w caіym kraju ruszaі do akcji Dorienko - telewizyjna gilotyna. Prasa donosiіa, їe nim dotrze (wraz z towarzysz№c№ mu ochron№) do centrum telewizyjnego Ostankino, odbiera jeszcze instrukcje od swego mento-

PUTING

ra Bieriezowskiego. Wskazуwki dotycz№ osoby, na ktуr№ ma wylaж kubeі po-myj. W tej sytuacji nie byіo bez znaczenia, їe Bieriezowski posiadaі pokaџny pakiet akcji pozostaj№cej w poіowie w rкkach paсstwa stacji ORT. Jej program jest odbierany praktycznie w kaїdym domu na obszarze Wspуlnoty Niepodlegіych Paсstw. Nierzadko zdarza siк, їe przed telewizorami zasiada wtedy nawet 100 min osуb. Zwіaszcza widzowie na prowincji nie maj№, poza pierwszym kanaіem, їadnego innego џrуdіa informacji, a wielu z nich jeszcze z czasуw radzieckich wyniosіo przyzwyczajenie, by braж za dobr№ monetк wszystko, co do wierzenia podaje telewizja.

Dorienko dostarczaі pomуwieс i potwarzy z bezczelnoњci№, ktуra nawet wielu bolszewikom wydawaіa siк zbyt daleko posuniкta. „Јuїkowa i Primakowa nie moїna wpuszczaж do їadnych pomieszczeс, bo niszcz№ sufity, powoduj№, їe ze њcian odpada tynk, swymi rozіoїystymi rogami zrzucaj№ lampy" - tr№biі wszem wobec. Dorienko na nowo zaj№і siк teї skandalem zwi№zanym z wydarzeniami wokуі hotelu „Sіowianskaja" w Moskwie. Chodziіo o pewnego amerykaсskiego biznesmena, ktуry poczuі siк oszukany przez swego rosyjskiego partnera, bliskiego przyjaciela Јuїkowa, i chciaі oddaж sprawк do s№du, ale w 1996 roku zostaі zastrzelony na ulicy. Dorienko pokazywaі zdjкcia ciemnych korytarzy, rкce przekazuj№ce sobie teczki z pieniкdzmi i nakrкcaj№ce tіumiki na pistolety. Po takim wprowadzeniu pojawiі siк rzekomy naoczny њwiadek, ktуry mуwiі do kamery, їe ostatnimi sіowami, ktуre wypowiedziaіa ofiara morderstwa, byіy: „To dzieіo Јuїkowa". Oczywiњcie nic nie wspomniano, їe sprawa nie zostaіa wyjaњniona i nigdy nie zapadі w niej prawomocny wyrok.

Jeњli wierzyж Dorience, nie ma czynu tak haniebnego, ktуrego Јuїkow by nie popeіniі. Mimo mizernej pensji mer Moskwy zdoіaі sobie kupiж hotel w Karіowych Warach, a jego їona sprzeniewierzyіa juї niejedn№ sumк. Poniewaї w Rosji bardzo rozpowszechnione jest przekonanie, їe urzкdnicy i politycy myњl№ przede wszystkim o wіasnych korzyњciach maj№tkowych, tylko niewielu ogl№daj№cych program miaіo w№tpliwoњci co do prawdziwoњci przedstawianych zarzutуw. Byі przy tym tylko jeden problem, twierdziі Igor Bunin, doradca wyborczy i szef Centrum Studiуw Politycznych w Moskwie: „Mуwiж o kimњ, їe jest przekupny, to dziњ juї za maіo - wszyscy s№ przekupni i kaїdy to wie. Dlatego stale potrzeba nowych pomysіуw. Na przykіad ci№gle jeszcze skuteczne jest pomуwienie kogoњ o homoseksualizm". „Istotnie, nieruchomoњci i afery seksualne s№ najlepsz№ broni№ brudnej wojny" - zgadza siк Marat Gelman, szef kampanii wyborczej byіego premiera Siergieja Kirijenki i jego Sojuszu Siі Prawicowych.

Dorienko chce byж pewny skutecznoњci swoich ciosуw, dlatego uderza przeciwnikуw dokіadnie tam, gdzie najbardziej boli, czyli poniїej pasa. Јuїkow zgromadziі wokуі siebie pedaіуw jako doradcуw - telewizyjny

OPERACJA „SUKCESJA"

PUTING

kat wygіaszaі tego rodzaju zdania z min№ powaїnego komentatora politycznego. To, co w Niemczech nie stanowi juї dziњ jakiejkolwiek przeszkody na drodze ku najwyїszym urzкdom, w nader tradycyjnym spoіeczeсstwie rosyjskim ci№gle jeszcze naleїy do arsenaіu zarzutуw najgorszych. Kontakty z pederastami, jak w Rosji z pogard№ mуwi siк o homoseksualistach, dyskwalifikuj№ polityka.

Natomiast Primakowa przedstawiі Dorienko jako zdziecinniaіego starca. Poniewaї byіy premier przeszedі w Szwajcarii operacjк stawu biodrowego, telewizyjny podszczuwacz pokazaі na ekranie dіuїszy fragment takiej operacji ze wszystkimi jej nieprzyjemnymi i krwawymi detalami. Rosyjski minister do spraw mediуw, Michaiі Lesin, czіowiek blisko zwi№zany z Kremlem, ktуry dziкki interesom reklamowym swej byіej firmy z paсstwow№ telewizj№ (do jej kierowniczego gremium kiedyњ naleїaі) doszedі do wielkich pieniкdzy, nie odwoіaі Dorienki, choж ci№їyі juї na nim prawomocny wyrok s№dowy wіaњnie w sprawie o zniesіawienie w telewizji.

Wiкkszoњж programуw Dorienki poci№gnкіaby za sob№ w krajach takich jak Niemcy falк gwaіtownych protestуw, Rada Prasowa biіaby na alarm, a oprуcz autora z posady zostaіby zwolniony dyrektor odpowiedzialny. Tymczasem w Rosji Dorienko dost№piі dziкki swym programom jeszcze wiкkszych zaszczytуw: zostaі wicedyrektorem telewizji ORT, a po wyborach „buldog Kremla" byі jednym z pierwszych dziennikarzy, ktуrym Putin udzieliі obszernego wywiadu telewizyjnego.

Kiedy pуџniej jego mentor Bieriezowski popadі w nieіaskк, zgasіa takїe gwiazda Dorienki. Jako rzekomy chuligan na motocyklu zostaі uwikіany w zagadkowy wypadek drogowy i o maіo nie wyl№dowaі w wiкzieniu, co byіo wyraџnym sygnaіem ostrzegawczym ze strony Kremla, by w przyszіoњci zechciaі byж bardziej powњci№gliwy. Ideologicznie bardzo giкtki wystartowaі Dorienko w 2003 roku w wyborach do Dumy z listy komunistуw. Pewien wyїszy urzкdnik kremlowski mуwiі pуџniej w gronie zaufanych osуb, nie wspominaj№c przy tym wyraџnie o Dorience, їe po wyborach trzeba pomyњleж, co zrobiж, by tak niewybredne metody propagandowe nie znalazіy siк w niepowoіanych rкkach.

Strona przeciwna teї nie przebieraіa w њrodkach. Regionalna telewizja Јuїkowa TWZ donosiіa o rzekomych powi№zaniach Bieriezowskiego z czeczeсskimi rebeliantami i zawsze miaіa w pogotowiu zdjкcia Rosjan, ktуrzy zostali њciкci na terenie zbuntowanej republiki kaukaskiej. Stacja TWZ z wyraџn№ satysfakcj№ relacjonowaіa skandale korupcyjne zwi№zane z rodzin№ Jelcyna i ostrzegaіa widzуw telewizji paсstwowej, їe jej ogl№danie to czynnoњж niebezpieczna dla zdrowia.

Rуwnolegle do wojny w Czeczenii i bitwy na ekranach telewizyjnych Kreml otworzyі jeszcze trzeci front. W paџdzierniku 1999 roku, na niespeі-

na trzy miesi№ce przed wyborami do parlamentu, kilkudziesiкciu regionalnych baronуw z inicjatywy Kremla podpisaіo apel o „uczciwe wybory", a nastкpnie ku wіasnemu zaskoczeniu dowiedziaіo siк, їe swym podpisem powoіaіo do їycia nowy sojusz wyborczy pod dwuczіonow№ nazw№, w ktуrej і№czyіy siк ze sob№ sіowo jednoњж i symbolizuj№cy siік Rosji niedџwiedџ. Inicjatorem powoіania do їycia nowej partii byі Borys Bieriezowski, ktуry postanowiі wykorzystaж rosn№c№ popularnoњж premiera Putina.

Podobnie jak sam Jelcyn oraz poprzedni premierzy takїe Putin byі bezpartyjny. W kaїdym razie takie wraїenie staraіy siк wywoіaж media, gdyї w rzeczywistoњci „nowy na Kremlu" podczas kampanii wyborczej w Petersburgu w 1996 roku wst№piі do bliskiego Kremlowi ugrupowania

0 nazwie „Nasz Dom Rosja", a nic nie wiadomo, by zrezygnowaі z czіonkostwa w nim. Ale nie graіo to wiкkszej roli, gdyї polityka rosyjska opiera siк na ludziach, a nie partiach. Poniewaї prezydent stanowi jedyne centrum wіadzy, w walce o wpіywy i stanowiska sensowniej jest stawiaж na Kreml, niї z nim konkurowaж. Jeњli porуwnamy to z sytuacj№ w Niemczech, okaїe siк, їe nawet po klкsce wyborczej polityk niemiecki ma jak najlepsze szansк, by dziaіaj№c w opozycji, po jakimњ czasie powrуciж do rz№dzenia; w Rosji jest inaczej: kaїdemu, kto przeciwstawi siк Kremlowi, grozi runiкcie w polityczn№ otchіaс.

Kto chce odnieњж sukces polityczny, szuka zbliїenia z prezydentem. Borys Jelcyn widziaі w kaїdorazowej „partii prezydenckiej" dodatek, ktуrym w razie potrzeby mуgі jednak kierowaж lub zast№piж innym. W kaїdych wyborach stawiaі na inn№ partiк, a jego poparcie powodowaіo, їe wybraсcy l№dowali na tylnych іawach. „Nasz Dom Rosja", oddziaі pomocniczy Kremla w czasie ostatnich wyborуw, byі, podobnie jak sam Jelcyn, zuїyty

1 uchodziі za partiк biurokratуw. Putin dziњ, to znaczy Putin jako ojciec narodu, podobnie jak niegdyњ Jelcyn, preferuje bycie ponad partiami - przynajmniej oficjalnie.

Tymczasem nowa partia „Jednoњж" byіa pospiesznie przysposabiana przez wyborczych strategуw do tego, by speіniaж їyczenia wyborcуw. Zamiast politykуw i ideologуw ton w niej nadawali ludzie pokroju moskiewskiego eksperta od reklamy Igora Burienkowa. Nie ma wiкkszej rуїnicy, czy chce siк sprzedaж proszek do prania, czy polityka, przyznawaі Burien-kow. Recepta na sukces jest taka: na czoіowych kandydatуw trzeba wzi№ж trzy znane twarze, dalej naleїy zapewniж sobie wsparcie ze strony Kremla oraz wyci№gn№ж pieni№dze od bossуw gospodarki. Reszta to juї zwykіy marketing.

Ale w wyborach do Dumy ludzie w rodzaju Burienkowa nadawali ton nie tylko kremlowskiej „Jednoњci". Poniewaї w Rosji wіaњciwie nie ma partii o wyraџnym profilu, ich rolк przejкli wіaњnie tacy ludzie - uwaїa

OPERACJA „SUKCESJA"

Igor Bunin, znawca wyborуw rosyjskich. „Zdarza siк, їe ktoњ kіadzie pieni№dze na stуі i mуwi: chcк mieж partiк, napisz mi program" - opowiada z kolei Gleb Pawіowski, chyba najbardziej znany doradca w sprawach wizerunku politykуw i partii politycznych, ktуry - w kaїdym razie tak wynika z jego wіasnych relacji - utrzymuje bardzo bliskie kontakty z Putinem. „Wiкkszoњж jest skіonna daж zrobiж z sob№ wszystko, byж towarem. Wielu zmienia front o 180 stopni, jeњli im siк powie, їe to zwiкkszy ich szansк wyborcze".

Doradcy do spraw wizerunku, nazywani z angielska image make-rami, s№ czкstokroж odpowiedzialni za wszystko. „Mamy stylistуw, ktуrzy wyszukuj№ krawaty i fryzury, mуwi№, w ktуr№ stronк patrzeж. Caіoњж jest zaprogramowana jak proces produkcyjny w fabryce" - opowiada Gelman z Sojuszu Siі Prawicowych. Pod dyktatem swych doradcуw do spraw wizerunku prominenci w Rosji niekiedy sprawiaj№ wraїenie osobnikуw sklo-nowanych. „Ogl№danie telewizji staіo siк nudne, bo wygl№daj№ jak bracia syjamscy - zauwaїa Јarysa Jaroszewska, menedїer kampanii wyborczej liberalnej partii «Jabіoko». - Wszyscy patrz№ w prawo, dіonie trzymaj№ otwarte i nigdy nie wznosz№ w pouczaj№cym geњcie palca wskazuj№cego w gуrк. Ich doradcy czytaj№ te same ksi№їki".

Zdaje siк, їe takїe trzej czoіowi kandydaci kremlowskiej partii „Jednoњж" zostali uksztaіtowani na podstawie podrкcznika prowadzenia kampanii wyborczej, w kaїdym razie tak to wygl№daіo, dopуki nie zaczкli mуwiж o polityce. Zapaњnik i zіoty medalista olimpijski Aleksandr Ka-rielin, z zawodu oficer policji podatkowej, miaі symbolizowaж siік i miкdzynarodowy prestiї. Odpowiadaj№c na pytanie, jak sobie wyobraїa walkк z przestкpczoњci№ kryminaln№, padі na kolana, prezentuj№c chwyty zapaњnicze. Za prawo i porz№dek odpowiadaі w tym trio Aleksandr Gurow, generaі milicji. Poczciwy strуї porz№dku zdradziі swe pogl№dy na to, czym dla niego jest polityka, tіumacz№c, dlaczego pragnie znaleџж siк w Dumie. Chodzi o to - powiedziaі - by parlament zaprzestaі wreszcie kіуtni i politykowania, a zaj№і siк rzeczywistym problemem - wspieraniem prezydenta.

Trzeci kandydat, Siergiej Szojgu, minister do spraw katastrof, retorycznie nie byі zrкczniejszy. „Jesteњmy parti№ Putina, tak jak kiedyњ istniaіa partia Lenina" - ogіosiі ucieleњniony anioі strуї Rosji. Zawsze, gdy w Rosji dzieje siк jakieњ nieszczкњcie, wszystko jedno, czy gdzieњ siк pali, drїy ziemia lub wylatuj№ w powietrze obiekty przemysіowe, czіowiek z dalekiej Tuwy nad granic№ mongolsk№ jest na miejscu pierwszy - w kaїdym razie przed kamer№ telewizyjn№, zawsze w bardzo filmowej, wyjњciowej kurtce. Szojgu nie mуwi wiele, ale juї sama jego stale uњmiechniкta twarz Azjaty dziaіa na Rosjan uspokajaj№co.

Prezydent Borys Jelcyn sіucha sprawozdania szefa FSB Wladimira Putina, 27.07.1999 r.

Prezydent Putin w odwiedzinach u Aleksandra Soіїenicyna, wrzesieс 2000 r.

Podczas urlopu na pуіnocy Rosji, 2001 r.

Wіadimir Putin жwiczy judo podczas wizyty w Japonii, Okinawa, 23.07.2000 r.

PUTING

Trzej liderzy partii „Jednoњж" byli, poza prezydentem Putinem, najczкњciej pokazywanymi w tym czasie w telewizji rosyjskiej osobami. Putin przybyі do miasta X, Putin wyjechaі z Y, Putin powitaі dziњ tego i owego. Wszech-obecnoњж premiera w kampanii wyborczej do Dumy przybraіa takie rozmiary, їe bardzo szybko w obiegu pojawiі siк їart: Iwan Iwanowicz z dalekiej prowincji codziennie wі№cza telewizor i na wszystkich kanaіach widzi Putina. Otwiera gazetк i we wszystkich artykuіach czyta o Putinie. Wі№cza radio i sіyszy tylko Putina. Zdenerwowany odsuwa od siebie puszkк konserw miкsnych - „nie, nie otworzк, w њrodku teї na pewno bкdzie Putin!".

Nachalna kampania w radiu, telewizji i prasie, jak teї interwencja w Czeczenii, daіy spodziewany efekt: Z jednego punktu w sierpniu wskaџnik popularnoњci Putina osi№gn№і - dokіadnie na czas wyborуw do Dumy w grudniu 1999 roku - ponad 52 punkty procentowe. Moskiewski badacz opinii publicznej, socjolog Leonid Siedow, przeksztaіciі nawet w zwi№zku z tym angielski rating na puting. Coraz wiкksza liczba gubernatorуw meldowaіa Putinowi swoj№ lojalnoњж. „«Jednoњж» ma w naszym regionie przyzwoite poparcie 18-20 procent" - raportowaі Putinowi jeden z regionalnych baronуw, jak kiedyњ czynili prowincjonalni sekretarze w sprawozdaniach skіadanych gensekowi. „Przyњlijcie pieni№dze, a wszystko bкdzie okay" -przypominaі siк inny z lokalnych notabli. Na pierwszej linii frontu walki wyborczej na rzecz Putina stawali gіуwnie najbardziej kontrowersyjni baronowie, o ktуrych najczкњciej mуwiono w kontekњcie niejasnych interesуw i afer. Im najbardziej zaleїaіo na tym, by nie popaњж w nieіaskк Kremla. Sam Putin mуwiі bez owijania w baweіnк, їe „prywatnie" jego sympatia jest po stronie partii „Jednoњж".

Od czasu gdy wojska rosyjskie uwikіaіy siк w walki na Kaukazie, inne tematy polityczne kampanii wyborczej zeszіy na plan dalszy; coraz rzadziej pojawiaі siк teї prezydent Jelcyn. Tymczasem Putin, premier czasu wojny, zbieraі pochwaіy nawet od szefa komunistуw Ziuganowa. Obozy polityczne zaczynaіy traciж wyrazistoњж, wszyscy stali siк patriotami. W niektуrych centralach partyjnych interwencja na Kaukazie wywoіaіa wrкcz panikк. „Kremlowi udaіo siк zmieniж reguіy gry podczas kampanii wyborczej" - zauwaїaі doradca Jelcyna, Andranik Migranian: zamiast o biedzie, przekraczaj№cej wszelkie miary biurokracji i przestкpczoњci, mуwi siк prawie wyі№cznie o Czeczenii i „odrodzeniu siк" narodu i armii. Kto prуbuje przeciwstawiж siк temu trendowi, naraїa siк na niebezpieczeсstwo. Gdy na kilka krytycznych sіуw odwaїyli siк z jednej strony szef liberalnej partii „Jabіoko" Grigorij Jawliсski, z drugiej mer Moskwy Jurij Јuїkow, natychmiast zostali napiкtnowani jako zdrajcy ojczyzny.

Na popularnoњci Putina skorzystaіa takїe partia, zbieraj№c w wyborach grudniowych 1999 roku 23,2 procent gіosуw, „Jednoњж" uplasowaіa

OPERACJA „SUKCESJA"

siк tuї za komunistami. Po wyborach Kreml uaktywniі siк w Dumie, siкgaj№c, jak zawsze, po wyprуbowane њrodki: sztukк przekonywania, obietnice, a podobno takїe gotуwkк. W kaїdym razie Urzкdowi Prezydenckiemu udaіo siк skaptowaж do wіasnego obozu licznych deputowanych. „W razie koniecznoњci premier odwiedza osobiњcie wszystkich niezaleїnych kandydatуw" - sіychaж byіo z otoczenia Putina.

W czasie kampanii wyborczej oligarchowie, wњrуd nich Borys Bierie-zowski, wspierali finansowo wielu kandydatуw. Teraz wystawili rachunek: w zamian za pomoc przedstawiciele narodu winni okazaж wdziкcznoњж i przyst№piж do frakcji, ktуre przychylnym okiem spogl№daj№ na wspaniaіomyњlnych sponsorуw. Sam Borys Bieriezowski zdobyі mandat deputowanego na Kaukazie. Roman Abramowicz, inny znany oligarcha, czіowiek okreњlany jako „bankier rodziny Jelcyna", zostaі wybrany do Dumy z listy wyborczej na dalekim Pуіwyspie Czukockim, leї№cym w pobliїu Alaski. Pуџniej zostaі gubernatorem tego okrкgu. Czukczуw, bкd№cych w Rosji obiektem kpin jak w Niemczech wschodni Fryzyjczycy, miliarder wprawiі w zachwyt przede wszystkim hojnymi dostawami pomocowymi i samolotami peіnymi bananуw i њwieїych owocуw. Wejњcie do Dumy i zdobycie mandatu deputowanego miaіo wielu oligarchom zapewniж nietykalnoњж i ochronк przed dociekliwoњci№ organуw њcigania.

Po udanej prуbie generalnej, jak№ stanowiіy wybory do Dumy, bezpieczeсstwo klanu Jelcyna wydawaіo siк bliskie. Przeciwnik polityczny doznaі druzgoc№cej klкski. Do rozegrania pozostaі juї tylko ostatni akt dramatu -przekazanie wіadzy. Do czasu wyborуw prezydenckich w czerwcu 2000 roku pozostaіo jednak jeszcze szeњж miesiкcy, w czasie ktуrych niejedno mogіo siк wydarzyж, zwіaszcza їe stan zdrowia Jelcyna pozostawiaі wiele do їyczenia. Poniewaї elektorat rosyjski skіada siк w znacznej mierze z ludzi bez stabilnych przekonaс politycznych, klimat mуgі siк w kaїdej chwili zmieniж i szala przechyliж na drug№ stronк - ostrzegali politolodzy. Siergiej Koіmakow zauwaїyі: „Jeњli chodzi o popularnoњж, to u nas przypomina ona balon; moїna go bardzo szybko napeіniж powietrzem, ale pкkn№ж teї moїe w kaїdej chwili". Nie byіo їadnych gwarancji, їe popularnoњж Putina potrwa wystarczaj№co dіugo. Jak dot№d czіowiek, z ktуrym tak wielu Rosjan zwi№zaіo nadzieje, staі siк ich ulubieсcem gіуwnie dziкki obietnicom. W ci№gu pozostaj№cych do gіosowania szeњciu miesiкcy wyborcy mogliby oceniж go wedіug czynуw. Tymczasem propaganda juї w grudniu 1999 roku nie mogіa zatuszowaж faktu, їe obiecywany przeіom w wojnie w Cze-czenii nie nast№piі. Przy trzeџwej ocenie sytuacji ekonomicznej nic teї nie przemawiaіo za tym, їe moїe siк zdarzyж cud gospodarczy, na co wielu wyborcуw liczyіo. Wszelka zwіoka stanowiіa dla klanu Jelcyna powaїne ryzyko. W tej sytuacji zdecydowano siк na ostatni, decyduj№cy manewr.

PUTING

Nowy Rok w Rosji jest jak Boїe Narodzenie na Zachodzie - ludzie robi№ ostatnie zakupy, ozdabiaj№ noworoczne choinki i chc№, przynajmniej na jeden dzieс, zapomnieж o swych problemach. W taki to dzieс, na kilka godzin nim odezwaіy siк kremlowskie kuranty, by wraz z wiwatuj№cym na placu Czerwonym tіumem przywitaж Nowy Rok, Jelcyn zafundowaі ziomkom emocje sylwestrowe szczegуlnego rodzaju. Choж noworoczne przemуwienie nagraі - jak zwykle - juї wczeњniej, a przygotowana do emisji kaseta leїaіa w centrum telewizyjnym Ostankino, jego cуrka Tatiana wydaіa dyspozycjк, by nie demontowaж kulisy przygotowanej do tego wyst№pienia. W sylwestrowy poranek Jelcyn kazaі znуw wezwaж ekipк telewizyjn№ na powtуrne nagranie.

Nim zamrugaіo czerwone њwiateіko, Jelcyn co chwila wycieraі z oczu іzy i gwaіtownie sprzeczaі siк z cуrk№ - opowiadaі pуџniej jeden z naocznych њwiadkуw tej sceny. Wreszcie siк przemуgі, by wypowiedzieж do kamery przygotowany tekst, ale byі tak bardzo wytr№cony z rуwnowagi, їe trzeba byіo wielokrotnie powtarzaж nagranie. Gdy tylko taњma byіa gotowa, wezwano kuriera, ktуry przewiуzі j№ limuzyn№ na sygnale i w asyњcie milicji z Kremla do centrum telewizyjnego. Trzeba byіo dziaіaж szybko, gdyї istniaіa obawa, їe Jelcyn jeszcze siк rozmyњli. Aby zaњ informacja o nagraniu nie wydostaіa siк na zewn№trz przed czasem, funkcjonariusze sіuїby bezpieczeсstwa przetrzymali na Kremlu przez kilka godzin caіy zespуі kamerzystуw do czasu, aї w caіym kraju zamigotaіy ekrany telewizorуw i taњma z nagraniem ruszyіa.

W swym ostatnim przemуwieniu w roli szefa paсstwa Jelcyn z zam№conymi przez іzy oczyma prosiі rodakуw o wybaczenie bікdуw, jakie popeіniі podczas swego urzкdowania i zgodnie z konstytucj№ zіoїyі los Rosji w rкce premiera Wіadimira Putina. Tym samym petersburїanin od godziny 12 w poіudnie byі juї urzкduj№cym prezydentem. Pierwsza czynnoњж urzкdowa nowej gіowy paсstwa byіa wyraџnym sygnaіem: moc№ dekretu Putin gwarantowaі swemu poprzednikowi bezkarnoњж i doїywotnie przywileje, miкdzy innymi uїytkowanie paсstwowej daczy i posiadanie wіasnej fundacji.

Zgodnie z rosyjsk№ konstytucj№ najpуџniej w trzy miesi№ce po ust№pieniu prezydenta powinny siк odbyж nowe wybory. Putin otrzymaі wiкc moїliwoњж przyst№pienia do wyborуw w uprzywilejowanej sytuacji, gdyї dysponowaі bardzo waїnym w Rosji bonusem w postaci aktualnie sprawowanego urzкdu. Co do powodzenia „operacji sukcesja" nie mogіo byж juї w№tpliwoњci. „Jelcyn nie nadawaі siк na rok 2000" - drwili mieszkaсcy Moskwy. Dziennik „Izwiestia" pisaі o „demokracji dziedzicznej", a „Wieczier-naja Moskwa" oburzaіa siк, їe przekazanie wіadzy oznacza w praktyce anulowanie wyborуw prezydenckich. Wiкkszoњж ludzi w Rosji odetchnкіa

OPERACJA „SUKCESJA"

jednak z ulg№, uwaїaj№c, їe wraz ze zdolnym do dziaіania prezydentem na czele atomowego mocarstwa skoсczyі siк nareszcie czas chaosu i anarchii. Zanim (byіy juї w tym momencie) prezydent opuњciі Kreml mercedesem klasy S bez numerуw rejestracyjnych, coњ jeszcze niezrozumiale beіkotaі do swego nastкpcy przed wі№czonymi kamerami. W tej sytuacji zadanie interpretacji ostatniego przesіania odchodz№cego z Kremla starca wziкli na siebie dziennikarze telewizyjni, ktуrzy wyjaњnili narodowi, їe Jelcyn powiedziaі do swego nastкpcy: „Niech pan strzeїe Rosji". >

Јatwe wybory

Gdy w Rosji zbliїaіy siк wybory, zawsze szukano rady u Igora Bunina. Tymczasem przed wyborami prezydenckimi w marcu 2000 roku wszystko byіo inaczej. Dyrektor moskiewskiego Centrum Studiуw Strategicznych byі - jak wielu jego kolegуw - bezrobotny. „S№ to wybory, w ktуrych nie ma wyboru. Praktycznie nie ma w nich nic do roboty" - narzekaі jeden ze znanych moskiewskich image makerуw.

Nikt nie miaі zbytnich w№tpliwoњci, їe zwyciкstwo moїe odnieњж jedynie tymczasowy prezydent, czyli Wіadimir Putin. „Walczyіbym jak lew -gdybym miaі szansк" - wyznaі ekscentryczny szef skrajnie prawicowego ugrupowania liberalnych demokratуw, Wіadimir Їyrinowski. Szef komunistуw Giennadij Ziuganow przytaczaі dewizк olimpijsk№: najwaїniejsze jest uczestnictwo. Obyіo siк nawet bez tak charakterystycznych dla kampanii wyborczych bitew na materiaіy kompromituj№ce. Nigdzie w Rosji nie byіo plakatуw z uњmiechniкtym Putinem, їadnych debat telewizyjnych, ktуrych takїe unikaі. Putin nie akceptowaі rуwnieї spotуw reklamowych, bo jak sam їartobliwie zauwaїyі: trudno cieszyж siк z faktu, їe siк znalazіo w bloku reklam gdzieњ miedzy tampaxem a snickersami. Zreszt№ pіatnej reklamy urzкduj№cy prezydent nie potrzebowaі, gdyї i tak byі wszechobecny we wszystkich programach informacyjnych: a to w kabinie samolotu myњliwskiego, a to na mostku kapitaсskim okrкtu, to znуw jako zatroskany o kraj ojciec, najlepiej z jakimњ maluchem na rкkach. Natomiast jego konkurenci rzadko pojawiali siк na ekranach, a jeњli juї, to z maіo przychylnym komentarzem. Poniewaї urzкduj№cy szef Kremla jest jednoczeњnie naczelnym dowуdc№ siі zbrojnych, a w Czeczenii trwaіa wojna, wszelka krytyka uchodziіa za brak patriotyzmu. Natomiast z braku klarownych wypowiedzi doњж

OPERACJA „SUKCESJA"

ЈATWE WYBORY

trudno byіo zaatakowaж go merytorycznie. Byі przecieї za wszystkim, co dobre, i przeciw wszystkiemu, co zіe.

Nawet dla badaczy opinii publicznej wszystko wygl№daіo tym razem inaczej niї dawniej. „Pytanie o preferencje wyborcze nikogo nie interesuje. Zamiast tego badamy, jak to siк staіo, їe wybory juї z gуry zostaіy rozstrzygniкte" - opowiadaі Leonid Siedow z WCIOM. „Putin odniуsі tak wielki sukces, gdyї zostaі medialnie uksztaіtowany przez ludzi Jelcyna -jako odzwierciedlenie tego wszystkiego, czego їyczy sobie wiкkszoњж: silnej rкki, postawy antyzachodniej i patriotyzmu". Rosjanie kochaj№ to, co nieznane, uwaїa Siedow: „Szukaj№ tajemnicy w kaїdej kobiecie - i kaїdym polityku". Putin nie deklaruje siк jednoznacznie, czy czuje siк bardziej reformatorem, czy konserwatyst№, w kaїdym razie swe pogl№dy polityczne przedstawia niejasno i ogуlnikowo. Zamiast wskazaж z grubsza kierunek, woli dokіadny i obszerny opis detalu. „Tego panu nie powiem" -odpowiada na pytanie o swуj program polityczny. I jakby chc№c usprawiedliwiж swoj№ taktykк, zaraz dodaje, їe jako kandydat nie chce gіosiж pustych obietnic.

Wiкkszoњci Rosjan imponuje „energi№ i siі№ woli" nowego, mіodego cara, ktуry zasiadі na Kremlu. Demokraci uwaїaj№ go za jednego ze swoich, gdyї kiedyњ byі przecieї zastкpc№ mera Petersburga i reformatora Anatolija Sobczaka. W oczach komunistуw, ktуrzy w tym czasie przyozdobili siк narodowymi barwami, ten byіy oficer KGB jest patriot№, gdyї w czasie kampanii wyborczej sam siк lubiі okreњlaж mianem „produktu patriotycznego wychowania czіowieka radzieckiego". „Wielkorusуw" przekonaі swoj№ kampani№ na Kaukazie, a zwolennikуw gospodarki rynkowej uj№і wypowiedziami o potrzebie swobodnej przedsiкbiorczoњci. Wojskowi wpadali w zachwyt, gdy przywdziewaі mundur i obiecywaі armii wiкksze pieni№dze.

W gronie dobranych wczeњniej dziennikarzy byіy oficer KGB po raz pierwszy mуwiі o sprawach prywatnych. Pogawкdka bardzo szybko, punktualnie przed wyborami ukazaіa siк w postaci ksi№їeczki - i zostaіa zakwalifikowana przez centraln№ Komisjк Wyborcz№ jako materiaі propagandowy. Praca nosiіa tytuі Z pierwszej rкki, pokazywaіa ludzkie rysy kandydata zamiast zimnego oblicza agenta, a jako materiaі wyborczy mogіa byж rozdawana bezpіatnie. Putin opowiedziaі w niej o swych rodzicach, ktуrych dwaj starsi synowie zmarli w wieku dzieciкcym -jeden z nich podczas oblкїenia Leningradu przez Niemcуw. Poboїna matka rozpieszczaіa swego najmіodszego, dziecko pуџnego wieku, ale ojciec - robotnik w fabryce i przekonany dziaіacz partyjny - byі surowy i czкsto biі pasem mіodego Wіadimira. Rodzina mieszkaіa w jednym pokoju w skromnym petersburskim mieszkaniu komunalnym, czymњ w rodzaju zachodniej

wspуlnoty mieszkaniowej, tyle їe przymusowej. Takie byіy skutki deficytu mieszkaс w Zwi№zku Radzieckim. Rodzina miaіa do swojej dyspozycji 20 metrуw kwadratowych; іazienkк i kuchniк dzieliіa z s№siadami, przy czym kuchniк stanowiі korytarz. Toaleta zostaіa dobudowana pуџniej, wcinaіa siк w klatkк schodow№ i byіa nieogrzewana.

W latach szeњжdziesi№tych podwуrkowego іobuziaka, jakim byі w owym czasie mіody Wіadimir, nie przyjкto od razu do komunistycznej organizacji pionierskiej. Musiaі swoje odczekaж. By radziж sobie w podwуrkowych bijatykach, a takїe w їyciu, trenowaі judo; zdobyі nawet czarny pas i tytuі mistrza miasta w tej dyscyplinie. W wydanej przed samymi wyborami ksi№їeczce po raz pierwszy opowiedziaі teї o okresie spкdzonym w NRD, gdzie przebywaі jako oficer KGB w Dreџnie. Ten okres stanowiі dotychczas biaі№ plamк w jego biografii.

Miaі przezwisko „Niemiec", ale w oczach wyborcуw nie byі to minus. Giermanija mimo dwуch wojen њwiatowych ma w Rosji po dziњ dzieс wysokie notowania, ceniony jest niemiecki etos pracy, a goњcie z kraju byіego wojennego przeciwnika s№ w Rosji, obok Francuzуw, najpopularniejszymi cudzoziemcami. Nawet weterani ostatniej wojny њciњle przestrzegaj№ linii podziaіu miкdzy niegdysiejszymi faszystami a dobrymi Niemcami, ktуrzy, ich zdaniem, sami padli ofiar№ Hitlera, podobnie jak Rosjanie. Wiele starszych osуb wiкcej nieufnoњci niї do byіych agresorуw їywi - i to naprawdк jest zdumiewaj№ce - do Anglikуw i Amerykanуw, gdyї ci w czasie wojny rzekomo za maіo zdecydowanie stanкli po stronie Rosji. Taksуwkarze potrafi№ zaoferowaж pasaїerowi rabat, gdy siк dowiedz№, їe przyjechaі z Giermanii. Czкsto mуwi siк o niemieckich korzeniach rosyjskich carуw. Niekiedy moїna usіyszeж ironiczn№ uwagк, їe w Rosji panowaіby wiкkszy porz№dek, gdyby w petersburskim paіacu carskim rz№dziіa Katarzyna Wielka. A gdy w osobie Putina na Kremlu znуw zasiadі „Niemiec", dla wielu Rosjan wzrosіy nadzieje na іad, wiarygodnoњж, pracowitoњж, celowoњж w dziaіaniu i chіodny pragmatyzm.

Przed wyborami Putin musiaі siк obawiaж nie tyle kontrkandydatуw, co raczej nadskakuj№cego posіuszeсstwa wіasnych ludzi. „Kaїdy chce byж bardziej katolicki niї sam papieї i koniecznie chce pomagaж" - narzekaі w czasie kampanii doradca Putina, Michaiі Margieіow. „A przecieї nam nie s№ potrzebne imprezy typu disco czy olejne portrety. Ten idiotyzm moїe siк staж niebezpieczny i przynieњж odwrotny skutek". I byіy to obawy uzasadnione. Wszechobecnoњж Putina w telewizji i prasie przypominaіa epokк Breїniewa - zauwaїyіa prywatna stacja telewizyjna NTW. Kandydat byі stale w podrуїy, odwiedzaі izby porodowe, rozdawaі medale, potrafiі wmieszaж siк w tіum swoich wyborcуw - a wszystko przy wі№czonych kamerach telewizyjnych.

OPERACJA „SUKCESJA"

Putin, ktуry raczej unika wiкkszych tіumуw i wystкpуw publicznych, robiі wraїenie czіowieka znкkanego i raczej sztywnego. W czasie spotkaс z wyborcami spogl№daі w dal trochк nieobecnym wzrokiem, doњж nerwowo przestкpowaі z nogi na nogк, a jego rкce permanentnie szukaіy jakiegoњ oparcia: mуwnicy, manuskryptуw, dіugopisуw, nawet kantуw u spodni. Kandydat mкїnie znosiі wrzawк wokуі siebie, ale przecieї granice miкdzy tym, co jeszcze uchodzi, a co jest juї њmieszne, s№ jednak pіynne. „Z panem takїe chciaіabym mieж dziecko" - oњwiadczyіa na przykіad pewna entuzjastka prezydenta, kobieta w zaawansowanej ci№їy.

Kreml jednak niczego nie pozostawiі przypadkowi. Koncern Gazprom zatrudniaj№cy okoіo 300 tys. pracownikуw organizowaі „wieczory disco z Putinem", a na prowincji posyіaі swych pracownikуw do miejscowych sztabуw wyborczych, ktуre - jak w czasach radzieckich -odwiedzaіy „kolektywy w zakіadach pracy" i wzywaіy robotnikуw, by stawiali krzyїyk na karcie wyborczej we wіaњciwym miejscu, czyli dokіadnie tym, ktуre zaleciі szef koncernu Rem Wiachiriew. Bez owijania w baweіnк Wiachiriew upomniaі krytyczn№ wobec Putina stacjк NTW, w ktуrej Gazprom miaі znaczne udziaіy, by zrezygnowaіa ze swej „niepatriotycznej postawy". „Jesteњmy za Putinem, poniewaї ma on siln№ wolк i chce porz№dku" - oњwiadczyі w wywiadzie pewien mіody pracownik Gazpromu z miejscowoњci Nowyj Uriengoj poіoїonej koіo krкgu polarnego. „Choж byж moїe jest kilku odmieсcуw, ktуrzy bкd№ gіosowaж inaczej" - dodaі z chytrym uњmieszkiem, ale w tym miejscu natychmiast wtr№ciіa siк їona, nakazuj№c ostroїnoњж w rozmowie z zagranicznym dziennikarzem. „Jesteњ pewien, їe KGB nie sіyszy wszystkiego, co tutaj mуwimy?" - dodaіa pytaj№cym tonem.

W Niїnym Nowgorodzie gubernator Iwan Sklarow przezornie wysіaі do obwodуw wyborczych ludzi ze swej administracji, by bacznie obserwowali zachowania wyborcze elektoratu i popierali wіaњciwe. Gdy po wyborach Skliarow dowiedziaі siк, w ktуrych obwodach wygrali komuniњci, pogroziі odpowiedzialnym za nie obserwatorom, nie krкpuj№c siк wі№czonym mikrofonem i kamer№: „Pуџniej powiem, co zrobimy z tymi towarzyszami". Choж zgodnie z ustaw№ wyborcz№ їaden kandydat nie ma prawa wydaж na cele swej kampanii wiкkszych sum - chodzi o to, by wszyscy mieli wzglкdnie rуwne szansк - wielu menedїerуw z branїy zbrojeniowej skarїyіo siк pуџniej w prasie, їe byli zmuszani wyіoїyж na rzecz Putina bynajmniej niemaіe sumy.

Prezydent Ukrainy, Leonid Kuczma, w poufnej rozmowie z bliskimi sobie ludџmi wymieniі sumк 50-60 min dolarуw, ktуre Putin otrzymaі na kampaniк wyborcz№ z Kijowa, i dodaі, їe w zamian Ukraina oczekuje hojnej redukcji swych dіugуw w Moskwie. W kaїdym razie wyraџnie to wy-

ЈATWE WYBORY

nikaіo z rozmуw, ktуre jeden z oficerуw osobistej ochrony Kuczmy potajemnie zapisywaі na taњmie magnetofonu ukrytego w sіuїbowej sofie. Wiarygodnoњci opublikowanego pуџniej zapisu nie kwestionowano.

W rzadkiej zgodzie ze sob№ o oszustwach wyborczych mуwili szef komunistуw Giennadij Ziuganow i liberalny reformator Grigorij Jawliсski. Bo choж wszyscy liczyli siк z pewnym zwyciкstwem Putina, to jednak wieczуr wyborczy nie byі pozbawiony niespodzianek. Z powodu rуїnicy czasu lokale wyborcze na wschodzie tego ogromnego kraju zamykaіy podwoje na wiele godzin wczeњniej niї lokale w Moskwie i chociaї region ten w wyborach do Dumy daі najwiкcej gіosуw na partiк Putina „Jednoњж", to urzкduj№cy prezydent nie przekroczyі granicy 50 procent gіosуw. W czasie wieczoru wyborczego w sali koncertowej rosyjskiej telewizji w Ostan-kino wielu politykуw i obserwatorуw wstrzymaіo oddech. Tylko jeden okazaі caіkowity spokуj: „Czego jeszcze Putinowi brak do wiкkszoњci absolutnej, dolicz№ mu dzisiejszego wieczoru" - wieszczyі jego nowy wyznawca Wіadimir Їyrinowski. Gdy nastкpnego ranka Rosjanie rozіoїyli gazety, dowiedzieli siк, їe Putin faktycznie otrzymaі 52,9 procent gіosуw.

Renomowany anglojкzyczny „Moscow Times" poњwiкciі caі№ seriк artykuіуw nieprawidіowoњciom wyborczym. Zaczкіo siк od tego, їe liczba uprawnionych do gіosowania w okresie miкdzy wyborami parlamentarnymi a prezydenckimi wzrosіa o prawie milion. W Dagestanie na Kaukazie pojawiіy siк na listach nazwiska osуb, ktуre juї dawno zmarіy lub wyprowadziіy siк. W wielu lokalach wyborcy otrzymywali dwa euro pod warunkiem oddania pustych kart wyborczych czekaj№cym na zewn№trz zwolennikom Putina. Podobno te brakuj№ce karty znalazіy siк pуџniej z zaznaczonym na niego gіosem.

Bardzo popularny staі siк wkrуtce po wyborach nastкpuj№cy kawaі: szef Urzкdu Prezydenckiego, Woіoszyn, opowiada Putinowi, їe na przywуdcк komunistуw oddano 70 procent gіosуw. Sіysz№c to, Putin wybucha gniewem, ale Woіoszyn uspokajaj№co zaraz dodaje: „Niech siк pan nie denerwuje, panie prezydencie. Pan ma 71 procent".

NORD-OST

Szampan na froncie

W sylwestra 1999 roku, zaledwie przej№wszy od Jelcyna najbardziej widom№ oznakк wіadzy, czyli walizkк atomow№, Putin opuњciі Moskwк i pospiesznie ruszyі na poіudnie - do Czeczenii. Tuї przed dotarciem do celu podrуїy z powodu gкstej mgіy pilot zdecydowaі zawrуciж њmigіowiec. Chc№c nie chc№c Putin byі zmuszony speіniж toast noworoczny na pokіadzie maszyny - wprost z butelki. W dalsz№ drogк prezydent kazaі siк wieџж samochodem, nie bacz№c na niebezpieczeсstwa zwi№zane z takim sposobem podrуїowania. Zebrani przed telewizorami Rosjanie przecierali oczy ze zdumienia. Oto szef ich paсstwa obchodzi Nowy Rok nie na jakimњ eleganckim przyjкciu na Kremlu, lecz daleko od stolicy, w regionie objкtym wojn№, wњrуd swoich їoіnierzy.

To nie byі przypadek, їe pierwsza podrуї Putina jako prezydenta prowadziіa na Kaukaz. Jak їadna inna sprawa Czeczenia jest zwi№zana z politycznym losem Putina. To wіaњnie interwencja w tej kaukaskiej republice w ci№gu zaledwie kilku miesiкcy uczyniіa z nikomu dot№d nieznanego szefa sіuїb specjalnych nie tylko nowy symbol nadziei Rosjan, lecz takїe zakіadnika wojny. „Moj№ historyczn№ misj№ staіo siк rozwi№zanie problemu pуіnocnego Kaukazu - zapewniaі sam zainteresowany. - W tych dniach gra idzie o istnienie Rosji" - mуwiі pуџniej w trakcie rozmуw z dziennikarzami, zebranych w ksi№їce Z pierwszej rкki. „Zdaіem sobie sprawк, їe jeњli nie zatrzymamy tego natychmiast, Rosja jako paсstwo przestanie istnieж w swojej obecnej formie".

Na kartach ksi№їki stale powracaj№ przeraїaj№ce opisy niebezpieczeсstwa, jakie stanowi Czeczenia. Gdyby chodziіo tylko o to, by pozwoliж tej maіej kaukaskiej republice na niepodlegіoњж, nie byіoby problemu -

NORD-OST

zapewnia prezydent. Ale tu nie chodzi o Czeczeniк, lecz o integralnoњж Rosji - i o to, їeby zapobiec wojnie domowej, takiej jaka wybuchіa w Jugosіawii. Gdyby Czeczenia uniezaleїniіa siк od Rosji, staіaby siк najpewniej miejscem koncentracji siі przygotowuj№cych dalsze ataki na Rosjк, kolejnym etapem byіoby oderwanie siк od Rosji caіego muzuіmaсskiego pуіnocnego Kaukazu, nastкpnie republik autonomicznych w samym sercu Rosji: Tatarstanu z jego bogactwami naturalnymi i Baszkirii. A wtedy -zdaniem prezydenta - wielka wojna byіaby juї nieunikniona. W porуwnaniu z tym wszystkim kampania w Czeczenii jest mniejszym zіem.

Scenariusz wydarzeс przedstawiony przez Putina nie jest bynajmniej absurdalny. W Czeczenii istotnie dziaіaіy rуїnego rodzaju bandy i to one wywoіaіy chaos w tym kraju. Kreml stale zarzeka siк, їe istniej№ zwi№zki miкdzy Czeczenia i Al-Kaid№. Co prawda niezbitych na to dowodуw nigdy nie byі w stanie przedstawiж, ale przecieї takїe zachodnie sіuїby wywiadowcze dostrzegaj№ powi№zania miкdzy rebeliantami a zagranicznymi ugrupowaniami wojuj№cego islamu, ktуre traktuj№ tк kaukask№ republikк jako ewentualny punkt koncentracji swych siі w Europie. Ale to tylko jedna strona rzeczywistoњci.

Migawki z piekіa

Tamara Daczajewa nie jest їadnym radykaіem, ale mogіaby kimњ takim zostaж. W kaїdym razie sama siк tego boi. To Rosjanie, prowadz№c wojnк z Czeczeсcami, popchnкli ich w ramiona islamistуw -uwaїa ta energiczna kobieta. Mуwi szybko, trochк jak terkocz№cy twardy dysk komputera przekazuj№cy dane. Jest jesieс 2000 roku, od rozpoczкcia wojny minкіo czternaњcie miesiкcy, Wіadimir Putin juї od dziesiкciu miesiкcy sprawuje urz№d prezydenta. Wojna, ktуra miaіa byж bіyskawiczna, utknкіa w martwym punkcie. Wierna Moskwie administracja Czeczenii kryje siк w Gudermesie za potкїnymi betonowymi zaporami i dobrze strzeїonymi punktami kontroli w maіym biaіym budynku z wielkiej pіyty. Tamara Daczajewa jest tu kierownikiem wydziaіu handlu.

Nim zaczyna mуwiж, jeszcze raz rozgl№da siк na wszystkie strony zimnej klatki schodowej: „Nie, na Boga, nie jesteњmy po stronie islamistуw. Ja sama zostaіam przez nich uprowadzona i kilka miesiкcy byіam przetrzymywana jako zakіadniczka. To s№ bandyci. Ale to jeszcze nie usprawiedliwia faktu, їe Rosjanie niszcz№ nasz narуd. Wielu ludzi byіo zadowolonych, kiedy weszіy tu wojska rosyjskie, myњleli, їe Rosjanie zadbaj№ o porz№dek. A co siк okazaіo? Na kaїdym rogu siк nas zatrzymuje, sprawdza, kontroluje, trzeba dawaж іapуwki, їeby siк poruszaж po wіasnym kraju. Rosjanie nachodz№ wsie, przychodz№ z samego rana, zamaskowani, grabi№ wszystko i zabieraj№ ze sob№ mкїczyzn. Wielu z nich nigdy nie wraca". Bez њladu zniknкіo juї takїe dwoje krewnych Tamary Daczajewej. „S№ dziesi№tki takich przypadkуw! Tutaj eksterminuje siк caіy narуd!".

NORD-OST

MIGAWKI Z PIEKЈA

W Czeczenii prawie kaїdy ma takich krewnych lub znajomych. I prawie kaїdy zna wszystkie te okrutne historie i potrafi o nich mуwiж, jeњli ma pewnoњж, їe nie usіyszy go їaden Rosjanin.

Piкжdziesi№t kilometrуw dalej leї№ ruiny Groџnego, bardziej cmentarza niї miasta. Praktycznie nie ma tam budynkуw, na ktуrych wojna nie pozostawiіaby њladуw. S№ tu caіe ci№gi ulic, caіe place, po ktуrych pozostaіy tylko gruzy. W tym niesamowitym krajobrazie zgliszcz i ruin ci№gle jeszcze mieszkaj№ ludzie, tysi№ce ludzi, w domach, ktуre wygl№daj№ jak grobowce, w na pуі zniszczonych mieszkaniach czy nawet piwnicach, ciemnych, wilgotnych lochach bez pr№du, ciepіa i wody, za to peіnych szczurуw. Na maіym improwizowanym rynku w Groџnym rosyjska dziennikarka telewizyjna rozmawia z czeczeсsk№ handlark№, niegdyњ pani№ inїynier. Jej caіy kapitaі to jakieњ sіodycze, kilka bochenkуw chleba i tanie papierosy. W ci№gu dnia zarobi moїe rуwnowartoњж jednego euro. „Prawdziwi terroryњci to nie Czeczeсcy, tylko rosyjscy wojskowi. To oni czyni№ piekіo z naszego їycia".

Rosjanka nie wytrzymuje: „Niech pani przyzna, їe pani dzieci to terroryњci" - krzyczy na handlarkк, ktуra odpowiada: „Wiкkszoњж mіodych walczy po stronie rebeliantуw, bo nie ma szans, by uczciwe zarobiж na chleb. Wielu ludzi nie dostaje u nas pensji juї od trzech miesiкcy! To wy, Rosjanie, musicie tu coњ zmieniж, pokуj bкdzie tutaj moїliwy pod warunkiem, їe dacie nam szansк zarabiania na chleb w uczciwy sposуb". Rosyjska dziennikarka wybucha њmiechem: „Czyїby? A czym wy, Czeczeсcy, tak siк denerwujecie? Przecieї u nas w Rosji wielu ludzi przez caіy rok nie dostaje pensji!".

Faktycznie wielu їoіnierzy rosyjskich ruszyіo na tк wojnк powodowanych bied№. Za tysi№c dolarуw miesiкcznego dodatku bojowego ruszyі na wojnк do Groџnego takїe mіody sierїant Siergiej. Innych moїliwoњci zarobienia (jeњli nie braж pod uwagк kradzieїy) na rosyjskiej prowincji nie ma, zreszt№ jak siк okazaіo, w Czeczenii teї ich nie ma: od czasu przybycia na miejsce mіody „kontrakczik" (їoіnierz nadterminowy) nie zobaczyі jeszcze ani kopiejki z obiecywanego dodatku. A jest tu juї od kilku miesiкcy.

Podobno wyїsze szarїe jako tako wychodz№ na swoje. Wojskowi opowiadaj№ w zaufanym gronie, їe armia niekiedy robi interesy z „bandytami". Fakt, їe wojsko sprzedaje broс Czeczeсcom, ktуrzy z tej broni strzelaj№ do rosyjskich їoіnierzy, nie jest juї їadn№ tajemnic№. Kiedy w rocznicк zwyciкstwa nad hitlerowskimi Niemcami w maju 2002 roku w dagestaсskim mieњcie Kaspijsk wybuchіa bomba, zabijaj№c ponad 40 osуb, њledztwo wykazaіo, їe materiaі wybuchowy zostaі sprzedany terrorystom przez їoіnierzy rosyjskich.

Zdarza siк, їe Czeczeсcy podkіadaj№ bomby na zamуwienie - opowiada їoіnierz z rosyjskiej kwatery gіуwnej Chankala pod Groџnym. Wtedy Moskwa podsyіa kilka milionуw na odbudowк, powiedzmy, mostu. Oficjalnie prace przeprowadza siк w bіyskawicznym tempie, w rzeczywistoњci odpowiedzialni za realizacjк budowy zgarniaj№ gotуwkк do wіasnej kieszeni, a nastкpnie zamawiaj№ u Czeczeсcуw ponowne wysadzenie w powietrze rzekomo odbudowanego mostu za gotуwkк lub, jeњli taka wola, za broс. „Most byі wspaniale odbudowany, pieni№dze spoїytkowane w caіoњci, niestety mostu znуw nie ma" - takie lub tym podobne relacje trafiaj№ do moskiewskiej centrali. Niepodwaїalnych dowodуw na tego rodzaju przekrкty nie ma, niemniej opowieњci te wydaj№ siк wiarygodne.

Chaos spowodowany wojn№ jest najlepszym warunkiem dla prowadzenia nielegalnych interesуw przez obie strony. Dopуki broс nie zamilknie, dopуty њciganie i karanie tego rodzaju przestкpstw bкdzie praktycznie niemoїliwe, a Czeczenia pozostanie obszarem, gdzie prawo nie obowi№zuje, gdzie przeciwnika czy rywala moїna po prostu noc№ zlikwidowaж, zamawiaj№c usіugк terrorystycznego komanda. Dziennik „Mos-kowskoje Nowosti" pisaі, їe rosyjscy oficerowie kontroluj№ nielegalne interesy paliwowe w zbuntowanej republice i na tym polu њciњle wspуіpracuj№ z Czeczeсcami. Rebelianci teї nie narzekaj№ na brak dochodуw. Jednakїe pieni№dze od zagranicznych ekstremistуw i organizacji terrorystycznych pіyn№ wartkim strumieniem tylko wtedy, gdy s№ oni w stanie dowieњж, їe stawiaj№ „niewiernym" gwaіtowny opуr. Za zabitych lub wziкtych do niewoli Rosjan dostaj№ „pogіуwne", w zaleїnoњci od rangi do 100 baranуw za jednego zakіadnika. Rebelianci terroryzuj№ teї wіasn№ ludnoњж: kto odmawia pomocy, musi siк liczyж z najgorszym, nawet z rozstrzelaniem.

W tym konflikcie nie ma moralnych zwyciкzcуw, s№ wojenni podїegacze i ludzie robi№cy na wojnie interesy. Ich ofiarami s№ zwykli Czeczeсcy i mіodzi rosyjscy їoіnierze.

Dopуki obie strony dobrze zarabiaj№ na wojnie, dopуty wszelka szansa na pokуj jest sprzeczna z ich interesem. Drogi to jednak interes. W rosyjskiej kwaterze gіуwnej w Chankali kaїdego dnia wynosi siк (po dokonaniu oglкdzin przez lekarzy) 15-25 trupуw - mуwi weteran wojny Rusіan, ktуry jako kierowca woziі rosyjskich lekarzy wojskowych. Oficjalne dane na temat ofiar mуwi№ od czterech do piкciu zabitych їoіnierzy dziennie. „Po oglкdzinach zwіok lekarze kaїdego dnia pij№". Nкdza miasteczka namiotуw Chankala jest na trzeџwo trudna do wytrzymania. Regularnie zdarzaj№ siк pomyіki polegaj№ce na bombardowaniu przez Rosjan wіasnych oddziaіуw. Mіodsi їoіnierze s№ czкsto bardzo brutalnie traktowani przez starszych. „Nie dalej jak wczoraj mіody їoіnierz zastrzeliі dwуch kolegуw, bo

NORD-OST

MIGAWKI Z PIEKЈA

w pijanym widzie siк z nimi pokіуciі" - opowiada naoczny њwiadek, mіody wojskowy.

Nawet Wіadimir Putin traci czasem cierpliwoњж: „moralnie, dyscyplinarnie i technicznie grupa jest w wielu sprawach nieuїyteczna" - ubolewaі w listopadzie 2000 roku. Krytyka tego rodzaju robi dobre wraїenie na Zachodzie, ale mija bez echa w szeregach wіasnych. Moc№ dekretu prezydent nakazaі wojsku, by poprawnie odnosiіo siк do ludnoњci cywilnej. Ale takїe i ten ukaz zrobiі pozytywne wraїenie tylko na zachodnich politykach, nie robi№c najmniejszego wraїenia w armii na Kaukazie - ubolewaj№ obroсcy praw czіowieka. „Mimo mocnych poszlak wskazuj№cych, їe wojska rosyjskie w Czeczenii dopuszczaіy siк gwaіtуw i innych naduїyж o charakterze seksualnym, rz№d w wiкkszoњci wypadkуw zaniechaі podejmowania dochodzeс" - czytamy w raporcie (ze stycznia 2001 roku) specjalnej obserwatorki ONZ do spraw przemocy wobec kobiet. W raporcie dotycz№cym sytuacji w dziedzinie praw czіowieka Amnesty International donosi, їe wojsko w Czeczenii jest odpowiedzialne za „znikanie ludzi, bezprawne egzekucje, zgwaіcenia i inne akty przemocy". By naprawdк zrobiж coњ dla ochrony ludnoњci cywilnej, Moskwa musiaіaby siк zdecydowaж na przykіadne ukaranie winnych.

Takie moїliwoњci dawaі przypadek Jurija Budanowa. Otуї ten wielce fetowany oficer zapadі w pamiкж rosyjskich telewidzуw takїe dziкki temu, їe w Boїe Narodzenie, wydaj№c swym їoіnierzom rozkaz ostrzaіu czeczeсskiej wioski, powiedziaі: „No to macie swoj№ њwiкt№ noc!". 26 marca 2000 roku, w dniu prezydenckich wyborуw, puіkownik Budanow biesiadowaі ze swoimi їoіnierzami, a nastкpnie - pijany - pojechaі czoіgiem do wsi Tangi-Czu, tutaj kazaі zabraж z domu rodzicуw 18-letni№ Elzк Kun-gajew№ (wyniesiono j№ owiniкt№ w koc) i przyprowadziж do siebie, rzekomo w celu przesіuchania. Przez godzinк przebywaі z ni№ sam na sam. Kiedy przesіuchanie siк skoсczyіo, podwіadni znaleџli zwіoki dziewczyny. Zostaіa uduszona. Budanow rozkazaі zwіoki zakopaж. Sprawa wyszіa na њwiatіo dzienne, gdy rodzice zwrуcili siк do dowуdztwa w sprawie zaginiкcia cуrki, a jeden z їoіnierzy zіamaі zmowк milczenia.

Prokuratura zignorowaіa orzeczenie lekarza wojskowego, їe dziewczyna byіa przez caі№ godzinк gwaіcona, i wniуsі oskarїenie o samo tylko morderstwo i naduїycie uprawnieс. Przed s№dem Budanow zeznaі, їe Kungajewa wywoіaіa w nim wњciekіoњж, bo nie chciaіa powiedzieж, gdzie siк ukryli snajperzy. Przyjaciуіki ofiary i їoіnierze, ktуrzy mуwili, їe puіkownik juї dawno czatowaі na tк dziewczynк, nie zostali przez s№d wysіuchani. W paсstwowym Instytucie imienia Wіadimira Serbskiego psychologowie doszli do wniosku, їe w chwili popeіnienia czynu puіkownik byі niepoczytalny. Przed rozpoczкciem procesu za uwolnieniem Budanowa re-

gularnie demonstrowali jego zwolennicy. W pierwszym tygodniu procesu na salк s№dow№ wszedі generaі Wіadimir Szamanуw i demonstracyjnie uњcisn№і oskarїonemu rкkк.

Budanow nie byі co prawda jedynym rosyjskim oficerem, ktуry stan№і przed s№dem pod zarzutem popeіnienia zbrodni wojennych w Czeczenii, ale byі to jedyny proces, o ktуrym szerzej donosiіy media. Tym samym przypadek Budanowa mуgі siк staж waїnym sygnaіem dla їoіnierzy w Czeczenii, zwіaszcza їe uniewinnienie Budanowa nie bardzo byіo na rкkк wiernej Moskwie administracji republiki, ktуra wіaњnie przygotowywaіa wybory. Niemniej Budanow nie odczuі na wіasnej skуrze prawdziwej surowoњci prawa: po dіugotrwaіym procesie (i wyroku uniewinniaj№cym w pierwszej instancji) w sierpniu 2003 zostaі skazany przez s№d ostatniej instancji na dziesiкж lat wiкzienia. Poniewaї jednak spкdziі juї w areszcie њledczym trzy lata, a za jego uwolnieniem wstawiіo siк wielu waїnych politykуw rosyjskich, wydaje siк, їe ma duїe szansк juї wkrуtce znaleџж siк (warunkowo) na wolnoњci.

Nord-Ost

Uniewinnienie Budanowa przez s№d pierwszej instancji w grudniu 2002 roku byіo - zdaniem wielu Rosjan - nie tyle niezawisі№ decyzj№ sкdziуw, ile raczej rz№dow№ prуb№ powstrzymania procesu zmкczenia spoіeczeсstwa wojn№. Latem 2002 roku 61 procent Rosjan wypowiedziaіo siк za podjкciem rokowaс z rebeliantami - trzykrotne wiкcej niї jeszcze przed dwoma laty. W Zurychu doszіo do pierwszych ostroїnych kontaktуw z zaufanymi ludџmi prezydenta Maschadowa. Nawet jeњli Kreml przedstawiі tamto wydarzenie jako inicjatywк prywatn№, do ktуrej nie naleїaіo przywi№zywaж wiкkszej wagi, w istocie byі to jednak „dyskretny balon prуbny" - s№dzi Walentin Gefter, dyrektor Instytutu Praw Czіowieka w Moskwie: z jednej strony Kreml wie, їe wojna jest nie do wygrania, z drugiej Putin obawia siк, їe ustкpstwa mogіyby zaszkodziж jego wizerunkowi, jeњli zwaїyж, co i jakim tonem zapowiadaі w sprawie Czeczenii podczas kampanii wyborczej. I choж rozwi№zania problemu w bliskiej przyszіoњci nie byіo widaж, to przecieї istniaіa realna nadzieja na postawienie pierwszych krokуw w kierunku ustanowienia pokoju na Kaukazie.

I wtedy znуw przyszіa katastrofa. Dwa lata po zіoїeniu przez Putina obietnicy „wytкpienia terroryzmu" i „zaіatwienia sprawcуw choжby w kiblu" uzbrojeni Czeczeсcy zademonstrowali, їe Rosjanie nie mog№ siк czuж bezpiecznie nawet we wіasnej stolicy.

W dawnym centrum kultury moskiewskiej fabryki іoїysk kulkowych (poіoїonej w odlegіoњci okoіo piкciu kilometrуw od Kremla) juї od kilku miesiкcy porywaі serca Rosjan musical Nord-Ost. Moskiewsk№ odpowiedџ na spektakle Broadwayu stanowi patriotyczna historia rosyjskiego lotnika polarnika, ktуry w skrajnie trudnych warunkach sіuїyі ojczyџ-

100

NORD-OST

nie. Po utracie przez Rosjк mocarstwowej pozycji i chaosie ery Jelcyna nowy spektakl dobrze uchwyciі ducha czasu. Kto chciaі bіysn№ж w wyїszych krкgach towarzyskich Moskwy, musiaі ten spektakl obejrzeж. Musical byі teї poї№danym przez wielu turystуw elementem programu zwiedzania Moskwy.

W њrodк 23 paџdziernika 2002 roku krуtko po przerwie w przedstawieniu na scenк wbiegli ubrani na czarno i uzbrojeni mкїczyџni, ogіaszaj№c widzуw swymi zakіadnikami. Wiкkszoњж widowni uznaіa to za jakiњ nowy pomysі reїysera spektaklu, niektуrzy nawet klaskali. Dopiero gdy terroryњci zaczкli strzelaж w powietrze, staіo siк jasne, їe to nie їarty. W budynku znajdowaіo siк okoіo 800 osуb. Terroryњci (w liczbie ponad 40 ludzi) zaczкli rozmieszczaж іadunki wybuchowe na њcianach, kolumnach i krzesіach na widowni. Kobiety, podobno bojowniczki batalionu wdуw, przepasane materiaіami wybuchowymi biegaіy po widowni, wymachuj№c nerwowo pistoletami. „Cierpliwoњci - upominaіy swe ofiary - my juї od trzech lat mamy tк wojnк i musimy wytrzymaж". Rosyjskie stacje telewizyjne przerwaіy tego wieczoru swoje programy, podaj№c poњpiesznie zebrane informacje w sprawie napaњci na teatr.

W teatrze zakіadnicy nie dostaj№ ani jedzenia, ani picia, choж niektуrym terroryњci, nie wiedzieж czym siк kieruj№c, wydzielaj№ wodк i czekoladк. Dwуm kobietom udaіo siк wydostaж na zewnкtrz przez okno w toalecie. Zostaіy ostrzelane z pancerzownicy. Coraz bardziej zrozpaczonym ludziom kaїe siк zaіatwiaж potrzeby fizjologiczne w kanale dla orkiestry. Stopniowo w sali rozchodzi siк coraz wiкkszy smrуd. Sytuacja staje siк dramatyczna. Terroryњci nie chc№ wypuњciж nawet dzieci. Odmawiaj№ wyjњcia na wolnoњж trzem ciкїarnym, a takїe kobiecie z ostrym zapaleniem wyrostka, bкd№cej w stanie zagroїenia їycia.

Ich 25-letni przywуdca, Mowsar Barajew, uchodzi za czіowieka wyj№tkowo okrutnego. W 1999 roku ludzie z jego klanu dokonali makabrycznej egzekucji: њciкli mieczem czterech Brytyjczykуw i Australijczykуw, a przebieg kaџni nagrali. Jeszcze dwa tygodnie przed akcj№ w teatrze rzecznik armii rosyjskiej podaі wiadomoњж o „likwidacji" Barajewa. W czwartek w rozmowie z dziennikarzem telewizyjnym, ktуrego wpuszczono do teatru dla przeprowadzenia wywiadu, Barajew spokojnie opowiadaі, їe jego ludzie caіymi dnia bez їadnych przeszkуd mogli prowadziж rozpoznanie przed atakiem na teatr. Ministerstwo informacji nie pozwoliіo na emisjк tego wywiadu.

Negocjacje z terrorystami miaіy trudny przebieg. „Zwіaszcza kobiety byіy bliskie histerii, stale przeklinaіy" - opowiada deputowany do Dumy, Julij Rybakуw, jeden z doradcуw sztabu kryzysowego. „Mуwiіy, їe nie maj№ nic do stracenia i їe s№ gotowe umrzeж". Terroryњci grozili, їe wysa-

101

NORD-OST

dz№ siк w powietrze razem z zakіadnikami, jeїeli Moskwa nie zakoсczy wojny w Czeczenii. „Ich ї№dania byіy maіo precyzyjne i niejasne" - ubolewa Rybakуw. I stale zaostrzali stawiane przez siebie warunki. Prawie co pуі godziny pojawiaіy siк jakieњ nowe ї№dania. W sztabie kryzysowym panowaіa bezradnoњж - przyznaі pуџniej jeden z uczestnikуw tamtych wydarzeс. „Byіy tam dziesi№tki generaіуw, ktуrzy biegali tam i z powrotem, nie wiedz№c, co dalej. Pojawiі siк nawet jakiњ przedstawiciel marynarki - czort wie, po co".

W czwartek rano terroryњci zapowiedzieli, їe zwolni№ 75 zatrzymanych cudzoziemcуw, pod warunkiem їe zgіosz№ siк po nich ambasadorowie. Tк wiadomoњж Kreml przekazaі przedstawicielstwom zagranicznym zbyt pуџno, jak z oburzeniem opowiadali po fakcie dyplomaci. Niemiecki dziennik „Frankfurter Allgemeine Zeitung" donosiі - powoіuj№c siк na zachodnie sіuїby wywiadowcze - їe kierownictwo rosyjskie њwiadomie zatrzymaіo tк informacjк, bo wcale nie їyczyіo sobie uwolnienia cudzoziemcуw. Rosjanom zaleїaіo na tym, „їeby moїna byіo napiкtnowaж porywaczy jako miкdzynarodowych terrorystуw, a nie przedstawiaж ich jako czeczeсskich bojownikуw o wolnoњж" - cytowaіa gazeta sіowa niewymie-nionego z nazwiska agenta sіuїb specjalnych jednego z krajуw europejskich. Prezydent milczaі. Telewizja po raz pierwszy pokazaіa szefa paсstwa w czwartek, jak w swym gabinecie na Kremlu wyjaњniaі coњ ministrowi spraw wewnкtrznych i szefowi sіuїb specjalnych, ale obrazowi nie towarzyszyі dџwiкk. Dopiero pуџniej na kanale NTW pokazano ten sam obraz z naіoїonym gіosem specjalisty czytaj№cego mowк z ruchu ust. Z tekstu wynikaіo, їe w tym momencie Putin byі juї zdecydowany: dalszych negocjacji nie bкdzie i budynek trzeba wzi№ж szturmem.

„Prawdopodobieсstwo, їe zostanie wydany rozkaz do szturmu, jest rуwne zeru" - uspokajaі w tym samym czasie ekspert sіuїb specjalnych Igor Oriechow, ktуry przez dziesiкж lat sіuїyі jako oficer w jednostce antyterrorystycznej „Alfa". „Technicznie jesteњmy przygotowani do interwencji, ale przy tak wielkiej liczbie porywaczy powstaje problem, jak ich odrуїniж od ofiar - a to juї wymaga czasu". Poza tym budynek teatru z jego licznymi korytarzami i zakamarkami jest obiektem wyj№tkowo trudnym do szturmowania - zapewniaі widzуw - i tego rodzaju interwencja poci№gnкіaby za sob№ liczne ofiary. W rzeczywistoњci w tym samym czasie na poіudniu Moskwy jednostka sіuїb specjalnych жwiczyіa juї przygotowanie do szturmu w podobnym pod wzglкdem architektonicznym budynku miejscowego centrum kultury.

Ludzie nie bardzo wiedzieli, czego ї№daj№ terroryњci, gdyї wіadze zabroniіy wyemitowania rozmowy z ich przywуdc№; na dodatek kazaіy zamkn№ж prywatn№ telewizjк „Moskowija", ktуra dopuњciіa terrorystуw do

NORD-OST

gіosu, i zagroziіy zakazem dziaіalnoњci radiostacji „Echo Moskwy". Chc№c mimo wszystko upubliczniж swoje ї№dania, terroryњci wyst№pili do rodzin zakіadnikуw, by wyruszyіy na plac Czerwony z ї№daniem zakoсczenia wojny w Czeczenii. Przeciwstawiі siк temu wiceminister spraw wewnкtrznych Wіadimir Wasiljew sіowami: „Tu panuje porz№dek, niezapowiedziane demonstracje s№ niedopuszczalne. Ostrzegam rodziny, їe zareagujemy zdecydowanie".

Dramat u wrуt Kremla staі siк jednym z najciкїszych kryzysуw czasu prezydentury Wіadimira Putina. Jak dot№d prezydent odnosiі sukcesy, zwіaszcza na froncie dyplomatycznym: o ile przed 11 wrzeњnia 2001 roku czeczeсscy rebelianci uchodzili w Waszyngtonie, Paryїu i Berlinie raczej za bojownikуw o wolnoњж, o tyle po zamachach terrorystycznych zaczкto ich traktowaж jako islamskich terrorystуw lub co najmniej ich poplecznikуw. Politycy zachodni uznali nagle, їe іamanie praw czіowieka przez rosyjskich wojskowych przestaіo byж tematem aktualnym. Џrуdeі nowo powstaіej sytuacji i dramatu zakіadnikуw Putin postanowiі poszukaж za granic№: „Maczaіy w tym palce miкdzynarodowe grupy terrorystyczne" -oњwiadczyі, gdy wreszcie przerwaі milczenie. Przy okazji wskazaі podobieсstwo do krwawego zamachu na Bali, w ktуrym nieco wczeњniej z r№k islamskich terrorystуw zginкіy dziesi№tki urlopowiczуw. Ale dowodуw nie mуgі przedstawiж.

Krytycy Kremla, tacy jak Siergiej Grigorjanc z moskiewskiej Fundacji „Gіasnost", uwaїaj№ „trop zagraniczny" za zwykі№ propagandк: „Gdyby rzeczywiњcie staіy za tym miкdzynarodowe organizacje terrorystyczne, mielibyњmy juї jasno sformuіowane ї№dania i plany negocjacji". Zamiast szukaж winnych za granic№, Putin powinien raczej powiedzieж coњ do sіuchu wіasnym sіuїbom specjalnym. „Wziкcie zakіadnikуw to widomy dowуd bankructwa armii, sіuїb wywiadowczych i siі bezpieczeсstwa" - uwaїa takїe liberalny deputowany do Dumy, Wіadimir Ryїkow. Kierowcy i piesi o ciemniejszej karnacji skуry s№ co prawda na kaїdym kroku kontrolowani przez moskiewsk№ milicjк, ale wygl№da na to, їe sіuїy to bardziej inkasowaniu іapуwek niї podnoszeniu bezpieczeсstwa mieszkaсcуw Moskwy. Tylko w ten sposуb bowiem moїna wyjaњniж fakt, їe do teatru mu-sicalowego w samym sercu Moskwy mogіo siк dostaж ponad czterdziestu uzbrojonych po zкby terrorystуw.

W czasie gdy w spoіeczeсstwie roњnie nienawiњж do Czeczeсcуw, sytuacja w teatrze stale siк zaostrza. W pi№tek wieczorem terroryњci zagrozili, їe nastкpnego dnia zaczn№ rozstrzeliwaж zakіadnikуw, jeњli Kreml nie wycofa swoich siі z Czeczenii. Prowadz№ca negocjacje z terrorystami Anna Politkowska, ktуra z powodu krytycznych relacji z Czeczenii cieszyіa siк zaufaniem porywaczy, oњwiadczyіa pуџniej, їe ich przywуdca byі

103

NORD-OST

w tym czasie gotуw do pertraktowania. Grigorij Jawliсski, szef liberalnej partii „Jabіoko", gdy tego samego dnia wieczorem opuszczaі teatr po rozmowie z szefem terrorystуw, byі przekonany, їe nastкpnego dnia rano rozmowy zostan№ wznowione.

W nocy z pi№tku na sobotк wydarzenia nabraіy gwaіtownego przyspieszenia. Po pуіnocy pod oknami moskiewskiego biura redakcji tygodnika „Focus" na Tagance, placu odlegіym okoіo 2 km od ulicy Dubrowka, pojawiіy siк liczne karetki pogotowia zd№їaj№ce w kierunku teatru. W telewizji podano do wiadomoњci, їe poszerzono blokadк wokуі budynku. Okoіo 1 w nocy na Dubrowce panowaі spokуj. W gmachu starej szkoіy, ktуr№ postawiono do dyspozycji sztabu kryzysowego, zebraіy siк rodziny zakіadnikуw.

Wszкdzie widaж byіo milicjк i wojsko. Kilka szeregуw mundurowych zamykaіo caі№ ulicк. Przed nimi uwijaіo siк trzech mкїczyzn w kurtkach ze sztucznej skуry z maі№ kamer№ wideo; niew№tpliwie byli to ludzie ze sіuїb specjalnych. Pojawiіy siк teї pogіoski o ruchach wojsk. Na miejsce przybywaj№ coraz to nowi czіonkowie rodzin zakіadnikуw, biegn№ w stronк budynku starej szkoіy, nikt ich nie zatrzymuje. Nagle okoіo 1.30 sіychaж eksplozjк, po chwili jeszcze jedn№. Jakaњ kobieta, mocno zbudowana, w њrednim wieku biegnie z krzykiem w stronк szkoіy, chwyta jakiegoњ milicjanta za poіy szarego munduru: „Tam jest dziecko, moje dziecko!" - woіa. Puszcza go, biegnie dwa metry dalej, w stronк њciany budynku, opiera siк o ni№ i bije gіow№ o ceglany mur: „Oni tam zrobili krwaw№ іaџniк. Pluj№ na to, ilu ludzi zginie. Prezydent Putin to wariat!". Їaden z ludzi w mundurach nawet siк do niej nie prуbuje zbliїyж. Dopiero po kilku chwilach bior№ j№ pod rкce i uspokajaj№ inni czіonkowie rodzin zakіadnikуw. Powraca upiorny spokуj.

Kilka ulic dalej stoj№ w pogotowiu karetki pogotowia i autobusy do odtransportowania ofiar. Їadnego ruchu. Tylko z oddali sіychaж dochodz№ce tu odgіosy wystrzaіуw. Nic poza tym. Mija wiecznoњж, nim we wczesnych godzinach porannych ruszaj№ pierwsze karetki pogotowia, mijaj№ punkty kontrolne milicji i posuwaj№ siк w kierunku budynku teatru. I znуw minie niemaіo czasu, nim zaczn№ wracaж. Tym razem szybko, na niebieskim sygnale. Za zaciemnionymi szybami widaж ciasno ze sob№ spl№tane cienie; w ich wnкtrzu musz№ niew№tpliwie leїeж ludzie z gіowami przy oknach. Do punktu kontrolnego podchodzi rzecznik sztabu kryzysowego i zwracaj№c siк do dziennikarzy, mуwi: wszyscy zakіadnicy zostali uwolnieni. Bezpoњredni i poufny kontakt ze sztabem kryzysowym przynosi jednak po chwili inn№ informacjк: „Nie moїemy powiedzieж, czy byі to sukces. Niczego nie moїemy dokіadnie powiedzieж. Wydaje siк, їe s№ zabici. Byж moїe nawet wielu zabitych". W tym czasie radio i telewizja melduj№,

104

NORD-OST

їe w sobotк we wczesnych godzinach porannych udaіo siк uwolniж zakіadnikуw - bez przelewu krwi.

Z czasem pojawiіy siк pogіoski, їe uїyto gazu. Pуџniej mуwiіo siк juї oficjalnie o uїyciu specjalnego gazu odurzaj№cego, ktуry spowodowaі, їe nikt z obecnych w teatrze, czy to zakіadnikуw, czy terrorystуw, nie byі przez pewien czas zdolny do stawienia oporu. Przed kamerami telewizji pojawiі siк zastкpca mera Moskwy, Szancew. Wygl№daі nietкgo, jakby nieco zamroczony; pуџniej trafiі do szpitala. Okazaіo siк, їe byі jedn№ z pierwszych osуb, ktуre po akacji uwolnienia zakіadnikуw znalazіy siк we wnкtrzu teatru, i їe przebywaі tam okoіo 15 minut. W ci№gu przedpoіudnia zaczкіo napіywaж coraz wiкcej tragicznych wiadomoњci: їycie straciіo 129 zakіadnikуw i 40 terrorystуw. Mimo to wierne Kremlowi kanaіy telewizyjne przedstawiaіy akcjк jako wielki sukces i mуwiіy o „ponownym wzroњcie siіy Rosji".

Tymczasem rodziny zakіadnikуw zgromadzone w poіoїonym kilkaset metrуw dalej budynku starej szkoіy przeїywaіy straszliw№ huњtawkк nastrojуw. Najpierw mуwiіo siк, їe wszyscy zakіadnicy їyj№. W miarк upіywu czasu zaczкіy siк pojawiaж informacje o ofiarach, coraz liczniejszych. O tej porze, a byі przecieї wczesny ranek, nikt jeszcze nie wiedziaі, kto przeїyі, a kto zgin№і. W pewnej chwili zza milicyjnego kordonu pojawiі siк mіody czіowiek z plakatem i hasіem: „Skoсczyж wojnк w Cze-czenii". (Byі to protest przeprowadzony na ї№danie terrorystуw. Demonstrowaіo w ten sposуb jeszcze kilka innych osуb, czіonkуw rodzin zakіadnikуw). Teraz podarі plakat i zacz№і go deptaж nogami. Zebrani nagrodzili go oklaskami.

Jak dramatyczne sceny musiaіy siк rozgrywaж za milicyjnym kordonem, w samej sali teatru oraz przed nim, moїna sobie tylko wyobraїaж. Faktem jest, їe do dzisiaj wiele pytaс pozostaіo bez odpowiedzi. Wedіug wersji oficjalnej terroryњci zaczкli w nocy rozstrzeliwaж ofiary. W tej sytuacji sztab kryzysowy nie miaі wyboru, musiaі zdecydowaж siк na szturm na teatr. Rozkaz zostaі wydany przez jednego z mniej znanych generaіуw, ludzi raczej niewystкpuj№cych na pierwszych stronach gazet.

Trudno w to uwierzyж, jeњli siк zna struktury dowodzenia w Rosji. Na przykіad poїar w moskiewskiej wieїy telewizyjnej w sierpniu 2000 roku przerodziі siк w katastrofк gіуwnie dlatego, їe choж paliіy siк kable, nikt nie miaі odwagi podj№ж decyzji o wyі№czeniu pr№du. Ani miejscowy komendant straїy poїarnej, ani jego szef w moskiewskiej centrali, ani czіowiek odpowiedzialny za wieїк, ani nawet mer Moskwy czy wіaњciwy minister nie mieli odwagi wydaж polecenia, by przestawiж gіуwn№ dџwigniк zasilania - twierdzi znawca tej sprawy, czіowiek maj№cy wgl№d w zwi№zane z ni№ akta. Szіo o to, їe co prawda dziкki wyі№czeniu pr№du moїna by byіo іa-

105

NORD-OST

twiej opanowaж ogieс, ale jednoczeњnie z ekranуw caіego kraju znikn№іby program paсstwowej telewizji. A za to - z obawy przed prezydenckim gniewem - nikt nie chciaі braж odpowiedzialnoњci. Straїacy wyі№czyli pr№d, dopiero gdy po dіuїszym czasie nadeszіa z Kremla zgoda, ale wtedy wieїa w Ostankino staіa juї w ogniu. Biurokracja rosyjska ci№gle jeszcze dziaіa wedіug tradycji radzieckiej, a to znaczy, їe do tego stopnia boi siк podejmowania decyzji i ponoszenia odpowiedzialnoњci, iї kaїdy szczebel administracyjny nawet drugorzкdne problemy przenosi na bezpoњrednio wyїsze piкtro odpowiedzialnoњci.

Dlatego teї їaden dorosіy Rosjanin nie uwierzy w to, їe decyzja

0 ataku na teatr, na ktуry byіy skierowane oczy caіego њwiata, mogіa zostaж podjкta przez jakiegoњ podrzкdnego generaіa. Gdy media mimo wszystko nie ustawaіy w kolportowaniu tej wіaњnie wersji, a prezydent nie kwapiі siк do wziкcia odpowiedzialnoњci na siebie, mogіo to znaczyж tylko jedno: Kreml nie miaі pewnoњci, czy akcjк uwolnienia zakіadnikуw uda siк przedstawiж jako sukces. Z Kremla wyszіa nawet instrukcja, by przed kamerami telewizji nie stan№і nikt, kogo uwaїa siк za czіowieka Putina. Poniewaї formalnie rozkaz zostaі wydany przez jakiegoњ generaіa, prezydent mуgі wyjњж z caіej sprawy bez utraty twarzy.

Ostroїnoњж byіa w tym wypadku uzasadniona. W sobotк po ataku na teatr telewizja dopuњciіa do gіosu tylko jednego zakіadnika - wspуіpracownicк wiernej Kremlowi agencji informacyjnej „Interfax", ktуra byіa obecna na przedstawieniu, a teraz leї№c na szpitalnym іуїku, w kуіko opowiadaіa, їe terroryњci zaczкli masowo rozstrzeliwaж zakіadnikуw, a sytuacja wymknкіa siк spod kontroli. Jej relacja pokrywaіa siк niemal dosіownie z oficjalnymi oњwiadczeniami sztabu kryzysowego. Inaczej zapamiкtaіa te chwile inna zakіadniczka. Po pуіnocy jeden z zakіadnikуw straciі nerwy

1 ruszyі na terrorystуw - relacjonowaіa Maria Jarowaja - wtedy terroryњci otworzyli ogieс, ale postrzelili tylko osobк siedz№c№ obok. Jeden z zamaskowanych porywaczy chciaі nawet wzywaж karetkк - dzwoniі na numer podany przez sztab kryzysowy, ale tam nikt siк nie zgіaszaі. To niedbalstwo sztabu kryzysowego mogіo spowodowaж trudne do wyobraїenia skutki, gdyby porywacze chcieli interpretowaж milczenie na linii.

„Ale w ci№gu trzech godzin poprzedzaj№cych szturm na budynek panowaі absolutny spokуj - wspomina Jarowaja. I dodaje: - Nie chcieli nas zabijaж. Kobiety stale powtarzaіy, «przyszіyњmy, їeby umrzeж, ale was wypuњcimy wolno». Jedna opowiadaіa o swoim losie, straciіa w wojnie czterech braci. Daіa mi nawet swoje skarpetki, poniewaї byіam boso. Gdy pojawiі siк gaz, mieli jeszcze duїo czasu, by odpaliж іadunki wybuchowe. Jedna z terrorystek powiedziaіa do ktуrejњ z nas: «dziewczyno, musicie teraz uciekaж!»". Przy tego rodzaju relacjach trzeba teї jednak uwzglкdniж,

106

NORD-OST

їe u ofiar mуgі siк przejawiaж tak zwany syndrom sztokholmski - trudna do wyjaњnienia sympatia do porywaczy, ktуr№ ofiary uprowadzenia czкsto zaczynaj№ po pewnym czasie odczuwaж; zapewne dziaіa tu jakiњ psychiczny mechanizm obronny.

Ale takїe inne ofiary mуwiіy zgodnie, їe Czeczeсcy mieli jeszcze wystarczaj№co duїo czasu, by odpaliж rozmieszczone na sali bomby: jeden z terrorystуw krzyczaі nawet: „gaz", doњж dіugo prуbowaі zaіoїyж sobie na gіowк maskк przeciwgazow№, w koсcu cisn№і j№ na ziemiк, odbezpieczyі kaіasznikowa i dopiero potem powoli osun№і siк na podіogк. Nie ma co prawda pewnoњci, czy naoczni њwiadkowie poddani dziaіaniu gazu mogli mieж wіaњciw№ ocenк upіywu czasu. Niemniej takїe Wіadimir Jeriomin, w FSB specjalista do spraw broni, nie umiaі odpowiedzieж dziennikarzom na pytanie, dlaczego terroryњci nawet nie prуbowali odpaliж іadunkуw. Maіo tego: przed atakiem na teatr usunкli baterie z urz№dzeс zdalnego sterowania obu najwiкkszych іadunkуw - relacjonowaі Jeriomin - czyni№c je bezuїytecznymi. Z punktu widzenia porywaczy unieszkodliwienie narzкdzi szantaїu byіo wrкcz absurdalnym krokiem, dla ktуrego trudno znaleџж jakiekolwiek logiczne uzasadnienie.

Sprawa wymontowanych baterii jest jedn№ z wielu zagadek zwi№zanych z okupacj№ teatru na Dubrowce. Wedіug wersji oficjalnej „czarne wdowy" nie odpaliіy іadunkуw wybuchowych, gdyї na sali nie byіo wtedy dowodz№cego caі№ operacj№ Barajewa, a tylko on mуgі wydaж taki rozkaz. Ale to przecieї teї jeszcze nie wyjaњnia sprawy usuniкcia baterii z zapalnikуw.

Sami sprawcy nie mog№ wnieњж niczego do ustalenia prawdy. Po szturmie na teatr rosyjskie jednostki specjalne zabiіy wszystkich terrorystуw. Takїe kobiety - oficjalnie po to, by wykluczyж wszelkie niebezpieczeсstwo, jakie mogіy stanowiж pasy z іadunkami wybuchowymi, ktуre na sobie nosiіy. Pewien wysoki urzкdnik maj№cy dobre kontakty ze sіuїbami specjalnymi twierdzi jednak, їe rozkaz egzekucji wydano, by w przyszіoњci nie wyszіy na jaw jakieњ niewygodne fakty. Podobno rozkaz strzelania do bezbronnych kobiet wywoіaі gwaіtowny protest uczestnicz№cych w akcji їoіnierzy.

Pocz№tkowo wіadze chciaіy ukryж fakt uїycia gazu. Tak siк jednak zіoїyіo, їe tuї przed rozpoczкciem szturmu radiostacja „Echo Moskwy" zarejestrowaіa dramatyczn№ rozmowк telefoniczn№. Jedna z zakіadniczek mуwiіa przez telefon komуrkowy, їe do wnкtrza budynku wіaњnie przedostaje siк gaz. Wkrуtce potem rozmowк przerwaіy strzaіy. Gdy pуџniej „Echo Moskwy" wyemitowaіo w swym programie fragment tamtego nagrania, sztab kryzysowy zaї№daі od dziennikarzy, by zdementowali jego treњж i zіoїyli oњwiadczenie, їe їadnego gazu w uїyciu nie byіo. Na takie ї№danie radiostacja zareagowaіa w sposуb zgoіa nieoczekiwany: kilka -

107

NORD-OST

krotnie powtуrzyіa nagranie. W tej sytuacji sztab kryzysowy musiaі przyznaж, їe uїyto „њrodkуw specjalnych".

Wіadze utajniaіy wszelkie informacje dotycz№ce gazu - i wіaњnie takich informacji brakowaіo lekarzom: „Gdy doszіam do siebie, zobaczyіam lekarza, ktуry pіakaі, bo nie wiedziaі, jak ma mnie leczyж. To straszne, gdy tak leїysz, a osoby, ktуre maj№ ci pomуc, teї s№ bezradne. Co chwila przestawaіam sіyszeж. A lekarz mуwiі mi - tylko nie zaњnij! Jeњli zaњniesz, nigdy wiкcej siк nie obudzisz. Umrzesz". Maria Jarowaja mуwiіa natomiast, їe zabroniono im telefonowaж ze szpitala. Nawet do najbliїszych. Rosyjskie stacje telewizyjne nie ustawaіy w pokazywaniu zdjкж zabitych terrorystуw. Wielu z nich leїaіo w jakichњ nienaturalnych pozach. Byі wњrуd nich takїe dowуdca komanda, Barajew; leїaі na ziemi z butelk№ drogiego koniaku w rкku. Butelka byіa tak zakurzona i staіa tak idealnie prosto, їe moїna siк byіo domyњlaж, їe znalazіa siк w rкkach Barajewa juї po jego њmierci. Ktoњ musiaі mu j№ wіoїyж w rкce - jakiњ milicjant, czy moїe ktoњ ze sіuїb specjalnych.

Achmed Zakajew, przedstawiciel prezydenta Czeczenii Maschado-wa, wyjaњniaі pуџniej, їe terroryњci mieli zamiar poddaж siк w sobotк rano i uwolniж wszystkich zakіadnikуw. Kreml dowiedziaі siк jednak o tych planach z podsіuchanych rozmуw telefonicznych i nie bacz№c na їycie zakіadnikуw, wydaі rozkaz do szturmu, gdyї nie chciaі dopuњciж do pokojowego rozwi№zania dramatu. Choж wersja ta kursowaіa takїe w krкgach sіuїb specjalnych w Moskwie, wydaje siк maіo prawdopodobna: wszyscy negocjatorzy mуwili, їe w pi№tek wieczorem terroryњci byli nastawieni na dalsze negocjacje lub, przeciwnie, na rozstrzeliwanie zakіadnikуw - nic natomiast nie wskazywaіo na to, by chcieli siк dobrowolne poddaж.

O pewnych niejasnoњciach opowiadaіa takїe Anna Politkowska, zajmuj№ca siк problematyk№ czeczeсsk№ dziennikarka „Nowoj Gaziety" i jedna z negocjatorek w teatrze. Udaіo jej siк mianowicie skontaktowaж z terroryst№, ktуry przeїyі. Miaі on podobno utrzymywaж њcisіe kontakty z komуrk№ prasow№ Kremla, a wczeњniej pracowaі jako niezaleїny korespondent rz№dowego dziennika „Rossijskaja Gazieta"; czкsto towarzyszyі teї oficjalnym delegacjom rosyjskim w Czeczenii. Wedіug Politkowskiej czіowiek ten byі wњrуd terrorystуw na Dubrowce i pocz№tkowo znajdowaі siк takїe na liњcie osуb poszukiwanych, ale pуџniej nagle z niej znikn№і. Dzisiaj wiadomo juї, їe czіowiek ten nie їyje. Ulegі tragicznemu wypadkowi. Politkowska s№dzi, їe wziкcie zakіadnikуw na Dubrowce byіo co najmniej prowokacj№, ktуrej celem byіo podsycenie nienawiњci do Czeczeс-cуw. Jest to teza, ktуrej nie da siк jednak udowodniж. Prokuratura odrzuca ¦ sugestie Politkowskiej. Natomiast obroсcy prawa potwierdzaj№ co prawda, їe domniemany terrorysta rzeczywiњcie byі niezaleїnym korespondentem

108

gazety rz№dowej, ale w czasie wydarzeс na Dubrowce znajdowaі siк poza Moskw№. Wywiad, ktуrego udzieliі Politkowskiej, istotnie miaі miejsce, ale dziennikarka w swym artykule kіamie. Politkowska, jedna z najbardziej znanych dziennikarek rosyjskich, obstaje jednak przy swojej wersji.

Charakterystyczna dla tego typu sytuacji postawa negocjatorуw zachodnioeuropejskich, ktуra polega na tym, by w razie jakichkolwiek szans negocjowaж do koсca, nie znajduje zrozumienia w Rosji. Gdy zagroїeniem jest samo paсstwo, losy jednostki licz№ siк niewiele, czego w dramatyczny sposуb dowiodіa tragedia na Dubrowce. „Gdybyњmy po tygodniowych negocjacjach uratowali wszystkich zakіadnikуw, uznano by nas za pozbawionych woli i energii sіabeuszy i zdrajcуw. Jeњli jednak po broс siкgamy od razu, a w wyniku akcji ginie 129 osуb, sіychaж brawa i uznanie, їe okazaliњmy siк silnym narodem" - tak opisuje zmianк nastrojуw spoіecznych pewien polityk, ktуry braі udziaі w negocjacjach z terrorystami. Jeszcze w poіowie lat dziewiкжdziesi№tych, gdy rosyjskie jednostki specjalne siі№ uwolniіy z r№k czeczeсskich terrorystуw prawie 2000 zakіadnikуw przetrzymywanych w szpitalu w Budionnowsku w poіudniowej Rosji, ale w wyniku tej operacji zginкіo prawie 147 zakіadnikуw, powszechnie mуwiіo siк o wielkim niepowodzeniu. Inaczej niї Putin dzisiaj, Jelcyn ukaraі wtedy osoby odpowiedzialne za przeprowadzenie akcji.

Jeњli nawet sama operacja uwolnienia zakіadnikуw bywa oceniana bardzo rуїnie, to caіkowicie zgodna jest opinia, їe po zdobyciu teatru wszystko lub prawie wszystko, co mogіo siк nie udaж, rzeczywiњcie siк nie udaіo. Juї w trakcie przygotowania do akcji byіo wiele powaїnych uchybieс. Na przykіad nie sprowadzono na miejsce dostatecznej liczby lekarzy specjalistуw ani medykamentуw niezbкdnych w sytuacji przewidywanego uїycia gazu. Poniewaї wkraczaj№ce w drugim rzucie na teren budynku jednostki specjalne nie otrzymaіy masek przeciwgazowych, same musiaіy walczyж z objawami zatrucia. W telewizji pokazywano pуџniej mera Moskwy Јuїkowa, ktуry biegaі tam i z powrotem po parkingu przed teatrem, gdzie staіy karetki pogotowia, i wymachiwaі rкkami. Zdaje siк, їe obraz ten miaі wywoіaж wraїenie, їe bardzo energicznie koordynuje akcjк ratownicz№. Tymczasem Јuїkow wolaіby nie wywieraж ani takiego, ani jakiegokolwiek innego wraїenia, gdyї jeњli rzeczywiњcie byі na miejscu i ponosiі odpowiedzialnoњж za przebieg wydarzeс, mogіoby siк pojawiж pod jego adresem bardzo wiele niewygodnych pytaс.

Zakіadnikуw wynoszono na zewn№trz i ukіadano na ziemi „jak њwiсskie tusze" - opowiadaі jeden z naocznych њwiadkуw. Eksperci z komisji њledczej powoіanej do їycia pod naciskiem liberalnego Sojuszu Siі Prawicowych doszli pуџniej do wniosku, їe 100 spoњrуd 129 њmiertelnych ofiar straciіo їycie wyі№cznie z powodu woіaj№cych o pomstк do nieba bікdуw

109

NORD-OST

popeіnionych przez ratownikуw, ktуrzy wyniesionych z budynku ludzi niedbale kіadli na zimnym asfalcie, a nastкpnie іadowali do autobusуw; w ten sposуb wielu nieprzytomnych zadіawiіo siк wіasnym jкzykiem. Gdyby uіoїono ich stabilnie na boku, tak jak ucz№ tego na kaїdym kursie pierwszej pomocy, wiкkszoњж ofiar mogіaby byж uratowana. Tak w kaїdym razie uwaїaj№ lekarze.

Na miejscu wydarzeс panowaі caіkowity chaos - wspomina Dmitrij Bogaczуw. Menedїer producenta musicalu Nord-Ost (jego matka takїe znalazіa siк w rкkach terrorystуw) byі jednym z pierwszych, ktуrzy wynosili nieprzytomnych ludzi z sali teatru. Mуwi, їe brakowaіo lekarzy, pielкgniarek i lekуw: „Zastrzyki dawali przybyli na miejsce politycy. Ukіadaliњmy ciaіa w autobusach, ktуre zaraz odjeїdїaіy, z samym tylko z kierowc№; w њrodku nie byіo ani lekarzy, ani nawet pielкgniarek".

W szpitalach wіadze caіkowicie odizolowaіy zakіadnikуw, nie dopuszczano do nich nawet najbliїszych. Wywiadуw mogіa udzielaж tylko jedna osoba: uratowana z teatru dziennikarka agencji „Interfax". Ale jej zapewnieniom, їe terroryњci zaczкli rozstrzeliwaж zakіadnikуw, zaprzeczyli pуџniej wszyscy zapytywani o to ocaleni, mуwi№c, їe to „bzdura". Moїe to byі powуd, dla ktуrego do szpitali nie wpuszczano rodzin ofiar, jak za czasуw radzieckich kaї№c im czekaж przed budynkami, ktуre nabraіy charakteru pilnie strzeїonych twierdz. Lekarzom teї zabroniono - pod groџb№ kary - rozmуw z dziennikarzami. W gronie zaufanych osуb opowiadali pуџniej, їe u ofiar wyst№piіy te same objawy, jakie wystкpuj№ po uїyciu zakazanych gazуw bojowych. Oficjalnie nigdy nie ujawniono, jaki gaz znalazі wtedy zastosowanie.

Gdy kilku uratowanych prуbowaіo nawi№zaж kontakt z czekaj№cymi pod szpitalem czіonkami rodzin, wykorzystuj№c do tego celu szpitalne okna, kierownictwo placуwki natychmiast wydaіo polecenie zaryglowania okien. Stan pacjentуw nie jest jeszcze na tyle dobry, by moїna byіo im pozwoliж na jakiekolwiek rodzinne spotkania - poinformowano oficjalnie.

Stan pacjentуw byі jednak wystarczaj№co dobry, by poddaж ich przesіuchaniom przez funkcjonariuszy sіuїb specjalnych. Gdy przebywaj№ca w moskiewskim szpitalu nr 13 licz№ca 16 lat Anna Јabutina doszіa do siebie, zamiast rodzicуw zobaczyіa przy swym іуїku funkcjonariusza FSB. „Ci№gle mu powtarzaіam, їe џle siк czujк, niech mi pan da spokуj, ale on nie przestawaі pytaж - wspomina Anna, moskiewska uczennica. - Robiіo mi siк coraz gorzej, maіo nie straciіam przytomnoњci i musieli mnie zawieџж na oddziaі intensywnej terapii. Naczynie z pіynem infuzyjnym niosіa nie pielкgniarka, tylko FSB-owiec".

Wieczorem do jednego ze szpitali na spotkanie z uratowanymi udaі siк prezydent Putin. Miaі na sobie biaіy fartuch. Z powaїn№ min№ przywi-

110

NORD-OST

taі siк z lekarzami i pielкgniarkami. Nastкpne ujкcie pokazaіo go juї przy іуїku chorego. Staі, chciaіoby siк powiedzieж pokornie, trzymaі siк mocno metalowego oparcia, oczy miaі bіyszcz№ce, jakby walczyі z cisn№cymi siк іzami. „No i jak?" - spytaі niepewnym gіosem. Przez moment wydawaіo siк, їe braknie mu stуw. Na koniec poїegnaі siк, їycz№c choremu - tym razem pewnym juї gіosem - rychіego powrotu do zdrowia i szybko kazaі siк odwieџж na Kreml. Patrz№c w kamerк chіodnym spojrzeniem, przybrawszy surow№ minк, wysokim gіosem przemуwiі w telewizji. Do rodzin ofiar zwrуciі siк z proњb№ o wybaczenie i zapowiedziaі odwet.

W czasie gdy prezydent groziі w telewizji rewanїem, wiele rodzin ofiar objeїdїaіo moskiewskie kostnice, by uzyskaж tragiczn№ pewnoњж dla swoich przypuszczeс. Nawet dyrektor Bogaczуw nie otrzymaі od wіadz jakiejkolwiek informacji o losie matki. Znalazі j№ dopiero nastкpnego dnia w jednej z moskiewskich kostnic. „Celem gіуwnym nie byіo ratowanie zakіadnikуw, lecz ratowanie wizerunku paсstwa i Putina" - uwaїa Bogaczуw. Zamiast przysiкgaж zemstк, Kreml winien raczej zostawiж wreszcie w spokoju „czeczeсsk№ koloniк" i zaj№ж siк porz№dkami we wіasnym kraju. Prowadz№c politykк їelaznej rкki, Putin nakrкca tylko spiralк przemocy i stwarza nowych terrorystуw: „To jest coњ innego niї Al-Kaida i Nowy Jork, gdzie gіupcy zabijali na њlepo, z samej tylko nienawiњci. W Moskwie mieliњmy terrorystуw, ktуrzy sami byli ofiarami zbrodni popeіnianych w wojnie domowej, ludzi, ktуrzy stracili wszystko i w swej rozpaczy nie widzieli їadnego innego wyjњcia niї terror".

Ale Kreml w dalszym ci№gu pokazywaі sw№ bezkompromisowoњж. „Rosja nie wda siк w їadne interesy z terrorystami i nie ugnie siк przed szantaїem" - oњwiadczyі prezydent. Kto mimo wszystko waїyі siк krytykowaж wіadze, wolaі pozostaж anonimowy. W przeciwnym razie media natychmiast przedstawiaіy go jako osobnika obojкtnego na los ojczyzny. Posіuszny Kremlowi parlament z oburzeniem odrzuciі propozycjк powoіania do їycia choжby tylko komisji њledczej. Mimo їe wњrуd њmiertelnych ofiar byіo wielu cudzoziemcуw, Zachуd nie zdobyі siк na wysuniкcie jakichkolwiek energiczniejszych ї№daс zbadania przebiegu wydarzeс.

Moskwa pospiesznie wskazaіa na ukrywaj№cego siк prezydenta Cze-czenii, Asіana Maschadowa, jako inspiratora. Nie mog№c dostarczyж niew№tpliwych dowodуw, wіadze ujawniіy fragmenty starego nagrania na kasecie wideo i prуbowaіy je przedstawiж jako aktualn№ groџbк i zapowiedџ wydarzeс, ktуre rzeczywiњcie miaіy miejsce. Cytowane zdania byіy wyrwane z kontekstu i niepeіne: „Maschadow jest naszym przywуdc№" -przytaczaіa telewizja sіowa dowуdcy moskiewskiego komanda terrorystуw, ale nawet sіowem nie zaj№knкіa siк o dalszym ci№gu tej wypowiedzi: „Ale my mu nie podlegamy".

111

NORD-OST

„Brania zakіadnikуw nie uczono nas nawet w radzieckich akademiach wojskowych. To nie s№ nasze metody" - tak Maschadow, przywуdca Czeczeсcуw i byіy puіkownik radziecki, potкpiі ten akt terroru. Niemniej jego sіowa przyszіy za pуџno. Dla Moskwy przestaі siк ostatecznie liczyж jako partner negocjacji, a perspektywa pokojowego rozwi№zania konfliktu przesunкіa siк w odlegі№ przyszіoњж.

Byіo to na rкkк ekstremistom po obu stronach barykady. Widoczne wczeњniej zmкczenie Rosjan t№ wojn№ zniknкіo bez њladu po dramatycznych wydarzeniach w teatrze na Dubrowce. Znуw zapanowaі prawie taki sam nastrуj jak trzy lata wczeњniej, po zamachach bombowych na budynki mieszkalne - uwaїa politolog Lilia Szewcowa z moskiewskiego Carne-gie-Center: „Inne problemy spadaj№ na dalszy plan, zmкczone wojn№ spoіeczeсstwo znуw jest gotowe stan№ж za mocnym prezydentem i jego nieprzejednaniem. Ten konflikt to wendeta Putina".

W Moskwie zacz№і rz№dziж strach: od chwili, gdy pojawiіa siк wiadomoњж o wziкciu zakіadnikуw w teatrze, z obawy przed nowymi aktami terroru wielu Rosjan nie wypuszczaіo dzieci z domu do szkoіy. I odwrotnie, wielu mieszkaсcуw „narodowoњci kaukaskiej" nie wychodziіo z mieszkaс z obawy przed ksenofobicznymi zachowaniami moskiewskiej ulicy. Milicja przeszukuje domy, w ktуrych mieszkaj№, i ї№da dokіadnych odpowiedzi na nastкpuj№cy zestaw pytaс: Kto tu mieszka? Od jak dawna? Co pan/pani robi w Moskwie? Jacy krewni odwiedzali pana/i№ w ostatnim czasie? Kiedy spodziewa siк pan/i nastкpnych goњci? Wielu z przepytywanych musi siк zgodziж na pobranie odciskуw palcуw i zrobienie zdjкж przez milicyjnego fotografa.

Kilka dni po wydarzeniach na Dubrowce w dzienniku „Izwiestia" ukazaі siк komentarz znanego dziennikarza telewizyjnego Maksima So-koіowa. Mitem jest - pisaі Sokoіуw - їe nie ma narodуw ze zbrodniczymi predyspozycjami; Czeczeniec jako taki ma skіonnoњж do mordowania. I dalej: „Po ataku na Nord-Ost s№siedztwo Czeczeсca, na przykіad na lotnisku, bкdzie miaіo prawo wywoіywaж takie same uczucia jak stoj№ca gdzieњ w k№cie bezpaсska walizka, na ktуrej widok kaїdy inteligentny czіowiek wezwie milicjanta". Czeczeсcуw albo trzeba w caіoњci wywieџж w gуry, otoczyж pіotem kolczastym i polami minowymi, albo zmusiж ich, by wystrzelali wszystkich swoich „dzisiejszych i potencjalnych przyszіych terrorystуw" - proponowaі autor. Dopiero wtedy bкdzie moїna z nimi pertraktowaж.

Po ukazaniu siк takiego artykuіu kaїdy niezawisіy prokurator winien podj№ж czynnoњci sprawdzaj№ce, czy tekst nie wykazuje znamion przestкpstwa polegaj№cego na podїeganiu do nienawiњci na tle rуїnic narodowoњciowych. Ale moskiewscy strуїe prawa nie podjкli їadnych krokуw.

112

NORD-OST

Wprawdzie w swym pуџniejszym przemуwieniu telewizyjnym Putin przestrzegaі przed nagonk№ na Czeczeсcуw, ale faktycznie miaіa ona juї miejsce, a wіadze, ktуre zwykle czytaj№ prezydentowi z oczu kaїde їyczenie, pozostaіy bezczynne. Nastroje byіy podgrzewane nie przez kogo innego, ale wіaњnie przez prokremlowsk№ partiк „Jednoњж". W zwi№zku z tym, їe mimo ogromnej presji ze strony Moskwy rz№d duсski nie zabroniі organizacji kongresu niezaleїnych Czeczeсcуw w Kopenhadze, „Jednoњж" wezwaіa do bojkotu duсskich towarуw: „Kto bawi siк klockami lego i pije piwo Tuborg, wspiera terrorystуw".

Dylemat putinowskiej polityki wobec Czeczenii polega na tym, їe nie czyni ona rozrуїnienia miкdzy Czeczeсcami, ktуrzy nie chc№ panowania Moskwy, a terrorystami. Kto nie stoi po stronie Moskwy, uchodzi za terrorystк. Nawet їyczliwa krytyka, a cуї dopiero jakakolwiek forma wykazania zrozumienia dla Czeczeсcуw, jest w oczach prezydenta wyrazem wsparcia dla terrorystуw i wywoіuje jego natychmiastowy sprzeciw. W tej kluczowej dla jego prezydentury sprawie Putin nie moїe sobie pozwoliж „na przyznanie siк do bікdu, nawet przed samym sob№, gdyї wtedy musiaіby czuж siк winny caіej tej nкdzy i wszystkich zabitych" - uwaїa Borys Niemcуw, ktуry za Jelcyna byі wicepremierem, nastкpnie staі siк sprzymierzeсcem Putina, a pуџniej kierowaі frakcj№ Sojuszu Siі Prawicowych w rosyjskim parlamencie.

Wszystkie dotychczasowe prуby rozwi№zania konfliktu czeczeсskie-go, czy to sil№, czy њrodkami politycznymi, nie przyniosіy rezultatu. Poniewaї rzeczywistego rozwi№zania konfliktu nie widaж, Kreml dokіada staraс, by znaleџж rozwi№zanie choжby pozorne. Przymyka oczy na rzeczywistoњж i udaje, їe w zbuntowanej republice panuje pokуj. ,Wojna w Czeczenii byіa koniem, ktуrego Putin wprowadziі na Kreml w trakcie kampanii wyborczej - mуwi Jurij Lewada, wybitny socjolog rosyjski. - Koс ten pod Putinem їaіoњnie zdechі, a nowego rumaka prezydent nie ma".

MEDIA

Ofiary czy sprawcy?

Wystarczy sobie wyobraziж: godzina 20, program ARD nadaje wiadomoњci. Informacja gіуwna: kanclerz Gerhard Schroder opuњci! dzisiaj Berlin i udaі siк w podrуї do stacji klimatycznej w Dolnej Saksonii. Zostaі tam serdecznie przywitany przez premiera rz№du Dolnej Saksonii, ci№gnie lektorka, i - choж na urlopie - kazaі siк szczegуіowo poinformowaж o najwaїniejszych sprawach gnкbi№cych rz№d w Hanowerze. Nastкpnie spotkaі siк z lokalnymi politykami, zwiedziі nowoczesn№ oborк, gdzie intensywnie dopytywaі siк o stan bydіa, a takїe o zdrowie dzieci miejscowych rolnikуw. Kamera pokazuje kanclerza, ktуry gіaszcze krowк. Ciкcie. Na ekranie znуw widzimy lektorkк, ktуra informuje widzуw, їe przed samym wyjazdem na urlop kanclerz jeszcze bardzo intensywnie pracowaі i spotkaі siк z federalnym ministrem finansуw, Eichelem: „Szef rz№du i minister odbyli dіug№ rozmowк na temat stanu finansуw paсstwa". Kamera pokazuje wnкtrze gabinetu kanclerza i zatrzymuje siк na dіuїej na osobie Schrуdera i jego ministra siedz№cych przy biurku; Eichel trzyma rкce grzecznie uіoїone wzdіuї kantуw spodni: „Sіyszaіem, їe jest jakiњ problem z finansami. To niedobrze! Musi pan zadbaж o to, їebyњmy mieli mniej dіugуw, a ludzie nie musieli pіaciж tak duїych podatkуw, gdyї to szkodzi gospodarce i hamuje jej rozwуj. Oczekujк zdecydowanych krokуw, i to natychmiast! Czekam na paсski raport!". Minister finansуw podnosi wzrok i odpowiada: „Bardzo sіusznie! Natychmiast wydamy stosowne zarz№dzenia, by wdroїyж wіaњciwe њrodki".

Tak mniej wiкcej wygl№daj№ wieczorne wiadomoњci w rosyjskiej telewizji paсstwowej w cztery lata po objкciu rz№dуw przez Putina.

117

MEDIA

Jak w czasach radzieckich dla wiкkszoњci stacji telewizyjnych istnieje tylko jedno kryterium waїnoњci jakiejњ informacji. Jest nim obecnoњж prezydenta. Gdzieњ tak na pocz№tku lipca 2003 roku pierwszym materiaіem w wiadomoњciach nadawanych przez paсstwowy kanaі telewizyjny RTR byіa relacja z ceremonii otwarcia hydroelektrowni w Burajsku. Wygl№daіo to tak: „Na ceremonii oficjalnego uruchomienia elektrowni wodnej w Burajsku, pierwszej, ktуra rusza od czasu rozpadu ZSRR, obecny byі prezydent Wіadimir Putin. Skіadaj№c gratulacje jej budowniczym, prezydent Putin podkreњliі, їe ostateczne wі№czenie siіowni do sieci elektrycznej rozwi№їe problemy energetyczne na wielkich obszarach poіoїonych nad Amurem i w okrкgu chabarowskim". Za chwilк widzimy inny obraz i sіyszymy nastкpny komentarz: „Lotnisko Ukrainka. Samolot prezydencki l№duje w Obwodzie Amurskim tuї po poіudniu. Prezydenta Putina wita gubernator Korotkow". Chwilк pуџniej telewizja nadaje przemуwienie Putina.

Nie zawsze wiadomoњci telewizyjne w Rosji byіy aї tak pozbawione treњci. Ale z chwil№ objкcia prezydentury przez Putina jednoczeњnie z wojn№ w Czeczenii zaczкіa siк kampania na froncie medialnym, ktуra w znacznym stopniu zniweczyіa i tak przecieї nieњmiaіe zacz№tki rуїnorodnoњci pogl№dуw w Rosji.

„Po dramacie z zakіadnikami w teatrze na Dubrowce sіuїby specjalne i wіadze bezpieczeсstwa pozbyіy siк resztek zahamowaс w kontaktach z mediami" - ubolewa Paweі Gutiontow ze Zwi№zku Dziennikarzy Rosyjskich. Po krwawej akcji odbicia zakіadnikуw sіychaж byіo wprawdzie nieњmiaіe gіosy krytyczne, ale nawet oficjalnie prywatne stacje telewizyjne NTW i TWS przemilczaіy wypowiedzi negocjatorki Anny Politkowskiej, ktуra wieczorem przed szturmem na budynek mуwiіa, їe terroryњci byli gotowi odejњж od swego ї№dania natychmiastowego wycofania wszystkich wojsk rosyjskich z Czeczenii. Dziennik „Moscow Times" pisaі, їe to Kreml wydaі zakaz emisji programu, ktуry zawieraі wypowiedџ Politkowskiej.

Chociaї podczas rozgrywania siк dramatu zakіadnikуw media њciњle przestrzegaіy linii wyznaczonej przez Kreml, to i tak - zdaniem rz№dz№cych - nawet ten lekko krytyczny ton, ktуry niekiedy daі siк sіyszeж w podtekњcie komentarzy, szedі juї za daleko. Aleksiej Wieniediktow, redaktor naczelny radiostacji „Echo Moskwy", otrzymywaі kaїdego dnia telefony od wіaњciciela wiкkszoњciowego pakietu akcji swego radia, szefa NTW Bo-rysa Jordana, ktуry narzekaі, їe ze strony Kremla spotykaj№ go nieprzyjemnoњci z powodu krytycznego tonu radiostacji. W trudnej sytuacji byі takїe jego kolega, Sawik Szuster, zastкpca redaktora naczelnego NTW: do swego talk show „Wolnoњж pogl№dуw" - tak tк sprawк relacjonowaі Wieniediktow - zaprosiі Olega Mironowa, czіowieka odpowiedzialnego w kremlowskiej ekipie za prawa czіowieka. Wystкpuj№cy w programie na

118

OFIARY CZY SPRAWCY?

їywo Mironow zaapelowaі o podjкcie rokowaс pokojowych w Czeczenii. Wkrуtce po tym programie zostaі wezwany na Kreml szef NTW, Jordan. Zaї№dano od niego ni mniej, ni wiкcej, tylko zwolnienia Szustera. Zreszt№ juї wkrуtce musiaі odejњж sam Jordan. Szusterowi natomiast wolno co prawda prowadziж programy, ale juї nie na їywo. Dziкki temu niewygodne treњci moїna usun№ж przed pojawieniem siк programu na antenie.

Wiele ofiar tragedii na Dubrowce leїaіo jeszcze w szpitalach, gdy liczne gazety rosyjskie przyjmowaіy niezapowiedzianych goњci z FSB i ministerstwa spraw wewnкtrznych. Do Siergieja Trosznikowa, redaktora naczelnego wychodz№cej w Permie „Gwiazdy", wpadli do redakcji mіodzi ludzie w skуrzanych kurtkach. Bez nakazu rewizji otworzyli siі№ dwa sejfy. Chyba bardzo musiaіa ich zdenerwowaж relacja na temat powi№zaс miкdzy miejscowymi funkcjonariuszami sіuїb specjalnych a pewnym handlarzem narkotykуw. W kaїdym razie zarekwirowali w „Gwieџdzie" takїe materiaіy dotycz№ce dochodzeс dziennikarskich w sprawie miejscowej mafii i skorumpowanych urzкdnikуw - materiaіy niemaj№ce їadnego zwi№zku z oficjalnym powodem rewizji. ,W tych nie caіkiem legalnych najazdach na redakcje chodziіo o to, by zaszkodziж wizerunkowi prasy w oczach spoіeczeсstwa, nas zastraszyж i przywoіaж do porz№dku - uwaїa redaktor naczelny «Gwiazdy». - Czytelnicy reagowali strachem. Mуwili sobie, їe jeњli juї moїna pozwalaж sobie na takie numery z pras№, to co moїna zrobiж z nami. Po latach egzystowania w cieniu i upokorzeniach sіuїby chciaіy teraz pokazaж muskuіy. Ich ludzie mogli sobie mуwiж: znуw jesteњmy kimњ, w koсcu przecieї prezydent jest jednym z nas".

Niespodziewan№ wizytк zіoїono takїe Rustamowi Arifdїanowowi. Redaktor naczelny moskiewskiej bulwarуwki „Wersija" nie moїe opowiedzieж o zarzutach, ktуre usіyszaі od wywiadowcуw - musiaі podpisaж zobowi№zanie, їe zachowa milczenie w sprawie „tajemnicy њledztwa". Wkrуtce po operacji w teatrze na Dubrowce i uwolnieniu zakіadnikуw dziennik chciaі opublikowaж swoje w№tpliwoњci w sprawie oficjalnej wersji, a tu niespodziewanie w redakcji mieszcz№cej siк w starej moskiewskiej dzielnicy Arbat pojawiіo siк szeњciu mіodych ludzi. Oficjalnie interesowali siк tylko artykuіem sprzed piкciu miesiкcy. Tekst dotyczyі budownictwa mieszkaniowego, a jego autorem byі pracownik redakcji, Andriej Soіda-tow. Przypadek chciaі, їe wіaњnie ten sam dziennikarz byі takїe њwiadkiem dramatu zakіadnikуw na Dubrowce i rozmawiaі z dziesi№tkami uczestnikуw szturmu, їoіnierzami elitarnej jednostki antyterrorystycznej i z lekarzami. Moїe wiкc nie naleїy siк dziwiж, їe agenci zatrzymali takїe i ten materiaі Soіdatowa.

Soіdatow jest przekonany, їe Kreml do dzisiaj nie ujawniі rzeczywistej liczby ofiar tragedii na Dubrowce: „Ukіadali ofiary na asfalcie przed

119

MEDIA

Po krytycznych relacjach z tragedii na Dubrowce zapanowaіo na Kremlu prawdziwe oburzenie, їe Niemcy nie zachwycili siк akcj№ siі specjalnych, їe nie ciesz№ siк, iї uratowano „tak wielu zakіadnikуw". Takїe sam prezydent Putin doszedі doњж szybko do przekonania, їe w mediach niemieckich trwa sterowana kampania maj№ca na celu zdyskredytowanie Moskwy, za ktуr№ musz№ siк kryж wielce wpіywowe siіy, siкgaj№ce byж moїe nawet rz№du federalnego.

Elita polityczna Rosji tak bardzo juї przywykіa do roli mediуw jako instrumentu poddanego woli moїnych i bogatych, їe w ogуle nie bierze na serio moїliwoњci, iї owe krytyczne relacje mog№ wynikaж z pogl№dуw samych dziennikarzy, z ich sposobu rozumienia wykonywanego zawodu, co nie pozwala im na wyciszanie krytycznych uwag.

Jak bardzo opacznie pojmowana jest w Moskwie krytyka z zagranicy, њwiadcz№ wypowiedzi bliskiego Kremlowi politologa Siergieja Markowa: Stanowisko zajmowane przez Europк Zachodni№ wobec Czeczenii jest „niemoralne", gdyї jest rуwnoznaczne z popieraniem „zgrai bandytуw". Europa popeіnia wobec Czeczenii taki sam bі№d, jaki popeіniі Chamberlain wobec Hitlera, i „wzywa do kapitulacji przed terrorystami" - uwaїa dyrektor Instytutu Studiуw Politologicznych w Moskwie. To prawda, їe w korespondencjach zachodnich dziennikarzy czкsto przykіada siк zbyt maі№ wagк do okrutnych czynуw popeіnianych przez Czeczeсcуw, a oburzenie z powodu czeczeсskiego terroryzmu bywa niekiedy zbyt w№tіe. Niektуre relacje sprawiaj№ wraїenie, jakby to jakiњ miіuj№cy pokуj narуd spokojnych gуrali zostaі znienacka i bez їadnego powodu napadniкty przez ї№dnych krwi rosyjskich їoіnierzy.

Wielu moskiewskim politykom z trudem przychodzi godziж siк z faktem, їe spoіeczeсstwa zachodnie potкpiaj№ wprawdzie czeczeсski terror, ale jednoczeњnie jeszcze bardziej oburzaj№ siк, gdy paсstwo rosyjskie reaguje z rуwnie brutaln№ siі№. Czyni№ tak dlatego, їe wobec paсstwa maj№ inne oczekiwania niї wobec terrorystуw. Rosjanie uwaїaj№ natomiast, їe z naraїeniem wіasnego їycia chroni№ Europк przed wojuj№cym ekstremi-zmem: czy w tej sytuacji nie moїna wybaczyж wojskowym, gdy niekiedy przekrocz№ miarк? Czy wrкcz nie maj№ do tego prawa?

Gdy dyktafony zostan№ wyі№czone, wielu wysoko postawionych Rosjan potrafi usprawiedliwiaж brutalne metody stosowane przez wojska rosyjskie w Czeczenii, tіumacz№c, їe terroryњci post№piliby rуwnie brutalnie. Wydaje siк, їe wielu decydentуw w Moskwie nie rozumie, iї zastrzeїenia zachodnich Europejczykуw wobec naruszania praw czіowieka mog№ byж szczere. Dziwi№ siк, їe politycy nie ignoruj№ oburzenia zachodniej opinii publicznej, choж niekiedy chкtnie by to uczynili, jak pokazuje przykіad Schrуdera. Brak im wiary, їe gdyby na Zachodzie ktoњ miaі naprawdк na-

122

OFIARY CZY SPRAWCY?

ruszyж prawa czіowieka, to dziennikarze z wіasnej woli podjкliby њledztwo i opublikowali jego wyniki. Wielu Rosjan uwaїa, їe zachodnie zastrzeїenia maj№ wyі№cznie taktyczny charakter, a argumenty ktoњ usіuїnie podsuwa. Znaj№ to z wiкkszoњci politycznych debat w Rosji, gdzie w minionych latach wzglкdy moralne odgrywaіy czкsto tylko taktyczn№ rolк.

Fakt, їe ministrowie czy deputowani w krajach Zachodu mog№ sobie naprawdк zaprz№taж gіowк sprawami „hoіoty" czy „czarnodupcуw", wydaje siк przekraczaж wyobraџniк wielu ludzi w Rosji - od wysokich urzкdnikуw Kremla poczynaj№c, na robotnikach drogowych koсcz№c. Kr№їy za to masa teorii spiskowych, ktуre kolportuj№ (w zaufaniu) nawet renomowani politycy. Sіyszy siк na przykіad, їe Zachodowi chodzi w rzeczywistoњci o to tylko, by dziкki ewentualnym sankcjom pozbyж siк konkurencji gospodarczej ze strony Rosji, trzymaж Rosjк z dala od UE albo po prostu roznieciж dawn№ nienawiњж do Rosji.

„Nasi politycy їyj№ w kіamstwie i boj№ siк przyznaж do tego przed sob№" - uwaїa Grigorij Jawliсski, szef liberalnej partii „Jabіoko". Wiкkszoњж moskiewskich urzкdnikуw i politykуw nie potrafi sobie wyobraziж, їe na przykіad niemiecki telewidz nie przyj№іby dobrze pokazywanych przez stacje rosyjskie obrazуw wnкtrza teatru na Dubrowce tuї po szturmie i stale powtarzanych ujкж z dziesi№tkami zabitych mкїczyzn, kobiet leї№cych w pozach daleko odbiegaj№cych od tego, co siк powszechnie rozumie pod pojкciem powaga i godnoњж њmierci. U wielu Rosjan, ktуrzy znaj№ okrucieсstwo czeczeсskich terrorystуw nie tylko ze sіyszenia, zdjкcia zabitych wrogуw mogіy wywoіaж uczucie pewnej satysfakcji. Inaczej jednak .byіo w Niemczech, gdzie musiaі odejњж minister spraw wewnкtrznych w zwi№zku z samym tylko podejrzeniem, їe w dniu 26 czerwca 1993 roku na me-klemburskiej stacyjce Bad Kleinem podczas prуby zatrzymania uczestnicz№cy w akcji policjant z niskich pobudek zastrzeliі terrorystк Wolfganga Gramsa, czіonka organizacji terrorystycznej RAF, a wіadze prуbowaіy sprawк zatuszowaж. Rуwnieї rzekomy pomysі wіadz rosyjskich, by przed pogrzebem, dla odstraszenia ewentualnych naњladowcуw, zawin№ж zwіoki terrorystуw w њwiсskie skуry (wedіug zasad islamu uniemoїliwiіoby to przyjкcie ich dusz do raju), nie mуgі wywoіaж zrozumienia w Niemczech; rуwnieї i to zinterpretowano jako wyraz sympatii dla terrorystуw.

Takїe list ambasady rosyjskiej do kierownictwa ARD њwiadczy wymownie, w jak rуїnych њwiatach їyj№ Rosjanie i Niemcy. Niezaleїnie od tego, kto byі inspiratorem listu, miaі zapewne nadziejк, їe bezpoњrednia interwencja na gуrze zaіatwi sprawк, їe szefowie ARD wezw№ swego dziennikarza na dywanik i przywoіaj№ go do porz№dku. Tak zapewne wygl№daіoby to w Rosji. W sprawie rуwnie draїliwej i o miкdzynarodowym rozgіosie szefowie telewizji rosyjskiej na wszelki wypadek zasiкgnкliby

123

MEDIA

opinii czynnika wyїszego co do sposobu reagowania, a nastкpnie udzielili swoim dziennikarzom odpowiednich instrukcji. Ci ostatni zaњ najprawdopodobniej њciњle by siк do nich zastosowali, gdyї z reguіy tak czyni№. Ale w Niemczech reakcja byіa zupeіnie inna: ARD stanкіa w obronie swego dziennikarza, odpowiedziaіa na list w ostrym tonie, a w Moskwie na drodze dyplomatycznej zaprotestowaі rz№d federalny. Kreml natychmiast zmieniі front: byіa to samowolna inicjatywa sekretarza prasowego ambasady - wyjaњniono - o ktуrej w Moskwie nic nie wiedziano. A przecieї wydaje siк bardzo maіo prawdopodobne, by rzecznik prasowy przedstawicielstwa zagranicznego samowolnie naruszyі zasady wynikaj№ce ze њcisіej hierarchii obowi№zuj№cej w ministerstwie spraw zagranicznych, zwіaszcza їe protest byі wyraїony na oficjalnym papierze listowym ambasady i groziі konsekwencjami w Moskwie. A jeњli rzecznik rzeczywiњcie w tak jaskrawy sposуb przekroczyі swoje kompetencje, to czemu nie poniуsі konsekwencji?

Lateksowy prezydent

Gdy w maju 2000 roku, a wiкc niedіugo po rozpoczкciu urzкdowania przez Wіadimira Putina, na czкstotliwoњciach krytycznej wobec Kremla moskiewskiej radiostacji „Echo Moskwy" daіo siк sіyszeж tylko buczenie, w redakcji rozdzwoniіy siк telefony: „To juї do tego doszіo. Zabronili warn w koсcu nadawaж?". Dziennikarze z trudem uspokajali swych wiernych sіuchaczy: „Nie, wyі№czyliњmy nadajnik ze wzglкdu na prace konserwacyjne - przecieї robimy to regularnie".

Wiosn№ 2000 roku nerwy byіy napiкte do ostatecznoњci - zarуwno u dziennikarzy, jak i krytycznie myњl№cych Rosjan. W restauracjach, gdzie najchкtniej spotykali siк obroсcy praw czіowieka z dziennikarzami zagranicznymi, znуw mуwiono њciszonym gіosem, a gdy padaіy zdania krytyczne, najchкtniej zasіaniano usta rкk№. Podobno Kreml ma juї plan „reformy administracji prezydenta Federacji Rosyjskiej" - pisaі „Komiersant". Zawiera on propozycje doprowadzenia do bankructwa i pozbawienia licencji mediуw krytycznych wobec Kremla. Naleїy zrobiж wszystko, by funkcjonowanie mediуw opozycyjnych „staіo siк niemoїliwe lub zostaіo poddane odgуrnemu sterowaniu".

We wrzeњniu 2000 roku Wіadimir Putin ogіosiі wreszcie swoj№ „doktrynк bezpieczeсstwa informacyjnego". W Rosji istnieje zbyt daleko posuniкta wolnoњж prasy - stwierdzaі dokument. Ze wzglкdu na takie dobra jak ochrona porz№dku, moralnoњci, zdrowia i zdolnoњci obronnej ograniczenia „powszechnej wolnoњci informacyjnej" s№ zbyt maіe. Telewizja paсstwowa i paсstwowe media powinny zaktywizowaж sw№ „dziaіalnoњж antypropagandow№". Dziennikarzom naleїy ustawowo zabroniж miкdzy innymi „nieusankcjo-nowanego dostкpu do informacji" i „ujawniania informacji poufnych".

125

MEDIA

Na celownik wziкto takїe zachodnich korespondentуw: trzeba „sprecyzowaж" ich status - czytamy w doktrynie. W swym pierwszym przemуwieniu do narodu wygіoszonym na forum Zgromadzenia Federalnego Putin stwierdzaі z ubolewaniem - choж sіуw tych nie byіo w przygotowanym wczeњniej tekњcie - їe niektуre media s№ „antypaсstwowe". Passus ten zostaі pуџniej usuniкty takїe z zapisu dџwiкkowego przemуwienia.

Sygnaіy z Kremla zostaіy w kraju zrozumiane wіaњciwie. Zaowocowaіy fal№ procesуw o szpiegostwo. W grudniu 2001 roku zostaі skazany we Wіadywostoku na cztery lata wiкzienia z paragrafu o zdradк tajemnicy wojskowej byіy oficer i reporter, Grigorij Pas'ko. W 1993 roku Pas'ko sfilmowaі, jak na Morzu Japoсskim wojskowi zrzucali z tankowca odpady radioaktywne. Poza tym Pas'ko wiedziaі - dowodziі s№d - o przypadkach korupcji w rosyjskiej flocie i przekazaі tк wiedzк pewnemu korespondentowi zagranicznemu. Dopatrzono siк w tych faktach znamion przestкpstwa „zdrady kraju" i „przekazania tajemnicy wojskowej". Tymczasem zgodnie z prawem ani jeden z przytoczonych przez s№d zarzutуw nie podlegaі przepisom o zachowaniu tajemnicy. Wrкcz przeciwnie: wedіug prawa rosyjskiego nie wolno zachowaж w tajemnicy przed opini№ publiczn№ wiedzy o zagroїeniu ekologicznym. W styczniu 2003 roku Pas'ko zostaі przedterminowo zwolniony z wiкzienia, ale nie oznaczaіo to prawdziwej wolnoњci. Gdy otrzymaі zaproszenie od miкdzynarodowych organizacji - ekologicznej i praw czіowieka - wіadze odmуwiіy mu wydania paszportu. Pas'ko chciaі protestowaж, ale wіaњciwy moskiewski s№d okrкgowy odmуwiі przyjкcia pozwu. Dopiero wysіanie pisma drog№ pocztow№ poskutkowaіo i s№d ustosunkowaі siк do sprawy - negatywnie. Powoіaі siк przy tym na dekret ministra spraw wewnкtrznych, wedle ktуrego przedterminowe zwolnienie nie jest rуwnoznaczne z odbyciem kary. Fakt, їe kodeks mуwi coњ dokіadnie przeciwnego i їe dziesi№tki przedterminowo zwolnionych osуb otrzymaіo paszporty, urzкdnicy zignorowali.

Juї dawna „wolnoњж prasy" a la Jelcyn nie zasіugiwaіa w istocie na tк nazwк. Co prawda prezydent pozostawiaі mediom znaczny zakres swobody (choж zdarzaіy siк wyj№tki - na przykіad po sporze konstytucyjnym w 1993 roku na krуtki czas wprowadzono jednak cenzurк), ale tylko jego najzagorzalsi zwolennicy uwierzyli, їe starzej№cemu siк wіadcy chodziіo o demokracjк i jej zasady. Komisja kierowana przez obroсcк praw czіowieka, Siergieja Kowalowa, juї w 1996 roku krytykowaіa „wzrost liczby interwencji w wolnoњж sіowa" i doszіa do wniosku, їe „rz№d rosyjski przez utrudnianie swobodnego przepіywu informacji sam siк izoluje od spoіeczeсstwa". Trzeba tu jednak powiedzieж, їe Jelcyn nigdy nie interesowaі siк sіowem drukowanym; byіy sekretarz partii w Swierdіowsku na Uralu nie uwaїaі, by gazety miaіy wiкkszy wpіyw na rzeczywistoњж.

126

LATEKSOWY PREZYDENT

Tych kilku intelektualistуw z wielkich miast, ktуrzy je czytaj№, nie miaіo wpіywu na wyniki wyborуw. Ponadto wiкkszoњж gazet popadіa w tym czasie w zaleїnoњж od wielkich klanуw gospodarczych, ktуre wykorzystywa-j іy je dla wіasnych interesуw.

Z dominuj№cej roli telewizji stary prezydent zdawaі sobie jednak I sprawк. Tymczasem w programach telewizyjnych uksztaіtowaіa siк rуwnowaga przeciwstawnych siі, z ktуr№ Kreml mуgі їyж - w decyduj№cych momentach (jak na przykіad w czasie wyborуw prezydenckich w 1996 roku) gіуwne kanaіy telewizyjne mimo wszelkich rуїnic dochowaіy wiernoњci Jelcynowi. Ale mуwienie o choжby na poіy funkcjonuj№cej wolnoњci prasy, tak jak siк rozumie to pojкcie na Zachodzie, byіoby nieporozumieniem. I to grubym. Wpіywowi i obrotni biznesmeni, tacy jak na przykіad jwіadimir Gusiсski, z zawodu reїyser teatralny, czіowiek, ktуry w cza-Isach pierestrojki swe pierwsze ruble zarobiі jako kierowca taksуwki, wydawali siк co prawda Zachodowi wіadcami oњwieconymi, ale czкsto wykorzystywali swe gazety i stacje telewizyjne (na przykіad prywatny kanaі NTW) jako instrumenty brutalnego szantaїu. W tej sytuacji potencjalne | ofiary, zwіaszcza firmy, albo musiaіy opіacaж siк, wykupuj№c czas rekla-jmowy, albo liczyж z negatywnymi relacjami na swуj temat i utrat№ wiary-jgodnoњci - skarїy siк dziњ wielu poszkodowanych. Wiкkszoњж wolaіa jed-Snak nie ryzykowaж i podejmowaіa tк grк. Potкїny, w poіowie paсstwowy (koncern Gazprom, niezwykle czкsto trafiaj№cy na pierwsze strony gazet Iz powodu licznych skandali korupcyjnych, udzieliі Gusiсskiemu (pod na-Iciskiem Jelcyna) pilnie potrzebnych kredytуw - w zamian mуgі liczyж na (przychylnoњж jego mediуw.

Borys Bieriezowski, szara eminencja Kremla i bliski przyjaciel cуrki Ijelcyna Tatiany, posiadaі ogromny pakiet akcji, a tym samym decyduj№ce Iwpіywy w ORT, stacji zwanej dziњ Kanaіem Pierwszym, dysponuj№cej zabiegiem ogуlnokrajowym. „Uїyіem wszystkich moich mediуw, by zapew-Iniж Jelcynowi ponowny wybуr" - wyznaі z dum№ Bieriezowski kilka lat Ipуџniej. Faktycznie: o mediach moїna byіo wtedy mуwiж wszystko z wyj№tkiem tego, їe byіy niezaleїne. W kaїdym razie byіy jednak posіuszne kilku panom i dlatego prezentowaіy rуїne punkty widzenia - zatem mimo wszystko przyczyniaіy siк do rуїnicowania pogl№dуw.

Podczas wyborуw do Dumy w 1999 roku telewizja NTW zaangaїowaіa siк bardzo wyraџnie po stronie konkurenta Jelcyna, mera Moskwy Jurija Јuїkowa. Stacje paсstwowe natomiast starym radzieckim wzorem w doњж prostacki sposуb wychwalaіy Putina. Caіa kampania wyborcza przerodziіa siк wkrуtce w ci№g oszczerstw i pomуwieс, bez jakiejkolwiek powaїnej debaty politycznej. Obiektywnego obrazu rzeczywistoњci wprawdzie nie dawaіo siк dostrzec, ale widzowie w kaїdej chwili mogli siк prze-

127

MEDIA

LATEKSOWY PREZYDENT

і№czyж na konkurencyjny kanaі i porуwnywaж ze sob№ rуїne „prawdy", a na tej podstawie dojњж jednak do jakichњ konkluzji. Imperium medialne Gusiсskiego Media-Most staіo siк przeciwwag№ dla licznych wiernych Kremlowi stacji telewizyjnych i gazet. Tak oto magnat medialny, o ktуrym mуwiono, їe ma jak najlepsze kontakty ze sіuїbami specjalnymi, zostaі ostatnim chor№їym rуїnorodnoњci pogl№dуw politycznych w Rosji.

Zaledwie rok wczeњniej potкїni wіaњciciele mediуw prywatnych czuli siк pewni swej pozycji, a na Kremlu „drzwi otwierali nog№", jak z ubolewaniem zauwaїyі jeden z уwczesnych urzкdnikуw. Gdy w 1999 roku, jeszcze za Jelcyna, Gusiсski po raz pierwszy spotkaі siк z Putinem, nie omieszkaі postawiж sprawy jasno i powiedzieж, kto tu naprawdк rz№dzi. „Jesteњ nikim, wiem o istnieniu kasety wideo z kompromituj№cymi ciк materiaіami, ale mogк teї zrobiж z ciebie bohatera. Tyle їe to bкdzie kosztowaж 140 milionуw dolarуw" - wyjawiі magnat prasowy nowo wybranemu szefowi rz№du i zaї№daі paсstwowych kredytуw na korzystnych warunkach. „Dziкkujк, ale niech siк pan nie trudzi! - grzecznie odpowiedziaі Putin, a nastкpnie oznajmiі w sekretariacie: - Nie chcк tu wiкcej widzieж tego faceta". Taka scena miaіa siк podobno rozegraж w Biaіym Domu nad rzek№ Moskw№ kilka dni po nominacji Putina na szefa rz№du.

W 1999 roku Putin nie mуgіby sobie jednak pozwoliж na tak№ niezaleїnoњж wobec wszystkich oligarchуw. Gdy Borys Bieriezowski oњwiadczyі ktуregoњ dnia w wywiadzie, їe uzgodniі z Putinem pewn№ kwestiк polityczn№, ten pocz№tkowo kazaі to oњwiadczenie zdementowaж, ale zaledwie kilka godzin pуџniej wycofaі dementi. Oficjalnie Borys Bieriezowski zachowaі wiкc racjк. W tamtym czasie byі jeszcze zbyt potкїny i nawet premier, formalnie drugi czіowiek w paсstwie, nie њmiaі mu siк przeciwstawiж. Natomiast miкdzy Putinem a Gusiсskim trwaіa juї wojna.

Wpіywowy przedsiкbiorca, czіowiek jak dot№d bardziej zorientowany na zysk niї wolnoњж prasy, kazaі swym mediom, to znaczy telewizji NTW i podlegіym sobie gazetom, rozpocz№ж zdecydowan№ kampaniк przeciw namaszczonemu przez Jelcyna nastкpcy.

Telewizja Gusiсskiego pozwalaіa sobie nie tylko na krytykк prezydenta, ale teї -jako jedyna w 2000 roku stacja telewizyjna - nadawaіa krytyczne niekiedy relacje z wojny w Czeczenii. Szczegуln№ niechкж wywoіaі na Kremlu satyryczny program Kukіy. Widzowie z niecierpliwoњci№ czekali, na jak№ bezczelnoњж pozwol№ sobie tym razem autorzy Kukieі, w jakim wcieleniu pojawi siк szef rz№du: czy bкdzie to krn№brny pan mіody w noc poњlubn№, gї№cy siк pruski oficer, zalotnik, czy moїe krуl w „nowych szatach". W pierwszym programie „Putin II" wyst№piі w roli Stalina: z fajk№ w zкbach i pіaszczu generalissimusa. Byі czas „wielkiej wojny ojczyџnianej", a on broniі kraju przed dziennikarzami. W innym programie opartym

na pomyњle zapoїyczonym i swobodnie przetworzonym z opowiadania E.T.A. Hoffmanna Klein Zack pokazano rozpaczaj№c№ matkк pochylon№ nad koіysk№, w ktуrej leїaі okropny wyrodek - Putin z kauczuku; na koniec przybyі Bieriezowski w roli dobrej wrуїki i spowodowaі, їe wszyscy zaczкli wielbiж potworka jako cudowne dziecko.

„Nie jest іatwo odgrywaж Putina, gdyї mуwi zbyt szybko i porusza siк zbyt sztywno" - ubolewaі Siergiej Szabajew, lalkarz poruszaj№cy marionetk№ przedstawiaj№c№ premiera. „Putin wniуsі now№ radoњж do programu - zauwaїyі zіoњliwie jego reїyser Aleksandr Czernych: - Gdy w sierpniu 1999 roku zostaі premierem, pomyњleliњmy - ale nudziarz. Dziњ jest hitem: jego kompleksy, grymasy, zamkniкcie siк w sobie - wszystko to daje bardzo komiczny efekt".

Prawdziwemu Putinowi byіo jednak przy tych figlach nie do њmiechu - dowiedzieli siк juї wkrуtce twуrcy Kukieі od redaktora odpowiedzialnego za program. „Za Jelcyna chcieli nas przekupiж, namуwiж na grzeczne historyjki - opowiada Wiktor Szenderowicz, satyryk i jeden z autorуw programu. - Teraz zaczкli nas szantaїowaж: «niech marionetka Putina zniknie z ekranu, a milicja zostawi was w spokoju»". Szenderowicz oddaі jednak cios. W nastкpnym odcinku zamiast Putina wyst№piі Woіo-szyn, szef Urzкdu Prezydenckiego i jego prawa rкka. Jako Mojїesz na gуrze Synaj przekazaі zgromadzonym prominentom rosyjskiej polityki dziesiкж przykazaс: „od Pana tam w gуrze, ktуry њwieci tak jasnym blaskiem, їe nikt nie moїe ujrzeж jego oblicza bez obawy, їe oњlepnie". Nie byіo w№tpliwoњci, o kim byіa mowa.

Gdy w poіowie lat dziewiкжdziesi№tych szef programu Kukіy Wasilij Grigorjew zdecydowaі siк po raz pierwszy pokazaж program, do akcji natychmiast wkroczyіa prokuratura, podejmuj№c dochodzenie w sprawie zniesіawienia osуb urzкdowych. „Ale Jelcyn zawsze miaі dystans do takich rzeczy, tak їe nas nie zaatakowaі" - wspomina Grigorjew z melancholi№ w gіosie. Jednak juї wkrуtce „prekursor walki o wolnoњж prasy" nie tylko odbierze swym lalkom wszystko, czym siк wyrуїniaіy, ich caі№ zuchwaіoњж, ale na dodatek, dziaіaj№c na zamуwienie reїymуw autorytarnych, takich jak rz№d dawnego radzieckiego Azerbejdїanu, zacznie produkowaж programy zupeіnie innego rodzaju: jako antybohaterowie z kauczuku bкd№ tym razem wystкpowaж w roli bіaznуw wyі№cznie politycy demokratycznej opozycji. Propaganda czy wolnoњж prasy - wszystko zdaje siк tylko kwesti№ ceny.

W marcu 2000 roku, gdy tylko Rosjanie w wyborach prezydenckich zatwierdzili Wіadimira Putina na zajmowanym juї przezeс faktycznie stanowisku, pojawiі siк pierwszy sygnaі ostrzegawczy: brutalny i groџnie wygl№daj№cy, choж na razie bez dalszych konsekwencji. Do centrali Media-Mo-

128

129

stu, koncernu medialnego Wіadimira Gusiсskiego, wpadіa grupa zamaskowanych mкїczyzn i dokonaіa rewizji pomieszczeс. „Ci№gnкli mnie za wіosy, a potem grozili broni№ i postawili pod њcian№" - opowiadaіa pуџniej jedna z pracownic.

NTW nie ustawaі jednak w krytyce. Kilka miesiкcy pуџniej, 13 czerwca 2000 roku, Kreml straciі cierpliwoњж. Prokuratura wydaіa nakaz zatrzymania szefa koncernu Gusiсskiego pod zarzutem sprzeniewierzenia dziesiкciu milionуw euro podczas prywatyzacji jednego z przedsiкbiorstw na pocz№tku lat dziewiкжdziesi№tych. Taki zarzut mуgі wywoіaж jedynie uњmiech politowania w њrodowisku moskiewskich oligarchуw. Wiadomo byіo powszechnie, їe їaden z beneficjentуw prywatyzacji nie przestrzegaі zbyt њciњle prawa, gdy zaczкіa siк walka o paсstwow№ wіasnoњж. „Nie ma ani jednego, przeciw ktуremu nie zgromadzono obszernego materiaіu obci№їaj№cego i ktуrego nie moїna by byіo - i to z dnia na dzieс z dobrym uzasadnieniem - aresztowaж, jeњli bкdzie taka wola polityczna i przyjdzie sygnaі z gуry" - mуwiі Jurij Skuratow, prokurator generalny w latach 1995-1999, ktуry -jak sam twierdzi - miaі juї na swym biurku akta wiкkszoњci oligarchуw.

Gusiсski zostaі przewieziony do osіawionego wiкzienia na Butyr-kach, gdzie czкsto dziesi№tki wiкџniуw dziel№ jedn№ ciasn№ celк. W chwili jego zatrzymania Putin przebywaі z oficjaln№ wizyt№ w Hiszpanii. Zapytany podczas konferencji prasowej o tк sprawк powiedziaі, їe sam jest zaskoczony i їe nie moїe dodzwoniж siк do prokuratora generalnego. Dlaczego jednak najwyїszy strуї prawa tolerowaі ci№gn№ce siк caіymi latami њledztwo i nagle zaktywizowaі siк - akurat w momencie, gdy Gusiсski popadі w nieіaskк - pozostanie jego tajemnic№. Nawet jeњli nie moїna wykluczyж, їe prokuratura generalna powodowana usіuїnoњci№ chciaіa speіniж domniemane їyczenie szefa paсstwa, mimo wszystko wydaje siк maіo prawdopodobne, by urz№d tak ostroїny wykonaі tego rodzaju krok bez uzgodnienia go z Kremlem.

Gusiсski oњwiadczyі pуџniej, їe byі szantaїowany przez ministra informacji, Lesina, ktуry mu powiedziaі, їe albo sprzeda swoje medialne imperium, albo pуjdzie siedzieж. Lesin odrzuciі te zarzuty i wyjaњniі, їe Gusiсski џle go zrozumiaі. W kaїdym razie wіaњciciel Media-Mostu jeszcze za kratkami podpisaі umowк, zgodnie z ktуr№ caіy koncern przeszedі de facto na wіasnoњж giganta przemysіu energetycznego Gazprom za 300 min dolarуw. Faktem jest takїe, їe w aneksie do umowy znalazіy siк sformuіowania gwarantuj№ce Gusiсskiemu „zakoсczenie њcigania prawnokarne-go [...], przyznanie gwarancji bezpieczeсstwa [...] і№cznie z prawem do swobodnego poruszania siк, swobodnego wyboru miejsca przebywania i zamieszkania oraz swobodк wjazdu i wyjazdu z Federacji Rosyjskiej".

130

LATEKSOWY PREZYDENT

Przedsiкbiorca zaњ w zamian zobowi№zaі siк odst№piж od „jakichkolwiek dziaіaс, і№cznie z wyst№pieniami publicznymi i rozpowszechnianiem informacji [...], ktуre podkopuj№ konstytucyjn№ strukturк i jednoњж Federacji Rosyjskiej". Dokument, opublikowany w Internecie, nosi podpis ministra informacji Lesina. Gusiсski, ktуry jest takїe szefem Kongresu Їydуw Rosyjskich i wiceprzewodnicz№cym Њwiatowego Kongresu Їydуw, wyszedі trzy dni pуџniej na wolnoњж za kaucj№. „Umowa jest niebyіa i niewaїna, gdyї doszіa do skutku pod naciskiem" - oњwiadczyі pуџniej, ale swego medialnego imperium juї nie odzyskaі. Ostatecznie znalazі schronienie za granic№, a wіadze hiszpaсskie i greckie odmуwiіy jego ekstradycji do Rosji, dopatruj№c siк w postкpowaniu moskiewskiej prokuratury motywуw politycznych.

Znaj№c los Gusiсskiego, zagroїeni czuj№ siк takїe rosyjscy wydawcy. Obawiaj№ siк, їe planowana podwyїka podatkуw jest prуb№ naіoїenia im „kagaсca". W piњmie adresowanym do Putina w lipcu 2000 roku krytycznie oceniaj№ plany rz№du w tej mierze. Nowe przepisy spowodowaіyby wzrost cen o 45 procent, co oznaczaіoby „doprowadzenie do bankructwa wielu redakcji" - wyjawili sygnatariusze listu, ktуry jednak z obawy przed reakcj№ Kremla nie zostaі opublikowany. A jednoczeњnie juї od lat wiele gazet i stacji nadawczych wisi na garnuszku paсstwa i rуїnych podejrzanych biznesmenуw. „Kreml chce zmusiж do milczenia resztki krytycznej prasy. Nowe przepisy podatkowe doprowadziіyby wszystkich do plajty -i tylko grzeczni dostaliby finansow№ pomoc od paсstwa".

Ministerstwo Informacji zagroziіo zamkniкciem „Radia Liberty" za krytyczne relacje z Czeczenii. W moskiewskiej Fundacji „Gіasnost" panowie w mundurach zaczкli juї byж staіymi goњжmi. „Otwarcie nam grozili -twierdziі szef fundacji Siergiej Grigorjanc. - Kreml boi siк jawnoњci". Liberalna „Nowaja Gazieta" przestaіa nagle otrzymywaж kredyty - oznajmiі jej naczelny Dmitrij Muratуw. I dodaі: „W naszym banku otwarcie nam powiedzieli, їe Kreml ma im za zіe, їe udzielaj№ kredytуw «krytycznej gazecie»".

Oficjele, na przykіad odpowiedzialny za media wiceminister Michaiі Siesіawiсski, nie potrafi№ zrozumieж, o co teї z t№ wolnoњci№ prasy chodzi: „Media - to biznes". Troska o wolnoњж prasy to przykrywka. W rzeczywistoњci chodzi o interesy gospodarcze - uwaїa minister. I dodaje: „W gazecie «Komiersant» pojawiіa siк pewnego razu straї poїarna, by przeprowadziж inspekcjк. Potem przez caіy tydzieс trwaіa jakaњ histeria: mуwiono, їe wolnoњж prasy znalazіa siк w niebezpieczeсstwie". Istotnie moїe siк zdarzyж, їe ten czy уw pod pіaszczykiem troski o wolnoњж prasy dba jedynie o wіasne interesy, w sumie jednak interwencje byіy tak liczne i przebiegaіy zawsze wedle tego samego wzorca, їe naprawdк maіo kto wierzyі, by byіy seri№ zdarzeс przypadkowych.

Pucz telewizyjny

Gdy Gusiсski ci№gle jeszcze nie chciaі siк poddaж, w kwietniu 2001 roku Kreml daі sygnaі do rozstrzygaj№cej bitwy: egzekutorem miaі byж kontrolowany przez paсstwo koncern energetyczny Gazprom, zreszt№ ku niezadowoleniu jego menedїerуw. Na nadzwyczajnym posiedzeniu, ktуre odbyіo siк w centrali Gazpromu w Moskwie, akcjonariusze NTW wymienili caіy zarz№d stacji. Paсstwowy w poіowie koncern, ktуry z bіogosіawieсstwem Jelcyna popieraі Gusiсskiego, zaї№daі nagle wyrуwnania zalegіych dіugуw. Tymczasem inne sіabe finansowo stacje telewizyjne, a takїe pozostaіe media nie miaіy podobnych problemуw, jeњli tylko szіy kursem zbieїnym z lini№ Putina.

Nowe kierownictwo NTW, caіkowicie oddane Kremlowi, wezwaіo prywatn№ firmк ochroniarsk№ i - caіkiem w stylu sіuїb specjalnych - kazaіo zaj№ж studia NTW w centrum telewizyjnym Ostankino. Liberal Grigorij Jawlinski porуwnaі te wydarzenia z puczem starej kadry komunistycznej przeciw Gorbaczowowi w 1991 roku. Nowym szefem stacji zostaі Borys Jordan, biznesmen amerykaсski rosyjskiego pochodzenia, ktуry dorobiі siк na spekulacjach. Gіosy krytyczne w prasie rosyjskiej dawaіy wyraz przypuszczeniom, їe za t№ decyzj№ personaln№ kryіa siк zrкczna kalkulacja: Amerykanin jako wіaњciciel bкdzie dla Zachodu іatwiejszy do przeіkniкcia, a skoro robiі ciemne interesy, bкdzie teraz lojalnie wspуіpracowaі z paсstwem, choжby ze strachu przed prokuratorem.

Bкd№cy w finansowych tarapatach Gusiсski byі niewypіacalny i dlatego Gazprom musiaі przej№ж kontrolк nad stacj№, wszystkie te zmiany miaіy charakter biznesowy - tіumaczyі prezydent Putin kanclerzowi Schrуderowi podczas spotkania na szczycie w Petersburgu, ktуre odby-

PUCZ TELEWIZYJNY

іo siк w krуtkim czasie po opisywanych tu wydarzeniach. Socjaldemokratyczny kanclerz okazaі zrozumienie - przez co wiele straciі w oczach rosyjskiej opozycji. Schroder albo jest karygodnie џle poinformowany, albo staje siк winny wspуіuczestnictwa - krytykowaі obroсca praw czіowieka Siergiej Kowalow. Istotnie postawa kanclerza byіa sygnaіem o podwуjnie fatalnej wymowie: z jednej strony Putin mуgі zinterpretowaж jego wypowiedџ jako zachкtк, z drugiej - opozycja mogіa przyj№ж j№ za wyraџny znak, їe Zachуd kryje prowadzone przez prezydenta rozwi№zania siіowe.

Z otoczenia Putina przedostaіy siк na zewn№trz gіosy, їe za kulisami szef Kremla zablokowaі prуbк mediacji w sporze o NTW. O tym, їe argumenty ekonomiczne byіy tylko pretekstem, bardzo szybko dowiodіo takїe postкpowanie nowego wіaњciciela: paсstwowy w poіowie gigant energetyczny przeprowadziі w imperium medialnym Gusiсskiego brutalne czystki. Grupa menedїerуw Gazpromu skupiona wokуі Alfreda Kocha, Rosjanina o niemieckich korzeniach, zawiesiіa wydawanie naleї№cego do Gusiсskiego, krytycznego dziennika „Siewodnia" i wymieniіa caіy zespуі redakcyjny magazynu informacyjnego „Igoti". Gazprom szuka zachodniego inwestora dla imperium medialnego - uspokajali szefowie koncernu. Opozycja uwaїaіa natomiast, їe chodzi o prуbк uіagodzenia Zachodu, i miaіa racjк: rzekome poszukiwania zachodniego inwestora z czasem ustaіy, a NTW pozostaіa w rкkach Gazpromu, a wiкc w strefie wpіywуw Kremla.

Zwolniony ze stanowiska redaktor naczelny NTW, Jewgienij Kisielуw, bardzo szybko pokazaі, co naprawdк s№dzi o wolnoњci prasy. Bliski przyjaciel Gusiсskiego byі swego czasu nauczycielem jкzyka perskiego w KGB i chкtnie chodziі w aureoli orкdownika rуїnorodnoњci mediуw. Z chwil№ gdy Gusiсski ostatecznie wypadі z gry, wiosn№ 2001 roku Kisielуw obj№і, przy cichym poparciu Borysa Bieriezowskiego, ktуry tymczasem znalazі siк w nieіasce Kremla, rz№dy w jego stacji TW-6 i zrobiі tam gruntowne porz№dki. „Teraz Kisielуw robi u nas to samo, co oni zrobili z nim w NTW -jest to wrogie przejкcie" - ubolewaіa dziennikarka TW-6.

Aї tu nagle i w nowej stacji zaczкіy siк dziaж osobliwe rzeczy. Choж kanaі z now№ ekip№ zacz№і po raz pierwszy przynosiж zyski, jeden z jego wspуіwіaњcicieli, fundusz emerytalny blisko zwi№zanego z Kremlem koncernu naftowego Јukoil (wіaњciciela 15 procent akcji kanaіu), zwrуciі siк do s№du, by na podstawie ustawy (uchwalonej dla ochrony drobnych akcjonariuszy, nigdy niestosowanej i juї przez Dumк anulowanej) ogіosiі bankructwo stacji, gdyї jej dіugi przekroczyіy aktywa. S№d arbitraїowy przychyliі siк do tego ї№dania. Trudno zrozumieж, dlaczego koncern naftowy chciaі doprowadziж do bankructwa stacjк, ktуra wіaњnie zaczкіa

132

133

MEDIA

PUCZ TELEWIZYJNY

przynosiж zyski, a jej dochody stale rosіy. Chyba їe dziaіaі na zamуwienie z gуry.

Natomiast na Kremlu w dalszym ci№gu obowi№zywaіo dawne zalecenie w sprawie traktowania „sporu dwуch przedmiotуw gospodarczych". Wіadi-mir Putin chwaliі pracк dziennikarzy TW-6, podobnie jak niegdyњ chwaliі NTW. Natomiast 11 czerwca 2002 roku Najwyїszy S№d Arbitraїowy do spraw Sporуw Gospodarczych ogіosiі, їe planowane wyі№czenie TW-6 jest legalne. Jeden z sкdziуw opowiadaі pуџniej znanemu politykowi rosyjskiemu, їe Putin rozmawiaі telefonicznie z przewodnicz№cym s№du i przedstawiі swoje wytyczne w sprawie wyroku. Wkrуtce prezydent publicznie oњwiadczyі, їe zrobi wszystko, by pomуc dziennikarzom TW-6. W koсcu stycznia 2002 roku Ministerstwo Informacji kazaіo stacjк zamkn№ж.

Zarуwno w kraju, jak i za granic№ rozlegіy siк gіosy krytyczne. W odpowiedzi Kreml zaproponowaі kompromis: wspуlnie z byіym premierem Jewgienijem Primakowem, w tym czasie kieruj№cym rosyjsk№ Izb№ Handlu i szefem Zwi№zku Przedsiкbiorcуw, bossowie gospodarki blisko zwi№zani z Putinem zaіoїyli now№ stacjк telewizyjn№ - TWS - i powierzyli pieczк nad ni№ dawnej ekipie Kisielowa. Kierowali siк zapewne dewiz№: skoro nie moїesz zmusiж opozycji do milczenia, to przynajmniej postaw na jej czele wіasnych ludzi. Ten rachunek czкњciowo siк sprawdziі. W kaїdym razie skupieni wokуі Kisielowa „krytycy reїimu" w nowej stacji nieco siк wyciszyli. Niemniej ich wiadomoњci ci№gle jeszcze naleїaіy do najbardziej profesjonalnie przygotowanych i najbardziej krytycznych w nowej Rosji.

Na tyle krytycznych, їe stacja zaczкіa mieж nagle problemy finansowe. Chociaї ogl№dalnoњж byіa zdumiewaj№co wysoka, a TWS walczyіa w Moskwie o trzecie miejsce z NTW, wpіywy z reklam byіy niewystarczaj№ce. Video-International - њciњle powi№zana z ministrem Lesinem agencja reklamowa przoduj№ca na rynku reklamy telewizyjnej - nie wspуіpracowaіa z TWS, rzekomo z uwagi na polityczne rozbieїnoњci. Sami wіaњciciele pocz№tkowo nie byli zainteresowani stacj№, ktуr№ zaіoїyli pod presj№ Kremla, a pуџniej pokіуcili siк o wpіywy. Dziennikarze TWS przez caіe miesi№ce nie otrzymywali pensji, a stacja nie byіa w stanie opіacaж nawet bieї№cych rachunkуw. Wiosn№ 2003 roku jej zamkniкcie byіo juї przes№dzone. Redaktor naczelny Kisielуw przygotowaі ostatnie wydanie swego magazynu tygodniowego „Itogi" z zamiarem poїegnania siк z widzami.

Staіo siк inaczej: w nocy z 21 na 22 czerwca 2003 roku, w trakcie przerwy reklamowej TWS zniknкіa po prostu z ekranуw. Niew№tpliwie ktoњ musiaі siк przestraszyж, їe dziennikarze -jak zdarzyіo siк w NTW -mogliby zwrуciж siк do widzуw, by wsparli ich samych, stacjк i jej niezaleїnoњж i їe znуw mogіoby dojњж do demonstracji. Polecenie wyі№czenia stacji - choж byіo niezgodne z prawem - nadeszіo z Ministerstwa Informa-

134

cji, a przecieї emisjк programu stacji telewizyjnej moїna przerwaж jedynie na podstawie decyzji s№du.

I znуw okazaіo siк, їe przestrzeganie prawa, jego dyktatura, ktуr№ Putin obiecaі Rosjanom, nie obowi№zuje decydentуw. Wraz z TWS zostaі wyі№czony ostatni, choж tylko na wpуі niezaleїny kanaі o zasiкgu ogуlnokrajowym. I staіo siк to tuї przed rozpoczкciem kampanii wyborczej do Dumy Paсstwowej i do fotela prezydenckiego.

„Wszystko to jest wielkim њwiсstwem, a minister informacji jest њwini№" - denerwowaі siк redaktor naczelny TWS, Jewgienij Kisielуw, na іamach „Komiersanta"; wіadze s№ organizacj№ niebezpieczn№ dla ogуіu, a dziennikarze nie maj№ moїliwoњci pracy bez cenzury - stwierdzaі w swym artykule Kisielуw. Ministerstwo uzasadniіo swoj№ decyzjк twierdzeniem, їe musiaіo strzec interesуw widzуw i „zasady swobodnego rozpowszechniania informacji masowej".

Borys Niemcуw, niegdyњ sprzymierzeniec Putina i szef frakcji Sojuszu Siі Prawicowych w Dumie, obawia siк dalekosiкїnych skutkуw tego posuniкcia: „TWS jest wyі№czona, w kraju bкdzie wiкcej morderstw, wiкcej kradzieїy, a zim№ jeszcze wiкcej regionуw, gdzie padnie system ogrzewania. Jeњli moїni nie maj№ rzetelnego opisu sytuacji, nie widz№ teї problemуw".

Na kanaіach pozostaіych paсstwowych stacji telewizyjnych istotnie niewiele jest wiadomoњci krytycznych, zwіaszcza dotycz№cych Kremla. Po zamkniкciu TWS konkurenci najpierw zmniejszyli liczbк programуw informacyjnych, choж wіaњnie zaczynaіa siк kampania wyborcza, zarуwno parlamentarna, jak i prezydencka. Informacje o peіnych godzinach nie zasіugiwaіy nawet na tк nazwк - byіy niekiedy programami pod tytuіem Putin dzisiaj w Rosji. Kilkuminutowe relacje z rozmуw Putina w jego krem-lowskim gabinecie przebiegaj№ najczкњciej wedіug tego samego wzorca i s№ pozbawione jakiegokolwiek waloru informacyjnego: prezydent kazaі sobie zrelacjonowaж, prezydent dostrzegі problem, zaleciі swemu rozmуwcy, by уw problem usun№і i w ogуle dziaіaі wіaњciwie. Instruowany w ten sposуb rozmуwca zazwyczaj kiwa tylko gіow№ i obiecuje (kornie i ze spuszczonym wzrokiem), їe odt№d wszystko juї bкdzie dobrze.

Zabawniejsze zdarzenia, w ktуrych Putin mуgіby wprawdzie wypaњж sympatycznie i po ludzku, ale niejako bohater bez zmazy, nie maj№ prawa siк ukazaж. Zwyczajnie siк je przemilcza. Zdarzyіo siк na przykіad latem 2002 roku, gdy Putin zasiadі za sterami w symulatorze lotu w zakіadach produkcji myњliwca Suchoj w Moskwie, їe o maіo siк nie „rozbiі" podczas l№dowania. Na ekranie pas l№dowania byі juї w zasiкgu wzroku, gdy nagle stanкіy oba silniki. „Zabrakіo paliwa!" - z przeraїeniem wykrzykn№і instruktor, ale w ostatniej chwili udaіo mu siк wyjњж z opresji obronn№ rкk№: nacisn№і przycisk „pauza", ekran znieruchomiaі, a pilot Putin z widoczn№

135

MEDIA

ulg№ na twarzy mуgі opuњciж symulator. Jak siк pуџniej okazaіo, prezydent przeoczyі fakt, їe przez caіy czas leciaі z otwartym spadochronem hamuj№cym. Wiкkszoњж stacji nawet nie wspomniaіa o tej wpadce, niektуre zaњ po prostu іgaіy, relacjonuj№c o „szczкњliwym l№dowaniu".

Zwraca teї uwagк fakt, їe na oficjalnie rozpowszechnianych zdjкciach portretowych Putin ma surowe lub co najmniej powaїne spojrzenie -tymczasem jest to poza. W rzeczywistoњci wygl№da inaczej. W prywatnej rozmowie prezydent okazuje siк czіowiekiem niepozbawionym duїego uroku osobistego. Na zdjкciach nieustawianych sprawia wraїenie osoby radosnej, niekiedy trochк nieњmiaіej - takiego sympatycznego chіopaka z s№siedztwa. „Przecieї on jest naprawdк sympatyczny" - stwierdziі ze zdziwieniem pewien fotograf, ktуry dotychczas znaі prezydenta tylko z telewizji i gazet, po swym pierwszym z nim spotkaniu. Widocznie jednak zdjкcia tego rodzaju nie odpowiadaj№ wyobraїeniom osуb odpowiedzialnych za image prezydenta i dlatego praktycznie ich siк nie rozpowszechnia. Na ogуі wyborca rosyjski їyczy sobie na Kremlu cara - nie zaњ choжby nawet sympatycznego polityka na dobr№ pogodк.

Na zamуwienie Kremla planuje siк podobno nawet powoіanie do їycia centrum manipulowania opini№ publiczn№, ktуrego celem ma byж zapewnienie „wіaњciwego propagandowego zaplecza dla wspierania administracji". Wedіug informacji zamieszczonej w dzienniku „Nowyje Izwiestia" istniej№ takїe plany licencjonowania mediуw i poddania ich cenzurze. Dziennikarze lojalni wobec Kremla maj№ byж windowani na kluczowe stanowiska w redakcjach. Ci bardziej krytyczni - dyskryminowani. Kto krytykuje zbyt wiele, musi siк liczyж z gniewem decydentуw. Minister informacji Lesin nie ukrywaі na spotkaniu z przedstawicielami prasy, kto tu rz№dzi: „Moglibyњmy zamkn№ж was wszystkich". W czasie kampanii wyborczej do Dumy jesieni№ 2003 roku sіuїby specjalne wywieraіy nacisk na lokalne radiostacje, ktуre w swych programach informacyjnych uwzglкdniaіy doniesienia stacji zagranicznych, takich jak Deutsche Welle, BBC czy Radio Liberty. Redaktorom naczelnym dyskretnie dano do zrozumienia, їe powinni zaprzestaж takiej wspуіpracy, jeњli nie chc№ mieж kіopotуw.

Wіadimir Kara-Murza, byіy moderator w TWS, mistrz w swoim fachu, latem 2003 roku zapewniaі, їe nawet jako czіowiek prywatny nie chce mieж nic wspуlnego z telewizyjnym ekranem: „Przestaіem ogl№daж te radzieckie programy, ogl№dam tylko wideo" - mуwiі w rozmowie z angielskojкzycznym „Moscow Times". I na znak protestu pracujк jako dozorca -dodaі. Dla Rosjan taka decyzja ma symboliczne znaczenie: „Myњlк, їe znуw mamy rz№dy, pod ktуrymi haсb№ jest odniesienie sukcesu". Kara--Murza czyni tu aluzjк do epoki, gdy istniaі jeszcze ZSRR i gdy wielu intelektualistуw, krytykуw reїimu, zarabiaіo na їycie, paraj№c siк „brudn№ pra-

136

PUCZ TELEWIZYJNY

c№", ale za to zachowuj№c czystoњж moraln№. Powrуt do pracy fizycznej to jednak w tym wypadku (przynajmniej czкњciowo) zwykіy show: w rzeczywistoњci Kara-Murza w dalszym ci№gu pracuje jako dziennikarz telewizyjny, choж nie na etacie.

Wielu innych dziennikarzy TWS, ktуrzy jeszcze niedawno zachowywali siк, jakby byli ostatnimi bastionami wolnoњci prasy, zmieniіo po cichu front i znalazіo siк na listach pіac stacji wiernych Kremlowi. Zwaїywszy tak№ niestaіoњж, trudno siк dziwiж, їe zawуd dziennikarza naleїy w Rosji do najbardziej pogardzanych: redaktorzy, reporterzy i komentatorzy nie maj№ bynajmniej opinii czwartej wіadzy, a wiкc instancji, ktуra kontroluje moїnych i bogatych, ktуra patrzy im na rкce; uchodz№ raczej za psy іaсcuchowe, ktуre na komendк lub za odpowiedni№ opіat№ rozpowszechniaj№ informacje faіszywe od pocz№tku do koсca.

Media uchodz№ za jedn№ z najbardziej skorumpowanych dziedzin їycia w Rosji. Zdarza siк, їe nawet korespondenci zagraniczni otrzymuj№ oferty, by za odpowiedni№ opіat№ umieњciж tк czy ow№ informacjк w swoich gazetach. Jeњli odmуwi№, zleceniodawcy s№ zazwyczaj przekonani, їe powуd mуgі byж tylko jeden: oferowana suma okazaіa siк zbyt maіa - inne przyczyny wydaj№ im siк niezrozumiaіe. Rуwnie lekcewaї№co traktuje prasк wielu politykуw i przedsiкbiorcуw. Na Wydziale Dziennikarstwa Uniwersytetu imienia Јomonosowa w Moskwie wykіadowcy z caі№ powag№ ucz№ studentуw, їe dziennikarstwo jest њrodkiem w walce o wіadzк rуїnych grup interesуw.

Takїe poza dziedzin№ pіatnych „usіug na zlecenie" poziom dziennikarskiej sprawozdawczoњci w Rosji jest niekiedy zatrwaїaj№cy: reportaїe i relacje s№ nierzadko po prostu zmyњlane, czym ich autorzy w gronie kolegуw niekiedy siк nawet cheіpi№. Dziennikarze zagraniczni pragn№cy podj№ж tematy prezentowane w rosyjskich gazetach czкsto konstatuj№ w trakcie przygotowywania materiaіu, їe przytaczane fakty w ogуle nie miaіy miejsca. Zdarza siк, їe osoby cytowane nie rozpoznaj№ swoich wypowiedzi, czкsto mуwi№ wprost, їe ich sіowa zostaіy caіkowicie znieksztaіcone. Ten „niefrasobliwy sposуb" operowania faktami wynika miкdzy innymi i z tej przyczyny, їe dziennikarze rosyjscy, zwіaszcza w prasie, s№ sіabo opіacani, dlatego ci najlepsi czкsto odchodz№ do gospodarki, a ich miejsce zajmuj№ ludzie, ktуrzy nie maj№ ani wyksztaіcenia, ani ambicji.

Reputacja mediуw rosyjskich jest tak dalece nadszarpniкta, їe opisywane przez nie skandale nie robi№ juї na nikim wraїenia: bo nie wiadomo, co siк za nimi naprawdк kryje. „Jeњli po raz czwarty czytasz w gazecie jakieњ nieprawdopodobne zarzuty, po raz czwarty zlecasz sprawк ktуremuњ z podlegіych sobie prokuratorуw, a ten po raz czwarty mуwi ci, їe wszystko, co znalazіo siк w dziennikarskiej relacji, byіo zmyњleniem,

137

MEDIA

to za pi№tym razem dіugo bкdziesz siк zastanawiaі, nim podejmiesz decyzjк o wszczкciu њledztwa" - mуwi byіy prokurator generalny Jurij Skura-tow. I trafia w sedno sprawy. A jeњli nowa polityka medialna Kremla wywoіuje na Zachodzie konsternacjк, to u wielu Rosjan spotyka siк ze zrozumieniem i jest akceptowana. Dziennikarze s№ w swej wiкkszoњci postrzegani jako grupa zawodowa wielce skorumpowana, wysіuguj№ca siк oligarchom, dlatego reporterzy i redaktorzy nie znajduj№ wspуіczucia u rodakуw (podobnie jak przekupni milicjanci z drogуwki), gdy znajd№ siк na celowniku decydentуw.

Jednakїe ci nieliczni rzetelni dziennikarze musz№ godziж siк nie tylko z tym, їe s№ ignorowani, zarуwno przez decydentуw, jak i zwykіych czytelnikуw, ale takїe z tym, їe їyj№ w zagroїeniu. „Dzisiaj Rosja jest najniebezpieczniejszym w Europie krajem dla dziennikarzy" - oњwiadczyі Robert Menard, sekretarz generalny miкdzynarodowej Organizacji Praw Czіowieka dla Obrony Wolnoњci Prasy, wiosn№ 2002 roku w Paryїu. Przy czym „problemy ekonomiczne", z ktуrymi musz№ siк liczyж krytycy Kremla w Moskwie, s№ jeszcze niczym w porуwnaniu z tym, co grozi niezaleїnym sprawozdawcom na prowincji. Wielu prowincjonalnych bonzуw, dziaіaj№c rкka w rкkк z miejscowymi bossami gospodarki i њwiata przestкpczego, torpeduje wszelkie krytyczne dziennikarstwo: na prowincji po opublikowaniu krytycznych tekstуw straciіo juї їycie w bliїej niewyjaњnionych okolicznoњciach wielu dziennikarzy. Wedіug danych Stowarzyszenia Dziennikarzy od 1993 roku zamordowano w Rosji prawie 150 publicystуw. W samym tylko 2002 roku zginкіo 19 reporterуw; ponadto zdarzyіo siк 99 napaњci na dziennikarzy lub redakcje - nie licz№c bardzo wielu grуџb kierowanych pod ich adresem i prуb zastraszenia. W Toljatti (dawny Staw-ropol) nad Woіg№ zastrzelono kilku dziennikarzy, ktуrzy opublikowali teksty ujawniaj№ce przypadki sprzeniewierzenia pieniкdzy publicznych oraz kontakty burmistrza z grupami przestкpczymi i mafi№ narkotykow№, a takїe powi№zania band kryminalnych z zakіadami Awtowaz, znanymi z produkcji samochodu Lada.

Niemcy na celowniku

Takїe dziennikarze niemieccy stali siк tarcz№ strzelnicz№ nowej polityki medialnej. Na pocz№tku 2000 roku niejaki Oleg Bіocki zaoferowaі zagranicznym dziennikarzom kasetк wideo ze sfilmowanymi domniemanymi grobami masowymi w Czeczenii. Moskiewski korespondent stacji telewizyjnych PRO-7 i N-24, Frank Hуfling, kupiі tк kasetк. Zwykіa sprawa: dziennikarze zagraniczni natrafiaj№ na liczne przeszkody, by dostaж siк do Czeczenii, i s№ na miejscu skrupulatnie pilnowani, a ich rosyjscy koledzy, ktуrzy ryzykuj№ tam їycie, poprawiaj№ sobie dochody sprzedaї№ tego rodzaju filmуw i informacji.

Materiaі Hуflinga poruszyі widzуw na caіym њwiecie. Byіy tam zdjкcia pokazuj№ce їoіnierzy rosyjskich wrzucaj№cych zabitego Czeczeсca do masowego grobu, w ktуrym leїaіy trupy z obciкtymi uszami. Ciкїarуwki wojskowe ci№gn№ce trupy ze skrкpowanymi drutem nogami. W swym komentarzu do filmu Hуfling twierdziі, їe byіy to zwіoki ludzi, ktуrzy zginкli „na skutek tortur". I dalej: „Nasuwa siк podejrzenie, їe s№ to Czeczeсcy straceni w obozie, w ktуrym przebywali". Byіa to jednak informacja nieprawdziwa. Jak siк pуџniej okazaіo, film nie pokazywaі ofiar tortur, lecz polegіych w walce.

Taњma staіa siк tematem numer jeden wiadomoњci telewizyjnych w wielu krajach њwiata. Zapytywany o ni№ Hуfling zacz№і nagle mуwiж, їe sam j№ nagraі. A wtedy pojawiі siк jej prawdziwy autor, Oleg Bіocki, dziennikarz „Izwiestji", i zdemaskowaі twierdzenie niemieckiego korespondenta jako kіamstwo. Panie Hуfling, pan kіamie! - zatytuіowaіy „Izwiestija" na pierwszej stronie swуj tekst bij№cy w oczy wielkimi literami z kaїdego kiosku. Z obawy o wіasne bezpieczeсstwo Hуfling schroniі siк w ambasadzie

139

MEDIA

NIEMCY NA CELOWNIKU

niemieckiej, a nastкpnie pospiesznie wyjechaі z Rosji w towarzystwie pracownika ambasady. Ministerstwo Spraw Zagranicznych zapowiedziaіo, їe odbierze mu akredytacjк. Nikt juї nie mуwiі o tym, їe zdjкcia byіy autentyczne, їe - niezaleїnie od nieprawdziwej informacji o ich autorstwie podanej przez Hуflinga - pokazuj№, co rosyjscy wojskowi robi№ ze zwіokami polegіych czeczeсskich partyzantуw.

„To faіszerstwo roku" - zїymaі siк doradca Putina, Siergiej Ja-strїembski, ktуry odpowiada na Kremlu za relacje z Czeczenii. Media zagraniczne same siк zdyskredytowaіy - zauwaїyі nie bez satysfakcji jeden z wysokich urzкdnikуw. Istotnie, nic lepszego niї sprawa Hуflinga nie mogіo siк Moskwie przytrafiж. Ale chyba nie przytrafiіo siк bez pomocy z gуry, o czym њwiadcz№ dalsze wydarzenia. A moїe to tylko przypadek? Otуї ten sam Oleg Bіocki, ktуry sprzedaі taњmк z filmem z Czeczenii, zostaі nadwornym biografem Putina, z ktуrym -jak sam twierdzi - w dalszym ci№gu і№cz№ go bardzo dobre stosunki. Bіocki wyjaњniaі pуџniej, їe Siergiej Jastrїembski, rzecznik Kremla, ktуry tak ostro potraktowaі Hуflinga, nabywcк taњmy Bіockiego, sіuїyі mu pomoc№ przy planowaniu ksi№їki. Wedіug informacji z krкgуw bliskich Kremlowi obaj panowie od dawna pozostawali w przyjaџni.

Podejrzenie, їe Hуfling zostaі zwabiony w puіapkк, a Bіocki za swe usіugi zostaі nagrodzony zleceniem napisania biografii prezydenta, nasuwa siк samo. Czy Kreml zaangaїowaіby do napisania oficjalnej biografii prezydenta kogoњ, kto sprzedaі obcemu dziennikarzowi taњmк z filmem dyskredytuj№cym wojsko rosyjskie? Gdy po dramacie w teatrze na Du-browce w Moskwie znуw daіa o sobie wyraџnie znaж niechкж do prasy zagranicznej, z kуі rz№dowych moїna byіo sіyszeж, їe na Kremlu pojawiіo siк „їyczenie powtуrki sprawy Hуflinga". Nawet jeњli byіa to tylko plotka, juї sam fakt, їe j№ rozpowszechniano, ma swoj№ wymowк i nie uіatwia dziennikarzom zachowania niezaleїnej i krytycznej postawy.

Jaki kіopot mog№ sprawiж relacje krytyczne, przekonaі siк na wіasnej skуrze moskiewski korespondent wychodz№cego w Berlinie dziennika „ta-geszeitung" („taz"). Pod tytuіem Kim II Putin uroczyњcie њwiкtuje dziennikarz gazety zamieњciі w maju 2001 roku materiaі obrazuj№cy kult jednostki, jaki od pewnego czasu zacz№і otaczaж osobк prezydenta Rosji. W swym artykule opisaі grк planszow№ zatytuіowan№ Prezydencki joker, w ktуrej graj№ „patrioci" przeciw „wrogom". Tych ostatnich moїna zatrzymaж tylko „prezydenckim jokerem". W opisanej grze prezydent dysponuje wіadz№ nieograniczon№ i moїe przyjњж z pomoc№ kaїdemu patriocie - pisaі Klaus--Helge Donath. „Jednym z nich mуgіby byж bezpartyjny student Michaiі Aniszczenko z Czelabiсska, ktуry poњwiкciі swemu idolowi odк". Dalej Donath cytuje fragment owego dzieіa: „Powiedzїe mi, Rosjo, odpowiedz

140

na pytanie/ dlaczego zaufaіaњ prezydentowi?/ i nie czujesz іez, gdy mu w oczy spogl№dasz,/ czy twoja dusza bolesnym wкzіem zwi№zaіa siк z jego dusz№?". Z wіasnych њrodkуw student opіaciі orkiestracjк swego dzieіa -pisaі dalej dziennikarz.

Powyїsze sіowa staіy siк dla mіodego poety nadwornego z Syberii wystarczaj№cym powodem, by wyst№piж przeciw Donathowi do s№du o naruszenie dуbr osobistych i zaї№daж 10 tys. dolarуw tytuіem zadoњжuczynienia. W uzasadnieniu swego powуdztwa Aniszczenko zauwaїaі, їe tekst zawieraі insynuacjк, jakoby miaі on otrzymaж od Putina wynagrodzenie. Tymczasem w tekњcie Donatha nie byіo o tym najmniejszej wzmianki, nawet cienia aluzji. Pozwy tak sіabo uzasadnione zazwyczaj bardzo szybko odkіada siк ad acta. Tym razem jednak moskiewski wymiar sprawiedliwoњci zabraі siк za tк absurdaln№ sprawк z caі№ powag№; Donath musiaі nawet stawiж siк przed s№dem, ale z powodu uchybieс formalnych pozew Aniszczenki zostaі oddalony. Chwilowo.

Student Aniszczenko nie daі za wygran№ i zіoїyі nowy pozew: na trzech gкsto zadrukowanych stronach, ktуre czyta siк jak przygotowan№ w czasach radzieckich sentencjк wyroku, powуd ogіosiі siк obroсc№ Putina i stwierdziі miкdzy innymi, їe Donath chciaі skompromitowaж obywatela Rosji i jego patriotyczne uczucia. O ile pierwotnie Aniszczence chodziіo o odmienne przedstawienie stanu rzeczy i pieni№dze, to tym razem zaї№daі on odebrania korespondentowi akredytacji, a to praktycznie oznaczaіo wydalenie go z Rosji. Dlatego obroсca Donatha, znany moskiewski prawnik Gienri Rieznik, uwaїa, їe powуd „staі siк narzкdziem w czyichњ rкkach".

Rz№dowa „Rossijskaja Gazieta" opisaіa tк sprawк i przedstawiіa Aniszczenkк jako bohatera w walce o honor Rosji. Urz№d prezydencki zіoїyі studentowi telefonicznie wyrazy wielkiego uznania - pisaіa gazeta. W caіej tej sprawie chodzi teї bowiem o honor prezydenta, ktуry osobiњcie otrzymaі kasetк z od№ w wersji њpiewanej. Autor artykuіu przedstawiі -bez sprawdzenia faktуw - wypowiedџ Aniszczenki i napisaі, їe pierwszy termin rozprawy zostaі odroczony, gdyї pozwany nie stawiі siк w s№dzie, chociaї dziennikarz „tageszeitung" byі tam punktualnie wraz ze swoim adwokatem. Jego pierwszym obroсc№ byіa 70-letnia prawniczka, ktуra jednak zrezygnowaіa z prowadzenia sprawy, gdy odkryіa w niej „podtekst polityczny". Nie czuіa siк w stanie sprostaж wyzwaniu.

Donath stawiі siк przed s№dem w rejonie im. Gagarina w Moskwie w lutym 2002 roku. Wedіug rosyjskich obroсcуw praw czіowieka byі pierwszym od czasu rozpadu ZSRR dziennikarzem zagranicznym, ktуry zostaі wezwany przed s№d za krytyczny materiaі opublikowany w prasie. Powуd zaї№daі, by przed s№dem stawiіo siк caіe kierownictwo „taz". Za-

141

MEDIA

miast jednak zakoсczyж wreszcie caі№ tк farsк, sкdzina ponownie odroczyіa rozprawк. Sprawк tк otaczaіa jakaњ osobliwa aura: „Podczas procesu przeciw dziennikarzowi zagranicznemu, przy czym chodziіo o proces,

0 ktуrym mуwiіo siк takїe poza granicami kraju, decyzje nie zapadaіy zgodnie z prawem, lecz - z prawdopodobieсstwem granicz№cym z pewnoњci№ - na telefon, to znaczy zgodnie z tym, co decydenci dyktowali do sіuchawki" - uwaїa jeden z (jeszcze do niedawna) wysoko postawionych urzкdnikуw w rosyjskim aparacie wymiaru sprawiedliwoњci.

W caіej tej historii jest wiele osobliwych przypadkуw - komentowaі korespondent stacji telewizyjnej TW-6. Przypadkowo student wrкcza swуj wiersz na czeњж Putina ministrowi pracy, ten bierze go ze sob№ do Moskwy

1 przekazuje dalej - do Paсstwowej Komisji Hymnu Narodowego. Stamt№d przychodzi wiadomoњж, їe tekst siк podoba, wiкc natychmiast znalazі siк teї kompozytor, ktуry go opracowaі pod wzglкdem muzycznym, i њpiewak („zasіuїony artysta Rosji"), ktуry caіoњж zinterpretowaі. Powstaі nawet wi-deoklip - a wszystko to na koszt 23-letniego studenta prawa z prowincji. Mіody czіowiek z Syberii poradziі teї sobie bez problemu z niemaіymi przecieї kosztami piкciu podrуїy na proces do dalekiej Moskwy.

Na pocz№tku listopada, krуtko po tragedii na Dubrowce, orzeczenie s№du byіo wreszcie gotowe. Maіa sala s№du rejonowego ledwo pomieњciіa licznie zebranych dziennikarzy - rosyjskich i zagranicznych. Przy takim zainteresowaniu spraw№ skazanie Donatha wywoіaіoby ogromne poruszenie. Co zrobiі s№d? Odrzuciі pozew.

Ponad rok borykaі siк niemiecki dziennikarz z absurdalnym oskarїeniem, traciі czas, energiк i nerwy. Wielu korespondentуw zagranicznych zaczкіo siк odt№d gікboko zastanawiaж, czy w ogуle warto krytycznie pisaж o Rosji. Jednak zamiast zaj№ж w tej sprawie wyraџne stanowisko, ambasada niemiecka bagatelizowaіa j№, w kaїdym razie tak to wygl№daіo. Rzecznik ambasady w rozmowie z moskiewsk№ „Gazet№ Niemieck№" oњwiadczyі, їe sprawa jest z uwag№ analizowana, ale nie zakіуca stosunkуw miкdzy obu krajami. Jego zdaniem pozew i pуџniejsza sprawa wcale nie wskazuj№ na ograniczanie wolnoњci prasy w Rosji: „Nie uwaїamy, їe pojedynczy obywatel moїe ograniczyж wolnoњж prasy". Mуwi№c te sіowa, rzecznik ambasady niebezpiecznie zbliїyі siк do pozycji zajmowanej przez Kreml.

Podczas Forum Obywatelskiego na Kremlu, ktуre odbyіo siк w listopadzie 2001 roku, Wіadimir Putin zachкcaі dziennikarzy, by „stale i z pasj№ krytykowali wszystkie bez wyj№tku organa paсstwa", і№cznie z jego osob№. To dwudniowe spotkanie, w ktуrym uczestniczyіo ponad 5 tys. przedstawicieli stowarzyszeс i organizacji niepaсstwowych rуїnego rodzaju, od hodowcуw pszczуі po obroсcуw praw czіowieka, byіo reakcj№

142

NIEMCY NA CELOWNIKU

prezydenta na krytykк, їe pod jego rz№dami spoіeczeсstwo obywatelskie w Rosji zbyt sіabo siк rozwija. Z jednej strony forum ujawniіo starania prezydenta o nawi№zanie dialogu z siіami spoіecznymi, z drugiej jednak trudno byіo siк oprzeж wraїeniu, їe prezydent pragnie je jeszcze mocniej zwi№zaж z Kremlem. Putin wyraziі їyczenie, by organizacje te wybraіy jakiњ „organ centralny", ktуry mуgіby je reprezentowaж w kontaktach z Kremlem - na co nie chcieli siк zgodziж zwіaszcza obroсcy praw czіowieka, boj№c siк ingerencji i kontroli. W wielu innych dziedzinach, na przykіad w gospodarce, Kreml podejmowaі juї prуby upychania swych potencjalnych krytykуw w rуїnego rodzaju organizacjach, gdzie - w myњl zasad „demokracji sterowanej" - іatwiej poddaж ich kontroli. Wіadimir Ryїkow, krytycznie nastawiony do Putina liberalny polityk, nazwaі Forum Obywatelskie pseudodialogiem, ktуry miaі posіuїyж zamaskowaniu faktu, їe Kreml lekcewaїy sobie zasady demokracji.

Musi istnieж moїliwoњж swobodnego, nieobci№їonego strachem krytykowania decydentуw - podkreњlaі Putin na spotkaniu z dziennikarzami niemieckimi wiosn№ 2002 roku przed swoj№ wizyt№ w Niemczech. „Jestem absolutnie przekonany, їe nie moїe byж demokratycznej Rosji bez wolnoњci prasy" - dodaі. O tym jednak, їe ambicje i rzeczywistoњж dziel№ niekiedy caіe њwiaty, wiadomo nie od dziњ, a њwietnie њwiadczy o tym inne zdanie wypowiedziane przez Putina na tym samym spotkaniu. Zapytany o Czeczeniк prezydent wyraziі zdziwienie krytyk№: „Jesteњmy caіkowicie otwarci dla prasy". Dziennikarze mog№ jeџdziж na Kaukaz - dodaі - kiedy tylko chc№, poruszaж siк tam zupeіnie swobodnie, przestrzegaj№c jedynie zasad bezpieczeсstwa. Mog№ siк teї spotykaж, z kim chc№, i rozmawiaж, z kim chc№ - zapewniaі.

U samych zainteresowanych sіowa te wywoіaіy niemaі№ konsternacjк. Ze zdziwieniem kiwano gіowami, bo przecieї wiadomo, їe bez specjalnej akredytacji udzielonej przez rzecznika prezydenta, Siergieja Ja-strїembskiego, їaden zagraniczny dziennikarz nie wjedzie w rejon objкty kryzysem. Maіo tego - sam dokument akredytacyjny z Kremla teї nie wystarcza. Potrzebne jest jeszcze towarzystwo moskiewskich oficjeli. Czy prezydent jest tylko џle poinformowany? Pewien polityk rosyjski, ktуry dіugo wspуіpracowaі z Putinem, a dziњ ma do niego stosunek krytyczny, inaczej to tіumaczy: „Na dworze udaje siк normalnoњж; s№ pytania, ktуrych wіadcy siк nie stawia, bo nie uchodzi. Jeњli mimo to ktoњ to czyni, albo jest gіupcem, albo prowokatorem. I otrzymuje adekwatn№ odpowiedџ".

Byж moїe Putin szczerze pragnie krytyki. Tylko co przez ni№ rozumie? W jego pojкciu granica miкdzy krytyk№ a „postaw№ antypaсstwow№" jest pіynna. Trudno inaczej wyjaњniж, dlaczego w№tpliwoњci i komentarze w zwi№zku z dramatem zakіadnikуw w teatrze na Dubrowce lub sytuacj№

143

MEDIA

w Czeczenii natychmiast wywoіuj№ u niego i ludzi z jego otoczenia irytacjк i woіanie o zakazy i ograniczenia. Pomijaj№c „niedzielne kazania", Putin takїe oficjalnie opowiada siк -jeњli lepiej siк wsіuchaж w to, co mуwi -za ukrуceniem rуїnorodnoњci pogl№dуw; znalazіo to wyraz w apelu skierowanym do decydentуw w mediach wkrуtce po objкciu przez niego prezydentury: „Jesteњmy w trudnej fazie, musimy siк zjednoczyж. Pomуїcie nam dziaіaж we wіasnej sprawie. Nie іajajcie nas. Wydajcie s№d o nas, gdy bкd№ rezultaty, ale teraz pomуїcie nam!" - prosiі prezydent. W kaїdym razie w takiej formie przekazaі jego sіowa Aleksiej Wieniediktow, redaktor naczelny krytycznej rozgіoњni radiowej „Echo Moskwy". Ta wypowiedџ dobrze oddaje pogl№dy Putina: wolnoњж prasy jest dobra, ale nie jest wartoњci№ absolutn№. Musi ust№piж, gdy w grк wchodz№ interesy paсstwa. Gdy na pуџniejszym spotkaniu renomowany dziennikarz, jakim jest Wieniediktow, zarzuciі mu, їe jego polityka ogranicza prawo sіuchacza do informacji, Putin odpowiedziaі szczerze oburzony: „Udaje pan, pan wcale nie myњli o sіuchaczach - tylko o sobie!". Wydaje siк, їe ta nieufnoњж jest Pu-tinowi wrodzona: „Wszystko jedno, co mu siк powie, on zawsze stawia sobie pytanie, po co on mi to mуwi, co siк za tym tak naprawdк kryje" - opowiada jeden z dawnych towarzyszy prezydenta.

Zdaje siк, їe realista Wіadimir Putin traktuje telewizjк, radio i prasк tak, jak to czyniono w Rosji zawsze od czasu rewolucji paџdziernikowej -z maіymi przerwami - to znaczy jako instrument walki o wіadzк, a nie niezaleїn№ instancjк kontroln№. Zwaїywszy, їe w chwili gdy Putin obejmowaі urz№d prezydencki, wiele stacji telewizyjnych i gazet znajdowaіo siк w rкkach lub pod wpіywami oligarchуw, prezydent zrкcznie poddaі swojej kontroli najwaїniejsze њrodki przekazu. Jednakїe zmiany rozci№gnкіy siк gіуwnie na te media, ktуre krytykowaіy prezydenta; zaniechano przy tym nawet skromnych posuniкж zmierzaj№cych do reformy. Nie zaryzykowano prуby, by choжby tylko telewizji paсstwowej przyznaж wiкksz№ niezaleїnoњж. Posuniкcia tego rodzaju oznaczaіyby rezygnacjк z kontroli, a tym samym stanowiіyby powaїne ryzyko dla nowo wybranego prezydenta.

Wolnoњж prasy jest prawnie zagwarantowana. Jednakїe za t№ fasad№ najwaїniejsze media - czyli stacje telewizyjne - znajduj№ siк pod kontrol№ paсstwa. Najpoczytniejsze gazety zaњ naleї№ do wielkich koncernуw. Dziennikarze pragn№cy zachowaж miejsca pracy pisz№ ostroїnie - noїyce cenzorskie maj№ we wіasnych gіowach. „Nasi decydenci rozumiej№, їe ponowne wprowadzenie cenzury nie jest moїliwe. Zamiast tego moїna sobie dziњ wyszukaж wygodnych wіaњcicieli mediуw - mуwi Siergiej Kowalow. -Wiedz№ takїe, їe nie mog№ na nowo zbudowaж guіagu, obozуw na Syberii. Bo i po co? Zrozumieli, їe samo groїenie czymњ takim wystarcza, by utrzymaж ludzi w ryzach!".

144

NIEMCY NA CELOWNIKU

Rosyjski socjolog Jurij Lewada tіumaczy, їe szczegуlna uwaga, jak№ Putin poњwiкca mediom, wynika z przebytej drogi, ktуr№ doszedі do wіadzy. „Putin nie ma їadnej historii, їadnej partii, їadnej grupy, na ktуrej mуgіby siк oprzeж - oprуcz wіasnej popularnoњci. A tк popularnoњж buduj№ w gіуwnej mierze wіaњnie media". Piкkne obrazy w telewizji coraz bardziej zastкpuj№ trudn№ rzeczywistoњж - uwaїa zwolennik reform, Borys Niemcуw: „Imituje siк wszystkie zdobycze demokracji. Putin jest pierwszym prezydentem telewizyjnym. Zaostrza cenzurк, przez co sіabnie funkcja kontrolna tego medium. Sam zaczyna wierzyж w to, co widzi. Tak znaleџliњmy siк w bікdnym kole".

POTIOMKINOWSKA DEMOKRACJA

Podwуjne wieсce

Miкdzy Moskw№ a Zachodem trwaіa jeszcze zimna wojna, a na Kremlu rz№dzili komuniњci, gdy w proteњcie przeciw systemowi radzieckiemu grupa dysydentуw z Petersburga postanowiіa zіoїyж wieniec pod pomnikiem Piotra Wielkiego. Na domiar wszystkiego przeciwnicy reїimu zaprosili jeszcze zagranicznych dyplomatуw i dziennikarzy, by zwrуciж na tк akcjк uwagк caіego њwiata. Dla kagebowskich strуїуw paсstwa byіa to nader kіopotliwa sytuacja: z jednej strony nie moїna byіo w sposуb jawny uїyж њrodkуw przymusu, gdyї nadaіoby to sprawie, a wiкc i krytykom systemu, jeszcze wiкkszy rozgіos. Z drugiej strony nie wolno byіo do akcji dopuњciж. Na szczкњcie istniaіy wyprуbowane sposoby na takie okazje: petersburskie sіuїby specjalne „zdublowaіy" imprezк. „Co moїna byіo zrobiж? Rozpкdziж uczestnikуw nie, bo nikt nie wydaі takiego rozkazu. Dlatego trzeba byіo samemu zorganizowaж skіadanie wieсca, dokіadnie w tym miejscu, do ktуrego mieli przyjњж dziennikarze. Wezwano administracjк i zwi№zki zawodowe, polecono milicji zamkn№ж okoliczne ulice i place, a nastкpnie zіoїono wieniec. Dziennikarze i dyplomaci zagraniczni stali, wszystko widzieli, kilka razy ziewnкli i poszli sobie" - tak relacjonowaі Putin w swej ksi№їce Z pierwszej rкki epizod z walki na froncie ideologicznym w drugiej stolicy Rosji, kiedyњ tam, w latach siedemdziesi№tych czy osiemdziesi№tych. Dysydenci, ktуrzy nie mogli przedostaж siк do pomnika, zostali dopuszczeni na miejsce dopiero wtedy, gdy cudzoziemcy juї zd№їyli odejњж - opowiada Putin. I dopiero teraz mogli zіoїyж swoje wieсce, ale nikt juї tego nie widziaі.

Prezydent podkreњliі przy okazji, їe zna tк historiк tylko z opowiadaс kolegуw, їe sam w akcji nie uczestniczyі. Ale istotnie byіa to metoda typo-

149

POTIOMKINOWSKA DEMOKRACJA

PODWУJNE WIEСCE

wa dla dziaіaс KGB. Sіuїby specjalne stosowaіy j№ na terenie caіego kraju, i to na wielk№ skalк. Gdy w poіowie lat osiemdziesi№tych staіo siк jasne, їe komuniњci nie zdoіaj№ utrzymaж monopolu wіadzy, KGB sam zacz№і powoіywaж do їycia ruchy opozycyjne, a na ich czele lokowaж wіasnych ludzi. Jedn№ z takich zaіoїonych wtedy partii byli liberalni demokraci Wіa-dimira Їyrinowskiego i chociaї na zewn№trz polityk ten chкtnie przywdziewa szaty politycznego bіazna, chociaї do dziњ gіoњno i publicznie pomstuje na Kreml, to jednak gdy przyjdzie co do czego, na przykіad do gіosowania w Dumie, zawsze jest po wіaњciwej stronie.

Od czasu gdy na Kremlu rz№dzi Putin, imitacja jako metoda polityczna znуw staіa siк aktualna, moїe nawet bardziej niї kiedykolwiek. Tak jak niegdyњ petersburska KGB wyіoniіa ze swych szeregуw potiomkinow-sk№ opozycjк, by zamkn№ж usta rzeczywistym krytykom, tak dzisiaj Kreml inscenizuje їycie polityczne kraju. Obroсcy praw czіowieka, ludzie tacy jak Aleksiej Simonow z Fundacji „Gіasnost", narzekaj№, їe z chwil№ objкcia urzкdu przez Putina maj№ coraz czкњciej do czynienia z organizacjami konkurencyjnymi, ktуre oficjalnie chc№ siк zajmowaж takїe prawami czіowieka, a w rzeczywistoњci maj№, zdaje siк, na uwadze coњ zupeіnie przeciwnego.

Krn№brny rosyjski zwi№zek dziennikarski teї nagle stan№і oko w oko z organizacj№ konkurencyjn№, ktуra okazaіa siк bardzo potulna w kontaktach z Kremlem. Prokremlowska partia „Jedna Rosja" narzekaіa w czasie kampanii wyborczej na rz№d, choж powstaіa z inicjatywy samego Kremla, a jej szef Gryzіow oraz jego zastкpca Szojgu jako ministrowie s№ czіonkami gabinetu. Wywaїon№ ocen№ rz№du zabrano rzeczywistym krytykom wiatr z їagli. Komuniњci, choж i tak potulni, przed wyborami parlamentarnymi w grudniu 2003 roku otrzymali zorganizowan№ i kontrolowan№ przez Kreml konkurencjк, mianowicie kierowan№ przez odszczepieсca Gіazjewa „platformк patriotyczn№". Jest paradoksem historii, їe „prawdziwi" komuniњci znaleџli siк dziњ w sytuacji podobnej do tej, jaka byіa udziaіem dysydentуw podczas opisanych przez Putina kagebowskich akcji w czasach istnienia ZSRR: zostali wykluczeni nie przez kordony milicji, lecz sterowane z Kremla media, nie przez pomnik i prasк zagraniczn№, lecz rodzime stacje telewizyjne.

Aranїuje siк nie tylko sprzeciw. Formalnie nowa Rosja dysponuje wszystkim, co stanowi o prawdziwej demokracji - od podziaіu wіadz poczynaj№c poprzez parlament aї po Trybunaі Konstytucyjny, opozycjк, partie, wolnoњж prasy i pluralizm. W rzeczywistoњci chodzi tu jednak w znacznej mierze o instytucje pozorne, ktуre wyborcom wіasnym, a nade wszystko Zachodowi, maj№ daж zіudzenie dobrze funkcjonuj№cej demokracji. Ten popis pozorowania historycy Rosji dobrze znaj№ i przypisu-

150

j№ go ksiкciu Potiomkinowi i carycy Katarzynie II. Metodк tк przejкli takїe radzieccy komuniњci, buduj№c swуj rzekomy „raj proletariacki". W Rosji podejmuje siк decyzje o reformach, uchwala ambitne i nowe ustawy, ktуre znajduj№ aprobatк na Zachodzie - tyle їe siк ich nie przestrzega, kiedy obserwatorzy zagraniczni zabior№ siк wreszcie i wyjad№. Przeprowadza siк wolne i rуwne wybory, ktуre przy bliїszej obserwacji okazuj№ siк fars№. Ba, w koсcu znalazіo siк nawet polityczne rozwi№zanie konfliktu w Czeczenii - tyle tylko їe nie jest ono їadnym rozwi№zaniem. Jak we wspomnianej akcji KGB w Petersburgu nikt nie zakazuje dziaіaс krytykom, nikogo teї nie wsadza siк do wiкzienia za przekonania polityczne, ale tych, ktуrzy je maj№, pozbawia siк moїliwoњci ich publicznej prezentacji. A Zachуd przyjmuje do wiadomoњci tylko tк zainscenizowan№ czкњж rosyjskiej rzeczywistoњci i odwraca oczy, gdy wychodzi na jaw prawda, jak uczyniі to prezydent USA, George W. Bush, gdy we wrzeњniu 2003 roku gratulowaі swemu przyjacielowi Wіadimirowi Putinowi wielkich sukcesуw w dziele demokratyzacji.

Czy Wіadimir Putin, realizuj№c swуj model „demokracji sterowanej", zapatrzyі siк na NRD? Wszak takїe „pierwsze na ziemi niemieckiej paсstwo robotnikуw i chіopуw" gwarantowaіo w konstytucji swym poddanym wszelkie demokratyczne prawa i wolnoњci. W nowej Rosji teї stale siк mуwi o demokracji - tylko їe praktycznie niewiele jej widaж. Byіoby jednak nie fair przypisywaж Putinowi mуwienie nieprawdy, gdy w rozmowach z zagranicznymi partnerami z caіym przekonaniem opowiada siк za gospodark№ rynkow№, prawami czіowieka, paсstwem prawa i demokracj№. Zdaje siк tylko, їe byіy oficer KGB ma caіkiem inne wyobraїenie o znaczeniu tych pojкж. Prawa czіowieka, owszem, obowi№zuj№, dopуki obywatele zachowuj№ siк patriotycznie; paсstwo prawa? tak, jeњli oznacza paсstwo, w ktуrym urzкdnicy mog№ siк powoіaж na ustawy uzasadniaj№ce ich samowolк; demokracja nie oznacza bynajmniej, їe decyduje wola wyborcуw, lecz їe wyborcy maj№ obowi№zek zatwierdziж decydentуw na sprawowanych przez nich urzкdach.

Gіosy duchуw

Byіo wczesne popoіudnie 23 marca 2003 roku, gdy czіowiek o doњж zalкknionym spojrzeniu i w wyњwiechtanym garniturze ogіaszaі pomyњlny komunikat: „Z 1205 osуb uprawnionych do gіosowania uczestniczyіo w referendum 900, to jest okoіo 75 procent" - mуwiі, spogl№daj№c caіy czas na podіogк, jakby czegoњ tam szukaі. Byі to przewodnicz№cy lokalnej komisji numer 377, mieszcz№cej siк w budynku szkoіy њredniej w nazwanej imieniem Lenina dzielnicy Groџnego. Gdyby referendum skoсczyіo siк po myњli Kremla, ta chіodna wiosenna niedziela na Kaukazie byіaby historycznym momentem. Tego dnia mieszkaсcy zbuntowanej republiki kaukaskiej zostali bowiem wezwani do gіosowania nad now№ konstytucj№: mieli zatem zdecydowaж, czy w przyszіoњci chc№ mimo wszystko їyж w jednoњci z Moskw№. Na Zachodzie decyzjк o referendum przyjкto z aprobat№: kanclerz Gerhard Schroder pochwaliі nawet Wіadimi-ra Putina za „krok we wіaњciwym kierunku, ktуry zasіuguje na wsparcie". Po referendum teї nie zabrakіo pochwalnych sіуw kanclerza.

Przy oknach w lokalu komisji numer 377 stoj№ їoіnierze z broni№ skierowan№ w stronк ulicy. Ale 75-procentowa frekwencja juї o tej porze, a jest przecieї dopiero wczesne popoіudnie, to naprawdк dobry wynik, tyle tylko їe miejsca, gdzie na listach uprawnionych do gіosowania skіada siк podpisy, s№ prawie wszкdzie puste. S№dz№c po tym, do lokalu przyszіa nie wiкcej niї jedna czwarta uprawnionych.

Zapytany o tк sprzecznoњж przewodnicz№cy komisji, Czeczeniec, wyjaњniі zebranym, їe to wyїsza matematyka. I znуw spojrzaі gdzieњ w bok, omijaj№c wzrokiem rosyjskich urzкdnikуw, ktуrzy w Czeczenii towarzysz№ zagranicznym dziennikarzom na kaїdym kroku. Dopiero po dіuїszej

152

GЈOSY DUCHУW

chwili wahania zgodziі siк na przeliczenie kart do gіosowania. Czynnoњж tк wykonywano doњж pospiesznie, liczeniu towarzyszyіy jakieњ szepty. Na koniec okazaіo siк, їe gіosowaіo 420 osуb, choж pocz№tkowo byіa mowa o 900. Niezgodnoњж tк przewodnicz№cy tіumaczyі, їe pozostaіe 480 kart zebrano w innych miejscach: w „szpitalach, domach starcуw i tak dalej". Na 1205 uprawnionych aї 480 okazaіo siк pensjonariuszami domуw starcуw i pacjentami szpitali? Dosyж to osobliwe. „No cуї" - odparі niepewnie przewodnicz№cy i zacz№і naradzaж siк z kolegami z komisji. Po krуtkiej wymianie zdaс zwrуciі uwagк na „listy dodatkowe", ale tych niestety nie moїe pokazaж, gdyї wіaњnie kilku ochotnikуw pojechaіo z nimi do szpitala.

Zarzut, їe przy takiej procedurze niemoїliwa jest jakakolwiek kontrola, gdyї jedna i ta sama osoba moїe oddaж gіos w dowolnej liczbie lokali wyborczych, przewodnicz№cy odrzuciі: „W Rosji postкpuje siк uczciwie, jesteњmy uczciwym narodem". Trudno jest natomiast mieж kompletne listy wyborcze po wojnie - dodaі - juї choжby dlatego, їe wiele osуb uciekіo z miejsca zamieszkania i nie ma ich tam, gdzie byli zameldowani.

Ale nawet gdyby nie istniaіy „gіosy duchуw" i do lokalu komisji numer 377 rzeczywiњcie przyszіo 480 uczciwych wyborcуw, to i tak podany wynik moїna byіo osi№gn№ж tylko stosuj№c arytmetyczne sztuczki. Gіosy oddaіo 900 z 1205 uprawnionych do gіosowania, zatem frekwencja wyborcza wynosiіa 75 procent - stwierdziі na pocz№tku spotkania przewodnicz№cy komisji. Trik polegaі na tym, їe 480 „dodatkowych wyborcуw" uwzglкdni! on tylko w liczbie kart do gіosowania, ale juї nie dodaі do liczby uprawnionych. W ten sposуb liczba osуb, ktуre nie gіosowaіy, maleje o poіowк, a frekwencja robi siк 75-procentowa, choж tak naprawdк wyniosіa okoіo 53 procent. Gdy jeden z czіonkуw komisji, ktуry staі nieco z boku, usіyszaі, o czym mуwimy, powoli siк do nas odwrуciі i powiedziaі: „Proszк siк nie obawiaж, do wieczora bкdziemy mieli 80 procent. Tak jak nam mуwiono!".

I obietnicy dotrzymaі. Oficjalny wynik ogіoszony przez komisjк numer 377 nazajutrz byі nastкpuj№cy: na 1149 uprawnionych do gіosowania (chociaї jeszcze we wczesnych godzinach popoіudniowych byіa mowa o 1205 osobach oraz 480 z „list dodatkowych", a to znaczyіo, їe uczestniczyж w referendum mogіo co najmniej 1685 mieszkaсcуw dzielnicy) oddano 983 gіosy. W odpowiedzi na pytanie o gіosy dodatkowe rzecznik komitetu wyborczego powiedziaі, їe w tym lokalu ich nie oddano. Zatem rzeczywiњcie w wyborach musiaіy braж udziaі duchy. Wieczorem Moskwa poinformowaіa o blisko 80-procentowej frekwencji w caіej Czeczenii - podano zatem wynik, ktуry juї w godzinach popoіudniowych zapowiedziaі jeden z czіonkуw komisji numer 377. Wedіug danych oficjalnych za now№ konstytucj№ wypowiedziaіo siк 96 procent Czeczeсcуw.

153

POTIOMKINOWSKA DEMOKRACJA

GЈOSY DUCHУW

W Moskwie przed kamerami telewizyjnymi wyst№piі Wіadimir Putin, mуwi№c o „nadzwyczaj demokratycznej" decyzji oznaczaj№cej, їe gіosuj№cy opowiedzieli siк „za pokojem". Ostatni wielki problem dotycz№cy integralnoњci terytorialnej Rosji zostaі zatem rozwi№zany - powiedziaі prezydent. „Oczekiwaliњmy pozytywnego rezultatu, ale ten przeszedі wszelkie nasze oczekiwania". Pуіtora miesi№ca po wyborach „Wspуlnota Przyjaџni Rosyjsko-Czeczeсskiej" poinformowaіa, їe urzкduj№cy prezydent Czecze-nii Achmat Kadyrow nagrodziі specjalnymi premiami pieniкїnymi tych czіonkуw komisji wyborczych, ktуrzy podczas referendum szczegуlnie siк wyrуїnili. Pierwsza nagroda w wysokoњci 50 rys. rubli (okoіo 1500 euro) przypadіa przewodnicz№cemu komisji wyborczej numer 377 w dzielnicy Lenina w Groџnym.

Konstytucja czeczeсska, ktуrej dotyczyіo referendum, zostaіa przy-krojona do osoby wiernego Moskwie szefa czeczeсskiej administracji Ka-dyrowa. „To bandyta, ale to nasz bandyta", mуwi siк na Kremlu o tym byіym rebeliancie. Zakres swobody, jaki nowa ustawa zasadnicza przyznaje temu kaukaskiemu narodowi, jest jednak znacznie mniejszy od tego, na ktуry zezwala na przykіad konstytucja islamskiego Tatarstanu w њrodkowej Rosji nad Woіg№. Artykuі 72 konstytucji czeczeсskiej zezwala prezydentowi Rosji na zwolnienie swego czeczeсskiego kolegi ze stanowiska w kaїdej chwili; z kolei wedіug artykuіu 95 po jego zdymisjonowaniu Moskwa moїe takїe rozwi№zaж radк ministrуw. Tekst konstytucji zostaі opracowany w Moskwie i jest w Czeczenii (gdzie ludzie myњl№ gіуwnie o tym, jak przeїyж) nieznany do tego stopnia, їe Rosjanie rуwnie dobrze mogliby poddaж pod gіosowanie tekst konstytucji francuskiej lub libretto Jeziora Јabкdziego - napisaі historyk i znawca problemуw Kaukazu Aleksiej Ma-іaszenko z moskiewskiego Carnegie Center.

Po referendum Moskwa ogіosiіa amnestiк - juї czwart№ w tej kaukaskiej republice. Nie objкіa ona partyzantуw, ktуrzy mieli na sumieniu ciкїkie przestкpstwa, takie jak morderstwo i gwaіt. Wedіug surowej wykіadni ustawy amnestyjnej prawo do ubiegania siк o uwolnienie od kary przysіuguje tylko tym, ktуrzy tak naprawdк nigdy nie zrobili uїytku z broni, czyli faktycznie rebeliantami nigdy nie byli. Rosyjski prokurator Czeczenii, Wіadimir Krawczenko, spodziewa siк, їe o uwolnienie od kary poprosi i broс zіoїy nie wiкcej niї 400 rebeliantуw. Jednakїe amnestia nie byіa jedynie fars№. Sіuїyіa takїe bardzo konkretnej sprawie uwolnienia od kary takїe їoіnierzy rosyjskich.

Referendum konstytucyjne, amnestia i wybory prezydenckie w Czeczenii w 2003 roku byіy reakcj№ Moskwy na tragiczne wydarzenia na Du-browce: „kampani№ normalizacyjn№", po tym jak krwawy dramat przypomniaі konflikt na Kaukazie i znalazі siк na czoіуwkach gazet caіego

154

њwiata, a Kreml musiaі usіyszeж wiele krytycznych sіуw pod swoim adresem. Zaledwie jednak propaganda ogіosiіa sukces w Czeczenii i roztr№bi-іa ostateczne zwyciкstwo oraz zіamanie czeczeсskiego oporu, nast№piіa straszliwa tragedia: 5 lipca 2003 roku na festiwalu rockowym w moskiewskiej dzielnicy Tuszyno wysadziіy siк w powietrze dwie terrorystki samobуjczynie: zginкіo ponad 18 osуb, 30 odniosіo rany.

Podobnie jak poprzednio rz№d wyraziі przypuszczenie, їe i te nowe zamachy zostaіy zorganizowane przez siіy islamistyczne za granic№. Natomiast krytycy zarzucili Kremlowi, їe sam sprowokowaі Czeczeсcуw. Przed referendum z marca 2003 roku Moskwa obiecywaіa, їe zamiast stawiaж na siік, si№dzie do stoіu rokowaс - twierdzi jedna z wysoko postawionych osobistoњci politycznych Kremla, pragn№ca wszakїe zachowaж anonimowoњж. Specjalnie w tym celu poleciaіo wуwczas na Kaukaz dwуch waїnych urzкdnikуw kremlowskich. I daіo na to sіowo: „Tylko dlatego Czeczeсcy wspуіdziaіali w tych wyborach i siedzieli cicho; tylko dlatego my w Moskwie poparliњmy to referendum, ale Kreml zdradziі ich i nas i nie dotrzymaі swojej czкњci obietnicy".

Gdy wkrуtce okazaіo siк jednak, їe na Zachodzie politycy teї wyraџnie wstrzymuj№ siк z krytyk№ referendum, w dobre pуі roku pуџniej farsa w Czeczenii osi№gnкіa now№ kulminacjк. Jeszcze w lipcu 2003 roku Putin obiecywaі, їe Kreml zaakceptuje kaїdego prezydenta, ktуrego Czeczeсcy wybior№. To jednak, co 5 paџdziernika wydarzyіo siк na Kaukazie, zasіuguje na miano nie tyle wolnych wyborуw prezydenckich, co raczej teatru absurdu: wszyscy powaїni przeciwnicy faworyta Moskwy, Kadyro-wa, zostali wykluczeni z wyњcigu juї przed rozpoczкciem zawodуw, choж їaden z nich nie byі separatyst№ (ci zostali juї z gуry odrzuceni). Jeden zrezygnowaі, gdy zacz№і otrzymywaж anonimy groї№ce mu њmierci№, inny wycofaі kandydaturк, gdy zadzwoniі doс Putin i mianowaі swym doradc№, choж jeszcze caіkiem niedawno mуwiі, їe tylko kula mogіaby przeszkodziж mu w kandydowaniu; trzeci poddaі siк po telefonie szefa Urzкdu Prezydenckiego, Woіoszyna; czwartego, ktуry przeciwstawiі siк wszystkim „prуbom przekonania go", zdyskwalifikowaіa komisja wyborcza - podobno przedіoїyі listк ze sfaіszowanymi podpisami zwolennikуw. W zawodach pozostaіo juї tylko kilku caіkowicie pozbawionych szans statystуw, w wiкkszoњci blisko zreszt№ zwi№zanych z Kadyrowem. Jeden z nich byі pracownikiem jego biura prasowego. Ich zadaniem byіo przede wszystkim stworzenie wraїenia, a choжby i cienia pozorуw, їe chodzi o rzeczywisty wybуr.

Kreml miaі wszelkie powody ku temu, by tak zdecydowanie siк zaangaїowaж: protegowany Moskwy Kadyrow, byіy partyzant i mufti, raczej nie byі ulubieсcem swych ziomkуw i uchodziі za czіowieka wyj№tkowo

155

POTIOMKINOWSKA DEMOKRACJA

skorumpowanego; zdaniem krytykуw wіaњnie dlatego postawiіa naс Moskwa - byі od niej caіkowicie zaleїny i podatny na szantaї. Jeszcze pod koniec lat osiemdziesi№tych podczas przygotowaс do pielgrzymki oszukaі swych wiernych na sumк 200 tys. dolarуw, za co dostaі siк do wiкzienia -doniosіa niemiecka gazeta codzienna „Frankfurter Rundschau". Wedіug tego samego џrуdіa jego rz№d do spуіki z rosyjskimi urzкdnikami zdoіaі juї nawet zdefraudowaж њrodki przeznaczone na pomoc w odbudowie kraju wartoњci 20 min dolarуw; poіowa tej sumy przeciekіa podobno do Moskwy. Ochrona osobista Kadyrowa z jego synem na czele szalaіa po caіym kraju jak szwadrony њmierci, przy okazji grabi№c i rabuj№c - krytykuj№ obroсcy praw czіowieka. Zarzucaj№ oni Moskwie, їe Kadyrow wydaі ludnoњж Czeczenii na іaskк rz№du kryminalistуw. Moskwa chroniіa go przed s№dem, za co on odpіacaі siк wspieraniem rosyjskiej wіadzy centralnej.

Minister informacji w rz№dzie Kadyrowa oњwiadczyі, їe w wolnych wyborach jego szef zdobкdzie najwyїej 5 procent gіosуw, i natychmiast zostaі zwolniony. Uzbrojeni ludzie zajкli telewizjк, ktуra od tego momentu pokazywaіa juї tylko materiaіy wyborcze Kadyrowa. Z przeprowadzanych przed wyborami sondaїy tylko jeden wynik nie budziі w№tpliwoњci: ponad dwie trzecie wyborcуw w Czeczenii w їadnym razie nie odda gіosуw na Kadyrowa. A mimo to nikt nie w№tpiі w zwyciкstwo wyborcze moskiewskiego namiestnika; przed samymi wyborami prezydent Putin przyj№і go osobiњcie, co media odpowiednio nagіoњniіy. Inaczej niї w pierwszych latach po objкciu przez Putina urzкdu prezydenckiego oficjalna Moskwa nie zadawaіa juї sobie nawet trudu, by maskowaж tк cyniczn№ inscenizacjк. Urzкdowy wynik - 82 procent gіosуw przy 80-procentowej frekwencji wyborczej -przywodziі na myњl czasy ZSRR. Wyraїon№ przez Organizacjк Bezpieczeсstwa i Wspуіpracy w Europie odmowк wysіania na wybory swych obserwatorуw skomentowaі rzecznik rosyjskiego ministerstwa spraw zagranicznych. Powiedziaі on mianowicie, їe ci, „ktуrzy odrzucaj№ goњcinnoњж wіadz czeczeсskich, nie potrafi№ kompetentnie oceniж tego kluczowego wydarzenia w їyciu czeczeсskiego narodu".

Farsa wyborcza zasieje na Kaukazie now№ nienawiњж do Moskwy i jeszcze bardziej popchnie ludzi w ramiona radykaіуw. Nawet jeњli nie ma prostych rozwi№zaс tego konfliktu, to przecieї Moskwa mogіa daж sygnaі dobrej woli i pozwoliж na pewien margines swobody i rzeczywistego wyboru - choжby godz№c siк na udziaі w ostatecznej rozgrywce ciesz№cego siк duїym powaїaniem w Czeczenii, ale przecieї wiernego Moskwie deputowanego do Dumy, Asіanbeka Asіachanowa (jednak w ostatniej chwili zmusiіa go do wycofania siк). Tego rodzaju krok wymagaіby przecieї od Kremla nieco odwagi i rezygnacji z peіnej kontroli marionetkowego reїimu na Kaukazie.

Petersburskie fasady

Jeњli wierzyж legendzie, juї ksi№їк Potiomkin chciaі omamiж Zachуd. Poniewaї do Moskwy w charakterze posіуw przybywaіy czкsto wysoko postawione osobistoњci z caіej Europy, wіadcy kraju chcieli pozostawiж na nich jak najlepsze wraїenie. Nad brzegiem Dniepru, ktуr№ to rzek№ szlachetne damy i dobrze urodzeni panowie mieli zwyczaj podrуїowaж na Krym, ksi№їк Potiomkin, ulubieniec carycy, w 1787 roku kazaі pobudowaж atrapy wsi, sk№d w kierunku podrуїuj№cych rzek№ wielce radosne okrzyki sіali stale ci sami przebieraсcy. Zdaje siк, їe zarуwno z dochodzeniem do prawdy, jak i z pomуwieniami уwczesna Rosja miaіa problemy podobne do dzisiejszych: historycy s№ dziњ przekonani, їe legenda „potiomkinow-skich wsi" byіa wymysіem przeciwnikуw ksiкcia, ktуrzy chcieli go zdyskredytowaж przed caryc№.

216 lat pуџniej Rosja obejrzaіa widowisko, ktуre pod wieloma wzglкdami byіo porуwnywalne z potiomkinowsk№ legend№. Na uroczystoњciach jubileuszu trzechsetlecia swego rodzinnego Petersburga Wіadimir Putin przyj№і w maju 2003 roku ponad 40 szefуw paсstw z caіego њwiata, wњrуd nich prezydenta USA George'a W. Busha. Dziennikarz gazety „Moskow-skaja Prawda" pisaі, їe przypomniaіy mu siк „totalitarno-histeryczne przygotowania" do Igrzysk Olimpijskich w 1980 roku, kiedy to Moskwк musiaіy opuњciж „elementy niepewne" i dzieci w wieku szkolnym, aby miasto zrobiіo dobre wraїenie na cudzoziemcach, ktуrych licznego przybycia siк spodziewano. Z okazji trzechsetlecia Petersburga dzieci ulicy odprawiono do domуw dziecka poza obrкbem miasta, profesorowie poinformowali swych studentуw, їe ferie zaczynaj№ siк dwa dni wczeњniej i їe z wyjazdem nie naleїy zwlekaж. Rodzicom zalecono, by wysіali swe pociechy na wieњ,

157

POTIOMKINOWSKA DEMOKRACJA

szkoіom zaњ - by pomogіy zorganizowaж tк akcjк. Wobec bezdomnych wіadze miejskie rozwaїaіy dwie moїliwoњci: przyodziaж stosownie do okazji lub usun№ж z miasta. Lotnisko zostaіo zamkniкte dla zwykіych њmiertelnikуw na cztery dni. Prawo l№dowania miaіy tylko oficjalne delegacje.

Aby goњcie odwiedzaj№cy Petersburg nie odebrali faіszywego wraїenia co do ludzi i samego miasta, wzdіuї trasy przejazdu Szos№ Woіkoсsk№ rozpadaj№ce siк domy zasіoniкto wielkimi њcianami plakatуw. I dziњ takїe siк mуwi, їe to wszystko kіamstwo i pomуwienie, ale przecieї tych ogromnych plakatуw trudno byіo nie zauwaїyж, a czкњж miasta, przez ktуr№ mieli przejeїdїaж prominenci, rzeczywiњcie zmieniіa siк nie do poznania, choж tuї obok, bo zaledwie 50 m dalej, panowaі znany z dawien dawna nieіad.

Nawet pogoda nie miaіa byж spraw№ przypadku. Zadanie rozpкdzania chmur, tak aby dostojni goњcie mogli cieszyж siк w peіni sіonecznym њwiatіem, powierzono specjalnym samolotom. Gdy nadci№gaі deszcz, piloci zrzucali z nieba specjaln№ substancjк chemiczn№, ktуra miaіa wi№zaж wilgoж, powodowaж tworzenie siк chmur i wywoіywaж opad atmosferyczny, ale poza miastem. Akcja kosztowaіa, jeњli wierzyж doniesieniom mediуw, okoіo 720 rys. euro - wiкcej zatem, niї przypada na sіuїbк meteorologiczn№ w Petersburgu z jego 5 min mieszkaсcуw przez caіy rok.

By nic nie zakіуciіo przebiegu uroczystoњci, wіadze postanowiіy na wszelki wypadek nieco dіuїej przetrzymaж w lodуwce zwіoki pewnej znanej w њwiecie przestкpczym osobistoњci. Z obawy przed „mafijnym spotkaniem na szczycie" zakazano przewiezienia do rodzinnego miasta i zіoїenia w ziemi doczesnej powіoki zamordowanego 25 maja 2003 roku w Moskwie ojca chrzestnego mafii petersburskiej, Kostii Jakowlewa, nosz№cego ksywkк „Mogiіa". Zakaz miaі obowi№zywaж do czasu zakoсczenia fety. Kreml obawiaі siк, їe „Mogile" mogliby chcieж towarzyszyж w ostatniej drodze bossowie grup przestкpczych z caіej Rosji.

W leї№cej miкdzy Petersburgiem a Peterhofem miejscowoњci Strzel-na prezydent Putin kazaі rozbudowaж za sumк okoіo 300 min dolarуw historycznie cenny, ale juї mocno podupadіy Paіac Konstantynowski nad Zatok№ Fiсsk№. W obrкbie kompleksu paіacowego miaіo siк znaleџж miejsce cumowania dla statkуw, l№dowiska dla њmigіowcуw i wille dla oficjalnych goњci. Zapіacili rosyjscy bogacze - „dobrowolnie zmuszeni", jak szydercy zwykli nazywaж tego rodzaju zrzutki dokonywane na proњbк Kremla. Na uroczystoњci w rodzinnym mieњcie Putina їadne koszty nie byіy za wysokie. Ale radoњж dawania pobudziіa takїe energiк kryminaln№. Wedіug danych rosyjskiego Ministerstwa Spraw Wewnкtrznych w nieznanym kierunku wyciekіa znaczna suma - kilka milionуw euro.

Demokracja sterowana

Sіysz№c tak№ propozycjк, pewien bardzo elokwentny zazwyczaj polityk, reformator i deputowany do Dumy prawie zaniemуwiі. Do Petersburga? Wyjњж na ring przeciw zdeklarowanej faworytce prezydenta Putina w wyborach na stanowisko gubernatora? Nie, na miіoњж bosk№, tylko nie to, toї to polityczne samobуjstwo! Podczas spotkania na zapleczu jednej z moskiewskich kawiarni, o rzut beretem od Kremla, znany rosyjski demokrata wystraszyі siк nie na їarty, a specjalnie przybyіy do Moskwy negocjator - nic nie wskуrawszy - musiaі wracaж najbliїszym nocnym poci№giem do drugiej stolicy Rosji.

W czerwcu 2003 roku grupa wpіywowych biznesmenуw poszukiwaіa jakiegoњ prominentnego kandydata do petersburskiego ratusza; wczeњniej swoj№ kandydaturк do tego wysokiego urzкdu zgіosiіa zaufana Putina - Walentina Matwijenko. Kto wszedі w paradк pani namiestnik, osobie dysponuj№cej potкїnym poparciem prezydenta, musiaі siк liczyж z kіopotami - wielu z tych, ktуrzy nie pomyњleli o tym w porк, miaіo juї okazjк zapoznaж siк z prokuratorem i urzкdnikami finansowymi. Kto miaі jak№ tak№ pozycjк w њwiecie polityki, unikaі konfrontacji z Kremlem - co najwyїej dziaіacze lokalni ryzykowali stawienie czoіa pani namiestnik, kobiecie o zawsze zadbanej fryzurze i doњж bezpoњrednim wdziкku.

Podobnie jak podczas obchodуw 300-lecia miasta, tak i tym razem mogіo siк zdawaж, їe w rodzinne strony powrуciі ksi№їк Potiomkin. Kampania wyborcza w piкciomilionowym Petersburgu staіa pod znakiem krкtactw i intryg. Druga na liњcie kandydatka, niegdyњ oficer milicji, skarїyіa siк, їe banki nie przyjmuj№ wpіat od jej zwolennikуw, їe milicja przepкdza z Prospektu Newskiego ludzi roznosz№cych jej wyborcze ulotki, a urzкdni-

159

POTIOMKINOWSKA DEMOKRACJA

cy, ktуrzy siк od niej nie odwrуcili, musz№ siк obawiaж o swe posady. Gdy przeciw kandydatce Kremla zorganizowaі kampaniк prezes „Dynama" Petersburg, bardzo prкdko musiaі siк poїegnaж ze swoim stanowiskiem w klubie. Jeden z doradcуw Putina wezwaі natomiast miejscowych Kozakуw, by nie zapomnieli postawiж krzyїyka we wіaњciwym miejscu.

Zdawaіo siк, їe nawet prawo nie obowi№zuje wszystkich. Wedіug nowych przepisуw wysokim urzкdnikom paсstwowym i politykom nie wolno uczestniczyж w kampanii wyborczej; kandydaci zaњ musz№ siк urlopowaж. A jednak urlopowana Matwijenko, ktуra zawsze jeџdziіa po Petersburgu mercedesem z eskort№ dwуch samochodуw, stawiіa siк do raportu u prezydenta Putina na Kremlu, naturalnie w њwietle jupiterуw i obecnoњci kamer telewizyjnych, a szef paсstwa їyczyі jej wyborczego zwyciкstwa. Kontrkandydaci wznieњli przeciw Putinowi skargк, zreszt№ pod wzglкdem prawnym doњж w№tpliw№, o udzielenie pomocy wyborczej. S№d natychmiast j№ oddaliі z uzasadnieniem, їe kandydatka zіoїyіa prezydentowi sprawozdanie jako osoba prywatna.

Ale Kreml nie chciaі, by w rodzinnym mieњcie Putina mуgі o czymkolwiek decydowaж przypadek, i to nie tylko na froncie mediуw, toteї bardzo dosіownie potraktowaі hasіo „demokracja sterowana" - opowiadaі jeden ze znawcуw sceny petersburskiej, czіowiek maj№cy poza tym takїe dobre kontakty na Kremlu. Otуї przed samymi wyborami zostaі usuniкty ze sprawowanej funkcji szef miejscowej komisji wyborczej pod zarzutem rzekomej korupcji. Jego miejsce zaj№і byіy urzкdnik notorycznie przekupnego urzкdu celnego. Zmiana odniosіa poї№dany skutek. Brudne triki wyborcze - oњwiadczyі rzecznik tego ponadpartyjnego gremium w gіуwnych wiadomoњciach telewizyjnych o godzinie 20 - „s№ wymierzone wyі№cznie przeciw jednej kandydatce - Matwijenko". Nastкpnie powiedziaі, їe tak naprawdк wyborcy praktycznie podjкli juї decyzjк, a przeczuwaj№c sw№ klкskк, inni kandydaci siкgnкli po њrodki nielegalne.

Mimo zmasowanej propagandy Kreml nie byі jednak w stanie przeforsowaж swoich celуw w uchodz№cych za test przed zbliїaj№cymi siк wyborami parlamentarnymi i prezydenckimi wyborach petersburskich: Matwijenko pozostawiіa co prawda swych przeciwnikуw daleko w tyle, ale mimo „klauzuli najwyїszego uprzywilejowania" nie uzyskaіa w pierwszej turze absolutnej wiкkszoњci. Trzeba byіo przeprowadziж drug№ turк. Wyborcy w Petersburgu zareagowali na ten wyborczy spektakl w sobie wіaњciwy sposуb: do urn poszіo tylko 28 procent uprawnionych do gіosowania, co stanowiіo swoisty rekord negatywny. W porуwnaniu z poprzednimi wyborami byіa to frekwencja o prawie 20 procent niїsza.

Prawie 12 procent wyborcуw skorzystaіo ze szczegуlnej moїliwoњci, na ktуr№ zezwala obywatelom rosyjskie prawo: przychodzili do urn spe-

160

DEMOKRACJA STEROWANA

cjalnie, by zademonstrowaж sw№ zіoњж i zagіosowaж przeciw wszystkim kandydatom - ich irytacja byіa chyba jeszcze wiкksza niї frustracja tych, ktуrzy po prostu zostali w domu. W porуwnaniu z 2000 rokiem procent gіosуw „przeciwko wszystkim" wzrуsі trzykrotnie. Rezultat ten wyraџnie њwiadczy o wpіywie „demokracji sterowanej" na wyborcуw: z jednej strony wzrosіa liczba tych, ktуrzy caіkiem przestali siк interesowaж їyciem politycznym, z drugiej wzrуsі takїe potencjaі protestu.

Byж moїe ten strzaі ostrzegawczy z Petersburga przyszedі nieco za pуџno. Na dzieс przed tak rozczarowuj№cym rezultatem pierwszej tury wyborуw Wіadimir Putin zaktywizowaі swoj№ obecnoњж w kampanii wyborczej do Dumy: 20 wrzeњnia 2003 roku wyst№piі w Moskwie na zjeџdzie prokremlowskiej partii „Jedna Rosja" w Sali Kolumnowej Domu Zwi№zkуw Zawodowych w Moskwie, ktуr№ Rosjanie maj№ w pamiкci gіуwnie dlatego, їe tutaj wystawiono po њmierci zwіoki Stalina. „Nie czyniк tajemnicy z tego, їe przed czterema laty gіosowaіem na wasz№ partiк" -oњwiadczyі prezydent entuzjastycznie witaj№cym go delegatom, їycz№c jednoczeњnie sukcesu w najbliїszych wyborach. I dodaі jeszcze, їe swej decyzji z 1999 roku nigdy nie їaіowaі, gdyї „Jedna Rosja" w parlamencie zawsze zajmowaіa „propaсstwowe stanowisko".

Popierana przez Putina nowa rosyjska ordynacja wyborcza zabrania wyїszym urzкdnikom i politykom jakiejkolwiek ingerencji w walkк wyborcz№ i zakazuje partyjnoњci; kto nie chce siк urlopowaж, musi siк powstrzymaж od zabierania gіosu. Takїe mediom ustawa nakreњla absurdalne niekiedy granice. Zabrania na przykіad jakichkolwiek komentarzy i relacji na temat kandydata, jeњli nie s№ one bezpoњrednio zwi№zane z jego dziaіalnoњci№ w ramach kampanii; jeњli wiкc osoba ubiegaj№ca siк o urz№d publiczny stanie przed s№dem w zwi№zku z czynem karalnym, dziennikarze - zgodnie z t№ ustaw№ - nie maj№ prawa o tym donieњж, chyba їe kandydat popeіniі ten czyn w bezpoњrednim zwi№zku ze swoj№ dziaіalnoњci№ kandydack№, na przykіad jad№c na zebranie wyborcze. Artykuіy na temat programu i celуw wyborczych s№ zakazane tak samo jak ich analizy. Przy sztywnej wykіadni ustawa ta stwarza podstawy do ingerencji cenzury i uniemoїliwia jak№kolwiek polityczn№ dyskusjк. Ten kaganiec krкpuje jednak przede wszystkim opozycjк, bo osoby peіni№ce urzкdy publiczne i tak s№ stale w centrum wszelkiej sprawozdawczoњci.

Co prawda Komisja Wyborcza i s№dy nie stosuj№ zbyt њciњle tych nowych regulacji, ale juї samo ich istnienie dziaіa jak straszak i w tej funkcji sprawdza siк znakomicie. Co rozumieж przez ingerencjк i partyjnoњж, tego nowa ustawa nie formuіuje jednoznacznie, a to znaczy, їe moїe to uczyniж wіadza. Poniewaї zaњ przepisy i ich stosowanie to w Rosji czкsto dwie zupeіnie rуїne sprawy, pojawia siк tu њwietne pole do manipulacji

161

POTIOMKINOWSKA DEMOKRACJA

i naduїyж. Zgodnie z ustaw№ ministrowie nie mog№ naleїeж do їadnej partii, a jednak Gryzіow, bliski przyjaciel Putina, jako minister spraw wewnкtrznych kierowaі prokremlowsk№ parti№ „Jedna Rosja". Ministerstwo Sprawiedliwoњci potwierdziіo mu, їe wprawdzie oficjalnie jest szefem partii, ale w sensie prawnym nie jest jej czіonkiem, a cуї dopiero przewodnicz№cym. Wedіug ustawy rosyjscy gubernatorzy mog№ pozostawaж na stanowisku najwyїej przez dwie kadencje bez przerwy, ale niektуrzy piastuj№ swуj urz№d juї po raz trzeci, a dziкki jurystycznym kruczkom mog№ siк nawet ubiegaж o nastкpn№ kadencjк, gdyї dwуch pierwszych im nie zaliczono.

Demokracja sterowana sprowadza zasadк ludowіadztwa do absurdu. Nie wyborcy decyduj№, kto nimi rz№dzi, lecz rz№dz№cy, gdzie wyborcy maj№ postawiж krzyїyk.

Partie z retorty

Partie polityczne na Zachodzie zatrudniaj№ fachowcуw od reklamy, by poprawiж swoje szansк na sukces wyborczy. W Rosji fachowcy od reklamy tworz№ partie i ruchy polityczne, by przeci№gn№ж wyborcуw na wіaњciw№ stronк. Czкsto czyni№ to na zamуwienie Kremla.

Zastкpca szefa Urzкdu Prezydenckiego, Wіadisіaw Surkow, odpowiada za kontakty z partiami i montuje sojusze zgodnie z aktualnym zapotrzebowaniem i sytuacj№. Uchodzi za jednego z duchowych ojcуw pro-kremlowskiej partii „Jednoњж", powstaіej praktycznie z niczego i ktуrej jedynym celem politycznym jest popieranie prezydenta. Surkow uczestniczyі w і№czeniu „Jednoњci" z jej najwiкkszym rywalem i wrogiem, parti№ mera Moskwy „Ojczyzna": tak powstaі sojusz „Jedna Rosja". Rкkк Surko-wa widaж takїe w powstawaniu innej „Ojczyzny" - komunistycznego du-bla, ktуry szermuj№c hasіami lewicowymi i patriotycznymi, odebraі gіosy rzeczywistym komunistom w wyborach do Dumy w 2003 roku.

Jak ten system funkcjonuje, dobrze widaж na przykіadzie innego sztucznego produktu tego typu: ruch mіodzieїowy „Id№cy Razem", ktуry zorganizowaі wiele demonstracji proputinowskich i w samym centrum Moskwy przed teatrem „Bolszoj" wybudowaі wielk№ atrapк klozetu, by symbolicznie utopiж w nim ksi№їki znanych rosyjskich autorуw, takich jak Wіadimir Sorokin i Wiktor Pielewin. Organizatorzy tego happeningu (takiej nowoczeњniejszej formy palenia ksi№їek) utrzymywali, їe chodzi im o „utrzymanie czystoњci kultury rosyjskiej", ale ich jedynym jasno sformuіowanym celem politycznym jest wspieranie prezydenta. Sorokinowi organizacja stawia zarzuty szerzenia pornografii. Zarzuty te szybko podchwyciіa prokuratura. Њledztwo przeciw temu popularnemu pisarzowi trwaіo

163

POTIOMKINOWSKA DEMOKRACJA

kilka miesiкcy. Sorokin zostaі wezwany przed s№d i dopiero po dіugiej wojnie nerwуw i gwaіtownych miкdzynarodowych protestach dalsze postкpowanie zostaіo wstrzymane. Szydz№c z „Id№cych Razem", Sorokin nazwaі ich organizacjк „SA w cukrze pudrze". Dodaі teї z oburzeniem, їe o ile narodowi socjaliњci dziaіali przynajmniej z przekonania, to nowa rosyjska organizacja mіodzieїowa ma tylko jedn№ motywacjк - kasк.

„Id№cy razem" funkcjonuj№ wedіug zasady њnieїnej kuli. Kto zwerbuje piкciu nowych czіonkуw, zostaje liderem tej pi№tki i bezpіatnie dostaje pager; teraz bкdzie otrzymywaі polecenia od przeіoїonych t№ drog№. Kto zwerbuje 50 czіonkуw, zostaje dowуdc№ jednostki z miesiкczn№ gaї№ w wysokoњci okoіo 50 euro. Aktywiњci mog№ chodziж bezpіatnie do kina, korzystaж, takїe gratis, z internetowych kawiarni i basenуw, jeњli wziкli udziaі we wszystkich akcjach. Taka zachкta jest bardzo skuteczna: „Id№cy Razem" s№ w stanie zgromadziж tysi№ce mіodych; w maju 2001 i 2002 roku z okazji rocznicy zaprzysiкїenia prezydenta zebrali przed bramami Kremla tіumy. Wielu „putinistуw" miaіo na sobie T-shirty z portretem prezydenta. Co prawda na pytania dziennikarzy nie wszyscy potrafili sensownie odpowiedzieж, z jakiej to wіaњciwie okazji siк zebrali i co њwiкtuj№, ale wielkie zdjкcia z demonstracji proputinowskiej pokazaіy wszystkie kanaіy telewizyjne.

Gіуwnym ideologiem „Id№cych Razem" jest byіy urzкdnik kremlow-ski, ktуry w 2000 roku organizowaі kampaniк wyborcz№ Putina i o ktуrym mуwi siк, їe ma dobre kontakty z zaіoїycielem partii Surkowem - Wasilij Jakiemienko. Wielu moskiewskich politykуw przypuszcza, їe ruch pod nazw№ „Id№cy Razem" powstaі z inicjatywy Kremla jako nowy wariant starej sowieckiej organizacji mіodzieїowej znanej pod nazw№ Komsomoі. W kuluarach Dumy mуwi siк, їe w marcu 2000 roku, po zwyciкstwie wyborczym Putina, Jakiemienko miaі podobno otrzymaж odnoњne dyspozycje i zostaі zwolniony ze swego dotychczasowego stanowiska na Kremlu. Jeszcze wczeњniej mіody dziaіacz wielce siк podobno zasіuїyі w dziele dyskredytacji politycznych przeciwnikуw, zajmuj№c siк „czarnymi" public relations. Jedn№ z ofiar byі eksprokurator generalny i przeciwnik Putina, Skuratow, ktуry - o czym byіa juї mowa na kartach tej ksi№їki - straciі stanowisko z powodu filmu wideo, na ktуrym rzekomo uprawiaі seks z prostytutkami. Jakiemienko dyskretnie zorganizowaі szczegуlnego rodzaju demonstracjк. Za skromne wynagrodzenie zdoіaі namуwiж kilkanaњcie studentek (dziewczyny wymalowaіy siк nie do poznania), by w samym њrodku Moskwy wyszіy na ulicк i gіoњno zademonstrowaіy swoj№ solidarnoњж ze Skuratowem, tym „protektorem prostytucji", czyni№c w ten sposуb z prokuratora generalnego obiekt drwiny w caіym kraju. Niegodne to byіo przedstawienie, ale przecieї kanaіy telewizji paсstwowej donosiіy o nim jako powaїnym wydarzeniu.

164

PARTIE Z RETORTY

Przypadek ruchu mіodzieїowego dobrze oddaje sposуb dziaіania administracji prezydenckiej: oficjalnie Kreml nie jest kompetentny w sprawach tak draїliwych, jak opisane wyїej, i zajmuje stanowisko, ktуremu nic zarzuciж nie moїna - jest za wolnoњci№ prasy, przeciw kultowi jednostki, za paсstwem prawa, zawsze ponad partiami, niezmiennie zapatrzony w demokratyczne ideaіy. Ale ludzie, ktуrzy maj№ bliskie kontakty z Urzкdem Prezydenckim lub praktycznie mu podlegaj№, dyskretnie poci№gaj№ sznurki za kulisami - czкsto w dokіadnie przeciwnym kierunku. Kreml jest przeciw kultowi jednostki, ale najgorliwszych wazeliniarzy przyjmuje, chwali i nagradza; opowiada siк za wolnoњci№ prasy, ale minister i koncerny, ktуre podlegaj№ jego kontroli, wyі№czaj№ niewygodne mu stacje; wypowiada walkк korupcji i awansuje przekupnych urzкdnikуw; obiecuje, їe skoсczy z naruszaniem praw czіowieka w Czeczenii, i powierza najwyїsze urzкdy generaіom ciesz№cym siк najgorsz№ sіaw№.

Wydaje siк, їe politycy na Zachodzie s№ zadowoleni z tej inscenizacji. W kaїdym razie zachowuj№ siк tak, jakby jej kulis nie przejrzeli. A przecieї „Niemiec na Kremlu", do ktуrego dziњ umizguj№ siк USA i UE, zaraz po objкciu urzкdu natrafiі na znaczne opory na arenie polityki miкdzynarodowej.

Parcie na Zachуd

Gdy w koсcu 2000 roku okazaіo siк, їe urz№d prezydenta USA obejmie George W. Bush, na Kremlu zapanowaіo przygnкbienie: zwyciкski kandydat, w odrуїnieniu od swego promoskiewskiego konkurenta Ala Gore'a, prowadziі swoj№ kampaniк w duchu krytycznym wobec Moskwy i zapowiadaі skreњlenie wszelkiej pomocy finansowej dla Rosji, jeњli Putin nie zmieni polityki wobec Czeczenii. Wkrуtce po wprowadzeniu siк Busha do Biaіego Domu obserwatorzy sceny politycznej mуwili nawet o odradzaniu siк zimnej wojny: Waszyngton zapowiedziaі, їe nawet wbrew oporowi Moskwy zainstaluje system obrony antyrakietowej, wydaliі z USA rosyjskich dyplomatуw, zaatakowaі Putina za jego kagebowsk№ przeszіoњж i domniemane zbliїenie z „іajdackimi paсstwami".

Z tym wiкksz№ obaw№ Kreml przyj№і do wiadomoњci, їe szukaj№c wyjњcia z tej nader trudnej sytuacji, trzeba jednak zabiegaж o pomoc nielubiane-go poprzedniego prezydenta. Poniewaї na wszystkich oficjalnych kanaіach miкdzy Moskw№ a Waszyngtonem byіy silne zakіуcenia, wiosn№ 2001 roku, po amerykaсskich wyborach prezydenckich, w podrуї do USA udaі siк z dyskretn№ misj№ Michaiі Gorbaczow. Miaі siк wstawiж dobrym sіowem za Putinem u Busha seniora. Poufna proњba brzmiaіa, by њwieїo wybrany na fotel prezydencki syn zaniechaі wypadуw pod adresem Putina i zaprosiі go do Waszyngtonu. Juї niedіugo pocz№tkowy konflikt przerodziі siк w intensywny flirt polityczny: prezydent George Bush junior po swym pierwszym spotkaniu z prezydentem Putinem w Lublanie wyraziі siк o nim wrкcz entuzjastycznie: „Popatrzyіem w oczy tego czіowieka i odkryіem jego duszк". Bush chwaliі prostolinijnoњж Putina, czіowieka, ktуry zasіuguje na zaufanie. Rosja i Stany Zjednoczone mog№ byж solidnymi partnerami i przyjaciуіmi.

166

PARCIE NA ZACHУD

Ocenк amerykaсskiego prezydenta podziela wiкkszoњж partnerуw rozmуw Putina: szef paсstwa rosyjskiego jest w kontaktach osobistych czіowiekiem ujmuj№cym i obdarzonym duїym urokiem. Ten jego nierzuca-j№cy siк w oczy wdziкk, robi№cy czasem wraїenie nieњmiaіoњci i nerwowoњж, to cechy, ktуre czyni№ go bardzo ludzkim i zdaj№ siк przekonywaж nawet tych, ktуrzy wczeњniej oceniali go bardziej krytycznie. Na korzyњж Putina dziaіa fakt, їe mistrzowsko potrafi przypodobaж siк swoim rozmуwcom - co jego krytycy przypisuj№ agenturalnemu przygotowaniu. Na spotkaniu z prezydentem Bushem Putin wypada jeszcze odrobinк bardziej wiarygodnie niї zwykle; gdy spotyka siк z kanclerzem Schrуderem, jest jeszcze bardziej przyjazny Niemcom; jeњli przyjmuje komunistуw, jego serce bije jeszcze wyraџniej po lewej stronie, a na spotkaniu z przedsiк- , biorcami jest z caіej duszy zwolennikiem gospodarki rynkowej.

Po zamachach terrorystycznych w Ameryce 11 wrzeњnia 2001 roku zbliїenie miкdzy USA a Rosj№ przerodziіo siк w sojusz polityczny. Wіadi-mir Putin byі pierwszym zagranicznym szefem paсstwa, ktуry zіoїyі prezydentowi Bushowi kondolencje i obiecaі wsparcie. W odrуїnieniu od wiкkszoњci innych mкїуw stanu Putin ma dziкki tak zwanej czerwonej linii bezpoњredni№ і№cznoњж ze swym amerykaсskim koleg№. Wiosn№ 2002 roku obaj szefowie paсstw wspуlnie spкdzili trzy dni w Moskwie i Petersburgu, podpisali ukіad rozbrojeniowy, a pуџniej, pod Rzymem, przypieczкtowali swymi podpisami nowe partnerstwo miкdzy Moskw№ a NATO. Byіo to dіugo oczekiwane podziкkowanie dla Rosji za jej pomoc dla koalicji antyterrorystycznej .

Nowe partnerstwo z USA oznaczaіo dla Moskwy zmianк kursu. Bo-rys Jelcyn w ostatnich latach swego urzкdowania dystansowaі siк wobec Zachodu; zwіaszcza kryzys wokуі Kosowa spowodowaі zaіamanie stosunkуw miкdzy Moskw№ a paсstwami NATO. Kryzys byі tak powaїny, їe sкdziwy Jelcyn podczas wizyty w Chinach w grudniu 1999 roku zagroziі prezydentowi USA, Billowi Clintonowi, uїyciem rosyjskiej broni atomowej. Jakby przypominaj№c sobie radzieckie tradycje wielkomocarstwowe, њwieїo wybrany na urz№d prezydencki Putin wiosn№ 2000 roku zacz№і zabiegaж o wzglкdy dawnych sojusznikуw ZSRR, takich jak Kuba, Korea Pуіnocna i Chiny, co na Zachodzie zostaіo odebrane jako refleks dawnych zachowaс wielkomocarstwowych. Oczywiњcie zwrot w kierunku dawnych towarzyszy byі nieco wymuszony. To przecieї zachodni szefowie rz№dуw pokazali nowicjuszowi na Kremlu chіуd, obojкtnoњж, a nawet lekcewaїenie, poddali gwaіtownej krytyce jego poczynania w Czeczenii i autorytarne posuniкcia w polityce wewnкtrznej. Wіadimir Putin, ktуry uwaїa siк za Europejczyka, bardzo cierpiaі z powodu tego odrzucenia; nowego wіadcк Kremla, ale takїe jego najbliїszych wspуіpracownikуw

167

POTIOMKINOWSKA DEMOKRACJA

dotkn№і zwіaszcza chіуd pіyn№cy z Niemiec, ze strony kanclerza Gerhar-da Schrуdera i ministra spraw zagranicznych Joschki Fischera.

Zmiana kierunku w polityce zagranicznej przyszіa nieoczekiwanie i na arenie wewnкtrznej nie byіa bezpieczna: za kulisami rozlegі siк pomruk niezadowolenia: „Nie s№ mi znane їadne korzyњci nowej wspуіpracy" - ubolewaі pewien wysoki urzкdnik rz№dowy. W Moskwie pojawiіy siк w№tpliwoњci, na ile powaїnie Waszyngton traktuje to partnerstwo. Dlaczego USA nie zіomowaіy swoich gіowic bojowych? - pytano Busha w 2002 roku w Petersburgu. Bo nie wiadomo, kto za dziesiкж lat bкdzie prezydentem Rosji - odpowiedziaі otwarcie amerykaсski prezydent.

Takїe poza Kremlem daje siк w Rosji zauwaїyж wielki sceptycyzm co do zamiarуw USA. Jak wynika z przeprowadzonego w 2002 roku przez WCIOM sondaїu, prawie 56 procent Rosjan uwaїa, їe Moskwa ma powody, by obawiaж siк NATO. Wedіug tego samego џrуdіa prezydent USA jest dla wiкkszoњci Rosjan przedmiotem drwin: 57 procent ankietowanych uwaїa, їe Bush jest „prymitywny". Stacje telewizyjne z satysfakcj№ pokazywaіy, jak przy stole obrad na Kremlu podczas pierwszej wizyty Teksaс-czyka w Moskwie w 2002 roku, Bush zapomniaі wypluж na czas gumк do їucia i zrobiі to dopiero, gdy Putin zacz№і go juї witaж. W czasie zwiedzania Kremla Bush doznaі wrкcz „kulturowego szoku - mуwiono - mimo otwartych ust prezydent USA nie byі w stanie wydobyж z siebie nic wiкcej poza czterokrotnym powtуrzeniem sіowa «cudowne»".

Szczegуlnie stacjonowanie amerykaсskich їoіnierzy na byіych obszarach radzieckich w Azji Њrodkowej i na Kaukazie zostaіo odebrane przez wielu zwolennikуw tradycyjnej moskiewskiej szkoіy politycznej jako afront. Jak za czasуw Bismarcka wielu decydentуw rosyjskich w dalszym ci№gu widzi w zmaganiach na scenie miкdzynarodowej walkк zmieniaj№cych siк koalicji i s№dzi, їe organizacje miкdzynarodowe, takie jak NATO i UE, w rzeczywistoњci sіuї№ takiej wіaњnie tradycyjnej grze politycznej. Dlatego po objкciu urzкdu prezydenckiego przez Putina wielu dyplomatуw w Moskwie miaіo nadziejк na szczegуlne stosunki z Berlinem - takїe poza ramami UE - i poczuіo irytacjк z powodu niemieckiej powњci№gliwoњci. Wiкkszoњж moskiewskich elit uparcie wzbrania siк przed uznaniem nowej, zredukowanej roli Rosji w њwiecie i w dalszym ci№gu upatruje historycznej misji swego kraju w odgrywaniu roli super-mocarstwa; poniewaї jednak pretensje tego rodzaju nie maj№ dziњ їadnych realnych podstaw, ludzie ci pocieszaj№ siк uіud№ i ucieczk№ w rejony odlegіe od rzeczywistoњci. Sam Putin zdaje siк jednak znaж granice siіy Rosji. Jeњli Rosja chce byж mocarstwem, moїe to osi№gn№ж jedynie na bazie potencjaіu gospodarczego - upomniaі swych rodakуw z godnym uwagi realizmem. n

168

PARCIE NA ZACHУD

Jednakїe nowa prozachodnia orientacja wydaje siк wynikaж raczej z pragmatyzmu niї z zasadniczego przewartoњciowania polityki zagranicznej. Tam gdzie Rosja dysponuje jeszcze wystarczaj№cymi њrodkami nacisku, Putin dziaіa raczej wedіug dawnego radzieckiego schematu. Wobec dawnych republik radzieckich u swych granic Kreml lubi pokazywaж mu-skuіy. Kto nie opowiada siк wyraџnie po stronie Moskwy, musi siк liczyж z tym, їe kaїdy jego rywal znajdzie poparcie Rosji. Innymi њrodkami nacisku chкtnie wykorzystywanymi przez Moskwк s№ gaz i ropa naftowa; takїe cіa dobrze siк nadaj№ jako orкї w potyczkach politycznych. Celem tych wszystkich dziaіaс jest zbudowanie w miejsce imperium radzieckiego nowej potкgi gospodarczej. Ale s№siedniej Gruzji Putin zagroziі juї nawet bombardowaniami z powodu rzekomego wspierania czeczeсskich rebeliantуw. Byіy prezydent Gruzji, dawny minister spraw zagranicznych ZSRR i towarzysz drogi politycznej Gorbaczowa, Eduard Szewardnadze, zarzuciі Kremlowi, їe chce uczyniж z tego kraju kozіa ofiarnego za wіasne poraїki w Czeczenii.

Fakt, їe Putin, ktуry w sprawach spornych zazwyczaj pozostaje w cieniu i raczej nie ryzykuje wyraїania jednoznacznego sprzeciwu wobec opinii publicznej, w dziedzinie polityki zagranicznej poszedі kursem wіasnym wbrew wszelkim oporom, ma kilka przyczyn. Inaczej niї wielu zwolennikуw rosyjskiej drogi miкdzy Europ№ a Azj№ jest Putin, juї choжby ze wzglкdu na swoj№ biografiк, „okcydentalist№": urodzi! siк w Petersburgu, ktуry tradycyjnie byі oknem Rosji na Europк, przez kilka lat mieszkaі w Niemczech, a takїe osobiњcie czuje siк blisko zwi№zany z europejsk№ kultur№. Bardzo waїna jest teї dlaс jego miкdzynarodowa reputacja - mуwi siк w otoczeniu prezydenta. „Czasami mam wraїenie, їe bardziej mu zaleїy na opinii na Zachodzie niї we wіasnym kraju".

Dla kieruj№cego siк chіodn№ kalkulacj№ Putina, inaczej niї dla jego poprzednika Borysa Jelcyna, czynniki emocjonalne nie maj№ aї tak istotnego znaczenia. Jako pragmatyk chce wprawdzie wygrzebaж na powrуt stary arsenaі atomowy, ale pogodziі siк juї, w kaїdym razie oficjalnie, їe Rosja wbrew wszelkim gіoњno wyraїanym ambicjom wielkomocarstwowym jest dzisiaj co najwyїej znacz№c№ potкg№ regionaln№ i ani pod wzglкdem wojskowym, ani gospodarczym nie moїe sobie pozwoliж na stawienie czoіa Stanom Zjednoczonym. Dzieje siк tak gіуwnie dlatego, їe gospodarka rosyjska jest w decyduj№cej mierze zdana na inwestycje z Zachodu. Zamiast sadziж siк na scenie miкdzynarodowej, jak to robiі Jelcyn, naraїaj№c siк przy tym na њmiesznoњж i utratк resztek wpіywуw, Putin prуbuje moїliwie najzrкcz-niej rozgrywaж karty polityczne, ktуre jeszcze Rosji pozostaіy.

Trzeџwo patrz№c na sprawк, Kreml nie ma alternatywy dla kursu pro-zachodniego. Obie strony s№ bardzo zainteresowane wspуіprac№ zwіaszcza

169

POTIOMKINOWSKA DEMOKRACJA

w sektorze surowcowym: po 11 wrzeњnia 2001 roku Amerykanie postanowili zmniejszyж swoj№ zaleїnoњж od dostaw surowcуw z krajуw muzuіmaсskich. Wedіug szacunkуw niektуrych ekspertуw Rosja teoretycznie mogіaby pokryж prawie poіowк zapotrzebowania USA na ropк naftow№, realistycznie patrz№c na sprawк - 10 procent; tymczasem jeszcze w 2003 roku nie osi№gniкto nawet 1 procenta. Odpowiednio duїe jest oczywiњcie takїe zainteresowanie rosyjskich koncernуw flirtem Putina z Zachodem: wiкkszoњж z nich dziaіa w sektorze energetycznym, dlatego dobra wspуіpraca z Zachodem daje im ogromne szansк rozwoju. Juї wkrуtce ruroci№giem do Murmaсska ma popіyn№ж ropa naftowa z przeznaczeniem dla tankowcуw pіyn№cych w kierunku USA.

Jak mistrzowsko, i to w tak krуtkim czasie, potrafiі Putin opanowaж grк na miкdzynarodowym parkiecie politycznym i wygrywaж przeciw sobie przedstawicieli rуїnych stron, њwietnie pokazaі kryzys iracki wiosn№ 2003 roku. Prezydent Rosji zorganizowaі wtedy szczegуlnego rodzaju taniec na linie, gdy oficjalnie zaprotestowaі w Berlinie i Paryїu przeciw wojnie, a jednoczeњnie unikn№і zerwania ze swym przyjacielem Bushem. Zreszt№ Moskwa - uwaїa siк na Kremlu - i tak niewiele mogіaby zdziaіaж, by powstrzymaж Amerykк, a Putin jest wystarczaj№co m№dry, by nawet tego nie prуbowaж.

Oficjalnie szef Kremla zarzuciі USA zіamanie prawa miкdzynarodowego i stosowanie „prawa piкњci". Dziкki temu mуgі byж pewny wsparcia obawiaj№cej siк tej wojny i sceptycznej wobec Ameryki wiкkszoњci w swoim kraju, a jednoczeњnie zebraж punkty dla polityki Rosji w Europie. Dodatkowo zaskarbiі sobie wdziкcznoњж niemieckiego kanclerza federalnego, ktуremu pomуgі wydostaж siк z miкdzynarodowej izolacji. W czasie gdy Schroder i Chirac wywoіali swym kursem gniew Busha, a ich stosunki z Waszyngtonem ulegіy pogorszeniu na czas dіuїszy, Putin regularnie rozmawiaі telefonicznie z amerykaсskim koleg№, informowaі go o pobudkach swego dziaіania i wytrwale podtrzymywaі dobre kontakty osobiste. Wysіaі teї za wielk№ wodк z misj№ dyplomatyczn№ szefa Urzкdu Prezydenckiego; miaі on zadbaж o dobr№ atmosferк na linii Rosja - USA i ustaliж jak№њ cenк za przychylnoњж Moskwy. Ze wzglкdu na stare dіugi i inne niespіacone wierzytelnoњci, a takїe lukratywne zamуwienia Rosja ma powaїne interesy w Iraku i chciaіaby mieж to i owo do powiedzenia, gdy po wojnie w kraju nad Eufratem i Tygrysem zacznie siк na nowo rozdawaж karty. Ludzie, ktуrzy wczeњniej znali prezydenta, mуwili, їe juї w okresie petersburskim Putin w sprawach spornych wielokrotnie dowiуdі, їe potrafi wiarygodnie przekonaж obie strony konfliktu, iї tak naprawdк jest po ich stronie, a tylko ze wzglкdуw taktycznych musi na zewn№trz okazywaж inn№ postawк.

170

PARCIE NA ZACHУD

Oprуcz interesуw gospodarczych i strategicznych odnowione partnerstwo z Zachodem daje Moskwie jedn№ zwіaszcza powaїn№ korzyњж: zagranica powstrzymuje siк z jednoznacznym krytykowaniem wojny w Cze-czenii i wewn№trzpolitycznego kursu Kremla. O ile pocz№tkowo sympatie politykуw w USA i krajach UE leїaіy prawie wyі№cznie po stronie Cze-czeсcуw, a niektуre, nawet te uzasadnione obawy Rosji nie byіy brane pod uwagк zbyt powaїnie, po 11 wrzeњnia 2001 roku Zachуd dokonaі zwrotu: wojna na Kaukazie przestaіa byж nagle brutaln№ akcj№ wojskow№ skierowan№ przeciw zbuntowanemu narodowi, lecz - zgodnie z oficjaln№ wykіadni№ Moskwy - staіa siк walk№ z terroryzmem.

Kraj o najwiкkszych na њwiecie zasobach surowcowych jest dla Zachodu partnerem zbyt waїnym; USA, Europa i wiele krajуw azjatyckich zabiega o rosyjski gaz i ropк naftow№, by uniezaleїniж siк od niepewnych dostaw z niestabilnego muzuіmaсskiego regionu nad Zatok№ Persk№. Jako і№cznik o zasadniczym znaczeniu strategicznym miкdzy Azj№ a Europ№, њwiatem chrzeњcijaсskim a muzuіmaсskim, ten ogromny kraj odgrywa nadto zbyt waїn№ rolк w kampanii przeciw terroryzmowi, by z powodu maіego narodu kaukaskich gуrali naraїaж na ryzyko nowe z nim partnerstwo. Zachуd sprzedaі Czeczeniк i ze wzglкdu na swe interesy strategiczne wydal j№ na іaskк i nieіaskк wojskowych - woіaj№ rosyjscy obroсcy praw czіowieka.

„Dawniej pytanie o Czeczeniк byіo pierwszym pytaniem, gdy spotykaliњmy siк z kolegami parlamentarzystami z UE; dzisiaj jest pytaniem ostatnim i w ogуle їadnym tematem" - krytycznie zauwaїaі liberalny deputowany do Dumy Jurij Szczekoczichin na wiosnк 2003 roku. Udawanie, їe siк niczego nie widzi, jest - jak siк zdaje - gіуwn№ zasad№ Zachodu; postrzega siк to zarуwno w sprawie Czeczenii, jak i postawy wobec rosyjskiej polityki wewnкtrznej: Moskwa sugeruje rozwi№zanie konfliktu na Kaukazie, demokracjк i paсstwo prawa, a zagranica udaje, їe wierzy w caі№ tк inscenizacjк.

SILNA RКKA

Sіuїby specjalne

Osiemnastego grudnia 1999 roku, w Dniu Czekisty, jak w Rosji nazywa siк pracownikуw sіuїb specjalnych, Putin spotkaі siк z kolegium (byіo to na kilka dni przed objкciem przez niego wіadzy na Kremlu) FSB i przy wі№czonych kamerach wprawiі w prawdziwy entuzjazm swych byіych kolegуw z budynku przy placu na Јubiance. Powiedziaі wtedy nastкpuj№ce sіowa: „Pozwуlcie, panowie, zіoїyж sobie raport i powiedzieж, їe odkomenderowani przez was poufnie do rz№du wspуіpracownicy FSB z powodzeniem wypeіnili swoje zadanie!". Byіa to uwaga, od ktуrej skуra њcierpіa na grzbiecie niejednemu z byіych dysydentуw.

Niecaіe cztery miesi№ce pуџniej, 26 marca 2000 roku, dziennikarzom zebranym w moskiewskim sztabie wyborczym Putina њmiech zamarі w gardle. Zaledwie kilka godzin wczeњniej zamkniкto lokale wyborcze, a z pierwszych prowizorycznych obliczeс wynikaіo, їe w wyborach prezydenckich wygraі Putin, gdy do Domu Aleksandrowskiego, budynku utrzymanego w stylistyce nowoczesnej rzeczowoњci, poіoїonego nad Kanaіem Wodootwodnym, o rzut kamieniem od Kremla, do dziennikarzy przybyі, ubrany w dїinsy i weіniany sweter, Aleksandr Woіoszyn, szef Urzкdu Prezydenckiego. Woіoszyn, czіowiek o przerzedzonych juї nieco wіosach, naleїy do tej kategorii ludzi, ktуrzy wol№ pozostawaж w cieniu, niї wystкpowaж w њwietle ramp. Gdy w foyer w jego kierunku rzucili siк dziennikarze i zasypali go pytaniami: i co dalej z Rosj№, stan№і przed nimi, przycisn№wszy rкce do ciaіa, nastкpnie ramiona skierowaі ku niebu. Gdy nagle je opuњciі, przywoіaі na twarz szeroki grymas: „Jutro - powiedziaі - wprowadzimy dyktaturк". Niektуrzy ze zgromadzonych prуbowali siк uњmiechaж, choж nie wszystkim siк to udaіo. „A minister energetyki, Kaluїny", o ktу-

175

SILNA RКKA

rym byіo wiadomo, їe na liњcie kremlowskiej znalazі siк wњrуd osуb przeznaczonych do odstrzaіu, „zostanie premierem" - dodaі szybko, by nie byіo w№tpliwoњci, їe to naprawdк ma byж їart.

Tego rodzaju dowcipy napawaj№ strachem wielu Rosjan. Siergiej Gri-gorjanc z moskiewskiej Fundacji „Gіasnost" jest przekonany, їe gdy tylko pojawiіy siк pierwsze oznaki rozpadu ZSRR, KGB robiіa wszystko, by wіadza w kraju trafiіa w rкce sіuїb - i to one ulokowaіy Putina na Kremlu. W№tpliwa to teza. Oczywiњcie odnoњny plan sіuїby specjalne mogіy sobie mieж, ale nie wolno zapomnieж, їe w erze Jelcyna gуrк wzi№і chaos i bez-hoіowie, ktуre bynajmniej nie oszczкdziіy budynku na Јubiance.

FSB mogіa wspieraж karierк Putina, ale to klan Jelcyna wyniуsі go do wіadzy. W ostatnich latach urzкdowania Jelcyna klan coraz bardziej zabiegaі o poparcie ludzi sіuїb specjalnych. Fakt, їe Putin wywodziі siк z KGB i mуgі liczyж na wsparcie z tamtej strony, mуgі odegraж pewn№, byж moїe wcale niemaі№ rolк przy wyborze jego osoby na nastкpcк tronu. Z obawy

0 wіasne ekonomiczne i fizyczne przetrwanie oligarchowie uіoїyli siк ze sіuїbami specjalnymi. Oddali wіadzк w rкce czіowieka sіuїb specjalnych w nadziei na stabilizacjк, ktуrej potrzebowali do robienia interesуw.

Kilka uwag Putina wypowiedzianych na krуtko przed zajкciem fotela prezydenckiego powinno jednak byіo zwrуciж baczniejsz№ uwagк demokratуw. W grudniu 1999 roku w pierwszym wiкkszym przemуwieniu Putina wњrуd bardzo sіusznych i koj№cych sіуw, ale tak zawsze wygl№daj№ „niedzielne kazania", padіo kilka ostroїnie sformuіowanych zdaс, ktуre mogіy zaniepokoiж. „Pierwsze zarodki spoіecznej zgody" nie powinny zostaж zniszczone w gor№czce walki politycznej lub przez „te czy inne wybory" - mуwiі Putin. Po wyborach do Dumy przekonaі siк - kontynuowaі -їe wszystkie siіy polityczne skonsolidowaіy siк ze wzglкdu na dobro Rosji

1 zrezygnowaіy z „ciasnych interesуw partyjnych i urabiania opinii publicznej". A przecieї to wіaњnie media paсstwowe wyrуїniіy siк podczas kampanii wyborczej obrzucaniem przeciwnikуw politycznych bіotem.

Gdzie wiкc przebiega granica miкdzy niezbкdn№ aktywnoњci№ polityczn№ a „ciasnymi interesami partyjnymi i urabianiem opinii publicznej" -i kto jest sкdzi№, ktуry nakreњla te granice? Tylko odpowiedџ na to ostatnie pytanie nie nastrкcza trudnoњci: jest nim sam Putin. Trudno siк natomiast rozeznaж, gdzie wspomniana linia przebiega.

„Podrуї prowadzi wstecz do przeszіoњci. Otrzymujemy coњ miкdzy Chinami a Chile za Pinocheta" - prorokowaі po wyborze Putina obroсca praw czіowieka Aleksiej Simonow, przewodnicz№cy jednej z dwуch moskiewskich fundacji „Gіasnost". Makabryczne dowcipy, dyskretne aluzje i nieprzejrzysta kampania wyborcza Putina, ktуry zdradziі niewiele ze swoich planуw, by nikogo nie spіoszyж i nie naraziж siк їadnej grupie wy-

176

SЈUЇBY SPECJALNE

borcуw, doprowadziіy do tego, їe spekulacje zast№piіy informacje - a lкki konkretne prognozy. Gdy prezydent zagroziі, їe „wsadzi za kratki wszystkich", ktуrzy „destabilizuj№" sytuacjк, wielu „krytykуw systemu" z czasуw Jelcyna nagle umilkіo. Wiosn№ 2000 roku w krкgach moskiewskiej inteligencji rozeszіa siк wieњж, їe „przygotowuje siк do eksploatacji" stare stalinowskie obozy na Syberii. Jeszcze w wieczуr wyborczy wywoіywaі wilka z lasu Wіadimir Їyrinowski, ktуry w tych wyborach polegі, osi№gaj№c їaіosne 2,3 procent gіosуw. Powiedziaі on mianowicie: „Czy bкdк startowaі w nastкpnych wyborach? Ludzie, czy wy nie zdajecie sobie sprawy, їe to byіy ostatnie wybory w Rosji?". Bez w№tpienia miaі to byж їart. Niezaleїnie jednak od specyficznego poczucia humoru Їyrinowskiego tego wieczoru niejeden zapewne gorzko pomyњlaі: „a jeњli facet ma racjк?". Trudne do przeoczenia, choж bynajmniej nie nachalne budzenie uњpionych lкkуw przed represjami, ci№gle jeszcze їywych po 70 latach komunizmu, z pewnoњci№ byіo jednym z waїnych powodуw, dla ktуrych maіo kto powaїnie przeciwstawiі siк Putinowi, a przewaїaj№ca wiкkszoњж nawet dawnych przeciwnikуw pospiesznie przeszіa do jego obozu.

Putin nie musiaі siк obawiaж wiкkszego oporu spoіeczeсstwa wobec surowszych rz№dуw: w 2000 roku, po niespeіna dekadzie rz№dуw Jelcyna, okoіo 80 procent Rosjan byіo skіonnych ze wzglкdu na „іad i porz№dek w kraju" zrezygnowaж z wolnoњci - tak wynikaіo z badaс przeprowadzonych przez WCIOM. W poіowie lat dziewiкжdziesi№tych pуџniejszy prezydent wielce sobie jeszcze ceniі Pinocheta - tak w kaїdym razie twierdziіy osoby, ktуre go wtedy znaіy - i wspieraі komitet organizacyjny, ktуry miaі zaprosiж do drugiej stolicy Rosji obalonego dyktatora chilijskiego i specjalnie w tym celu zostaі powoіany do їycia. Ze wzglкdu na sprawowany wtedy urz№d Putin nie posun№і siк do okazywania jawnej pomocy przyjacioіom Pinocheta; plany tej wizyty spaliіy w koсcu na panewce ze wzglкdu na opуr Anatolija Sobczaka, liberalnego burmistrza Petersburga i уwczesnego protektora Putina.

Strach przed now№ dyktatur№ okazaі siк jak dot№d nieuzasadniony. Tak jak demokracja jest tylko inscenizowana, tak groџby i represje pozostaіy dotychczas w wiкkszoњci wypadkуw jedynie blefem. Po chaosie ery Jelcyna paсstwo rosyjskie byіo w stanie takiej dewastacji, a osіabienie sіuїb specjalnych tak znacz№ce, їe przez caіe lata wszelkie prуby zbudowania paсstwa totalitarnego skazane byіyby na fiasko juї z samych tylko wzglкdуw organizacyjnych - uwaїa (puszczaj№c oko) wielu politykуw rosyjskich. Nawet zwykіy nakaz aresztowania moїe nastrкczaж trudnoњci. Nie moїna byж pewnym, czy zostaі on prawidіowo wypeіniony, czy zawiera wіaњciwe dane i czy s№d przekazaі go milicji na czas; czy milicja, ktуra legalnie dorabia, przyjmuj№c zlecenia na pilnowanie kasyn lub supermar-

177

SILNA RКKA

ketуw, dysponuje dostateczn№ liczb№ ludzi; a wreszcie, czy funkcjonariusze za іapуwkк nie puszcz№ podejrzanego wolno. Ale i odwrotnie. Strуїe prawa natychmiast zatrzymaj№ i dostarcz№ gdzie trzeba wskazan№ osobк, bez s№du i dobrze wypeіnionego nakazu, jeњli tylko otrzymaj№ rozkaz z samej gуry i bкdzie on wydany tonem nieznosz№cym sprzeciwu.

Choж najgorsze obawy jak dot№d siк nie ziњciіy, przecieї daіy siк zauwaїyж tendencje do zwiкkszania kontroli їycia publicznego. „Koledzy znуw zatrudniaj№ wiкcej ludzi, miкdzy innymi w celu kontrolowania prasy; ja teї otrzymaіem propozycjк powrotu" - zdradziі w poufnej rozmowie latem 2000 roku pewien byіy oficer sіuїb specjalnych. Putin nadaі moc obowi№zuj№c№ ustawie, ktуra umoїliwia sіuїbom maj№cym zwi№zek z bezpieczeсstwem paсstwa - od celnikуw i policji podatkowej po ochronк Kremla - dostкp do przepіywu wszelkich informacji przez Internet. Narzкdzi technicznych musi w takim wypadku dostarczyж firma internetowa na koszt wіasny. Poї№danym efektem ubocznym jest wywoіane tymi dodatkowymi kosztami zmniejszenie konkurencyjnoњci, zwіaszcza maіych i niezaleїnych dostawcуw. Oficjalnie kontrola Internetu ma sіuїyж walce z przestкpczoњci№; dlatego dziwne wydaje siк znikanie ze stron internet owych materiaіуw krytycznych wobec wіadz.

Ministerstwo Spraw Wewnкtrznych nakazaіo milicji regularne odwiedzanie wszystkich mieszkaс w podlegіych sobie rejonach, prowadzenie rozmуw z ich mieszkaсcami i zgіaszanie wszelkich podejrzeс. Osoby odbiegaj№ce zachowaniem od normy psychicznej powinny byж poddawane „profilaktycznej obrуbce". To ostatnie pojкcie jest bardzo pojemne i budzi niedobre reminiscencje z czasуw radzieckich, kiedy to w ZSRR czкsto przedstawiano krytykуw reїimu jako osoby chore psychicznie i poddawano przymusowemu leczeniu. Od lutego 2002 roku sіuїby specjalne zajmuj№ siк, jak za czasуw radzieckich, donosami anonimowymi.

Putin, ktуry, jak sam powiedziaі, uwaїa sіuїby specjalne (przez jego poprzednika Jelcyna praktycznie zdemontowane) za podporк demokracji, wzmocniі je takїe organizacyjne. W marcu 2003 roku wcieliі do FSB licz№ce 185 tys. ludzi wojska ochrony pogranicza oraz sіuїby і№cznoњci, ktуre miкdzy innymi zajmuj№ siк podsіuchiwaniem rozmуw telefonicznych i odpowiadaj№ za nadzorowanie Internetu. Wedіug doniesieс prasowych urz№d ten ma kontrolowaж takїe elektroniczny system wyborczy „Wybory", ktуry oblicza gіosy. Sam urz№d zdementowaі te doniesienia. Podczas gdy rosn№ peіnomocnictwa sіuїb specjalnych, a sama tylko FSB dziкki „nowo przyjкtym" zwiкkszyіa swуj stan osobowy z 80 do 315 tys. (zatem okoіo czterokrotnie), to praktycznie, jak za czasуw radzieckich, nie ma nad nimi їadnej kontroli. Gіosy krytyki pojawiaj№ siк doњж rzadko. Nawet liberalni politycy uznali poі№czenie FSB, wojsk obro-

178

SЈUЇBY SPECJALNE

ny pogranicza i sіuїb і№cznoњci za posuniкcie niezbкdne do zwiкkszenia efektywnoњci sіuїb specjalnych.

Nie jest przypadkiem, їe dawne kagebowskie metody dziњ znуw znajduj№ naњladowcуw. Od pocz№tkуw prezydentury Putina waїne stanowiska w polityce, administracji i gospodarce coraz czкњciej zaczкli zajmowaж przedstawiciele sіuїb mundurowych. Z opublikowanych latem 2003 roku wynikуw badaс przeprowadzonych przez socjologa Olgк Kryszta-nowsk№ z Rosyjskiej Akademii Nauk wynika, їe 77 procent nowej elity paсstwowej wywodzi siк z dawnej nomenklatury. Jeњli w 1988 roku mundur nosiі co dwudziesty czіonek rz№du, a w 1999 roku juї co pi№ty, to za Putina prawie jedna trzecia czіonkуw gabinetu ma dystynkcje oficerskie lub generalskie. Wњrуd najwaїniejszych decydentуw moskiewskich udziaі mundurowych z 4,8 procent w 1988 roku zwiкkszyі siк do 58,3 procent w 2002 roku, czyli wzrуsі dwunastokrotnie. Juї za Jelcyna dawna elita wіadzy radzieckiej tworzyіa w duїej mierze wіasny kr№g, choж przez pewien czas dawaіa szansк przenikniкcia do swoich szeregуw ludziom z zewn№trz. Za Putina ta moїliwoњж ponownie siк zamknкіa, a postradziecka nomenklatura staіa siк prawie hermetyczna.

Skoro ludzie, ktуrych myњlenie i dziaіanie zostaіo uksztaіtowane jeszcze przez dawny radziecki aparat wіadzy, w dalszym ci№gu zajmuj№ kluczowe stanowiska, wydaje siк logiczne, їe przeіom w Rosji miaі caіkiem inny przebieg niї w paсstwach wschodnioeuropejskich, takich jak Polska, Czechy lub Wкgry. O ile po upadku їelaznej kurtyny w krajach tych dokonaіa siк radykalna wymiana elit, co pozwoliіo dawnym dysydentom zaj№ж miejsca w paіacach prezydenckich i parlamentach, o tyle w Rosji znaczna czкњж dawnej elity partyjnej przykleiіa siк wrкcz do swych urzкdowych foteli.

W trzech pierwszych latach urzкdowania Putin wymieniі jedn№ czwart№ najwaїniejszych ludzi aparatu wіadzy, przy czym wiкkszoњж „nowo powoіanych" wywodzi siк ze sіuїb specjalnych. Fakt, їe nowy prezydent stawia na byіych kolegуw, ma poza motywami osobistymi, takїe racjonalne uzasadnienie: agenci sіuїb uchodz№ za bardziej zdyscyplinowanych i mniej skorumpowanych niї wiкkszoњж rosyjskich urzкdnikуw paсstwowych, ale krytycy tych sіuїb widz№ w ich przedstawicielach wiкksz№ skіonnoњж do cynizmu. W samej tylko Radzie Federacji 15 procent czіonkуw miaіo podobno byж lub nadal jest na liњcie pіac sіuїb bezpieczeсstwa. Co dziesi№ty baron regionalny jest aktywnym lub byіym mundurowym, a co drugi czіonkiem Rady Bezpieczeсstwa. W kaїdym ministerstwie co najmniej jeden z wiceministrуw nosi pagony, a w caіym aparacie rz№dowym co czwarty jest „siіowikiem", jak tu siк nazywa przedstawicieli resortуw siіowych, czyli wojska, policji i sіuїb specjalnych. Mundurowi zdomi-

179

SILNA RКKA

nowali zwіaszcza ministerstwa komunikacji, przemysіu i gospodarki, gdzie niew№tpliwie peіni№ rolк nadzorcуw i kontrolerуw. Bliska Kremlowi „Rosyjska Partia Їycia" kierowana przez petersburskiego znajomego Pu-tina, rzecznika Rady Federacji, Mironowa, zbudowaіa swe struktury regionalne na bazie prywatnych firm ochroniarskich, z ktуrych wiкkszoњж zostaіa zaіoїona b№dџ zatrudnia wielu byіych agentуw.

Takїe w їyciu samego Putina sіuїby specjalne stanowiіy staіy punkt odniesienia. Kilka tygodni przed nominacj№ na premiera w czerwcu 1999 roku Putin zіoїyі kwiaty na grobie Jurija Andropowa. Na krуtko przed zmian№ na Kremlu w grudniu 1999 roku w Dniu Czekisty odsіoniі na Јubiance tablicк poњwiecon№ pamiкci byіego szefa KGB i sekretarza generalnego KPZR - byіo to „powtуrne odsіoniкcie", gdyї umieszczony tu jeszcze za czasуw radzieckich w 1984 roku portret zostaі usuniкty po puczu sierpniowym w 1991 roku. Chociaї ten nowy gest maj№cy przypomnieж postaж Andropowa wywoіaі u wielu obroсcуw praw czіowieka i zachodnich obserwatorуw wspomnienie konfliktu Wschуd-Zachуd, przeњladowania inaczej myњl№cych i paсstwa policyjnego, to przecieї wielu obywateli radzieckich miaіo jeszcze w pamiкci, їe sіuїba bezpieczeсstwa za Andropowa naleїaіa do najmniej skorumpowanych instytucji w kraju. Jej agenci byli wprawdzie znienawidzeni, ale jednak uchodzili za coњ w rodzaju elity tego spoіeczeсstwa: byli wyksztaіceni, opanowani, na swуj sposуb poprawni. KGB miaі dostкp do niezaleїnych informacji i umiaі stworzyж autentyczny obraz zatrwaїaj№cej sytuacji kraju. I to wіaњnie sіuїba bezpieczeсstwa byіa na pocz№tku i w poіowie lat osiemdziesi№tych t№ siі№, ktуra parіa jeњli nie do reform, to przynajmniej do pewnych zmian, na przykіad do ukrуcenia korupcji.

„Oczywiњcie praca w KGB pozostawiіa na nim њlady, jakiњ rodzaj zamkniкcia w sobie" - opowiada dіugoletni przyjaciel prezydenta, Stiepa-szyn, jego poprzednik na stanowisku premiera, a dziњ szef rosyjskiej Izby Obrachunkowej. Juї dziadek Putina sіuїyі jako osobisty kucharz Lenina i Stalina w ich daczach, a trudno sobie wyobraziж, by ktokolwiek, kto miaі dostкp do potraw spoїywanych przez radzieckich carуw, nie byі na liњcie pіac NKWD, jak nazywaі siк уwczesny odpowiednik KGB. Rуwnieї ojciec prezydenta w czasie II wojny њwiatowej sіuїyі pocz№tkowo w jednostce NKWD. U siebie na wsi Wіadimir Putin senior cieszyі siк opini№ miejscowego casanowy i „obrazoburcy", gdyї wezwanie wіadzy, by wypleniж wszelkie symbole religijne, wzi№і sobie do serca bardzo dosіownie.

Mіodego Putina zaњ tak bardzo oczarowaіy filmy szpiegowskie, їe juї w dziewi№tej klasie udaі siк na wіasn№ rкkк do petersburskiej (czy raczej le-ningradzkiej) centrali KGB przy Prospekcie Litewskim, ktуra mieњciіa siк w budynku robi№cym wraїenie szarego, masywnego grobowca, zwanego

SЈUЇBY SPECJALNE

przez mieszkaсcуw „wielkim domem". Jeњli wierzyж wszystkiemu, co napisaі w swojej ksi№їce Z pierwszej rкki, to wszedіszy do њrodka, trafiі do pokoju oficera dyїurnego i oњwiadczyі: „Chcк u was pracowaж". Oficer уw wyjaњniі, їe o przyjкcie do tego rodzaju sіuїb nie moїna siк ubiegaж samemu, i poradziі, by jeszcze trochк poczekaі i -jeњli chce zostaж agentem - podj№і najpierw jakieњ studia, najlepiej prawnicze. Nad ciemnymi kartami w historii KGB, stalinowskim terrorem lat trzydziestych i przeњladowaniami inaczej myњl№cych nigdy siк nie zastanawiaі - wyznaі; pod tym wzglкdem byі „produktem radzieckiego wychowania patriotycznego".

Kilka lat pуџniej, juї na studiach prawniczych, mіody Putin otrzymaі tajemniczy telefon: jakiњ nieznajomy poprosiі go o spotkanie w hallu uniwersyteckim. Wkrуtce potem przyszіo takїe zaproszenie do KGB. W kaїdym razie tak brzmi wersja oficjalna. Putin postanowiі uczciж powoіanie do sіuїby i na uroczyst№ kolacjк zaprosiі jednego ze swych przyjaciуі, nic mu wszakїe nie mуwi№c, z jakiej okazji siк spotykaj№. Kuriozalna musiaіa to byж scena.

Praca Putina w petersburskiej centrali KGB nasuwa pewne w№tpliwoњci. W ksi№їce Z pierwszej rкki prezydent wspomina, їe swoj№ dziaіalnoњж w sіuїbie bezpieczeсstwa zacz№і w 1975 roku w sekretariacie administracji, a pуџniej zostaі skierowany na piкж miesiкcy do sіuїby kontrwywiadu.

W trakcie dalszego szkolenia - relacjonuje Putin - zwrуcili naс uwagк szefowie departamentu zagranicznego: „Natychmiast zdaіem sobie sprawк, їe przygotowuj№ mnie do pracy w Niemczech, gdyї stale musiaіem siк uczyж niemieckiego". Cudowne zrz№dzenie losu? Wszak prezydent sam mуwiі, їe w departamencie zagranicznym byіo wtedy bardzo wielu ludzi, ktуrzy znaleџli siк tam tylko dziкki znajomoњciom. Praca poza granicami kraju, tak hermetycznie izolowanego jak wtedy ZSRR, byіa synonimem naprawdк wielkiej kariery i wielu wysoko postawionych dziaіaczy uruchamiaіo wszelkie wpіywy, by ulokowaж swe dzieci na nielicznych przecieї w koсcu posadach zagranicznych, takїe za poњrednictwem KGB. Sіuїba bezpieczeсstwa byіej NRD (Stasi) przez kilka lat miaіa problem z dwoma rezydentami KGB w Berlinie, zupeіnie nieprzygotowanymi do pracy na najwyїszych stanowiskach, ktуre im powierzono, gdyї jedyn№ ich kwalifikacjк stanowiіy wiкzy pokrewieсstwa z уwczesnym sekretarzem generalnym Breїniewem.

Wedіug wersji oficjalnej mіody prawnik Putin nigdy nie byі zaangaїowany w dziaіalnoњж skierowan№ przeciw krytykom reїimu. Zajmowaі siк jedynie cudzoziemcami, ktуrzy odwiedzali Petersburg, i obywatelami radzieckimi, ktуrzy wyjeїdїali za granicк. Przy werbowaniu obywateli obcych paсstw KGB stawiaі miкdzy innymi na szantaї. Tк metodк stosowano na przykіad wobec їonatych mкїczyzn, korzystaj№cych z „lїejszej" roz-

180

181

SILNA RКKA

rywki w ZSRR, czy biznesmenуw, ktуrzy wymienili ruble na czarnym rynku, lub studentуw szmugluj№cych przez granicк zakazane ksi№їki. Popeіniwszy mniejsze czy wiкksze wykroczenie, ludzie ci zawsze musieli siк liczyж z dyskretn№ wizyt№ niepozornie wygl№daj№cych panуw, ktуrzy z kolei dyskretnie proponowali im pomoc w wyjњciu z trudnej sytuacji w zamian za przyszіe informacje.

Trudno wytіumaczyж, dlaczego w 1975 roku mіody syn robotnika miaіby byж wyj№tkiem w tym systemie, jeњli nie odznaczyі siк uprzednio w jakiejњ mniej popularnej dziedzinie - na przykіad w departamencie pi№tym, ktуry zajmowaі siк dysydentami i w ogуle ludџmi inaczej myњl№cymi.

Zhoіdowanie baronуw

Po zapadniкciu zmroku ludzie w mundurach przeniknкli do miasta. Uzbrojeni w pistolety maszynowe zajкli pozycje w pobliїu stacji telewizyjnej i rozgіoњni radiowej. Krуtko po pуіnocy na kanale telewizji paсstwowej na tle flagi rosyjskiej pojawiіa siк pobladіa kobieta i cienkim gіosem zaczкіa czytaж jakiњ komunikat.

Miejscem tego wydarzenia byі Kursk w њrodkowej Rosji, a czytaj№c№ - przewodnicz№ca regionalnej komisji wyborczej. Tekst, ktуry przedstawiіa, miaі treњж nastкpuj№c№: „W wyborach na urz№d gubernatora winno byж rкcznie skreњlone z kart do gіosowania nazwisko kandydata Aleksandra Ruckoja". Na krуtko przed tym telewizyjnym obwieszczeniem - na niespeіna 13 godzin przed otwarciem lokali wyborczych - s№d okrкgowy wykluczyі eksgeneraіa i byіego wiceprezydenta Rosji z wyborуw regionalnych, gdyї w informacji maj№tkowej podaі nieprawidіowe dane dotycz№ce samochodu i metraїu dwуch mieszkaс. Zwaїywszy rosyjskie realia, byіa do doprawdy bіahostka. Ruckoj prуbowaі jeszcze siк odwoіywaж od tej decyzji, ale nic mu to nie pomogіo. To, czego wtedy doњwiadczyі, pozostaje do dziњ sennym koszmarem wiкkszoњci baronуw regionalnych w Rosji. Zaledwie bowiem schedк po schorowanym Borysie Jelcynie obj№і Wіadimir Putin, a juї zaczкіo siк wprowadzanie nowych porz№dkуw w 89 rosyjskich republikach, regionach i obwodach. Od tego momentu w kaїdych wyborach regionalnych Moskwa prуbowaіa narzucaж tamtejszym spoіecznoњciom swoich kandydatуw; byіo wњrуd nich zaskakuj№co wielu agentуw sіuїb specjalnych i wojskowych.

Liberaіowie, tacy jak deputowany do Dumy Wіadimir Ryїkow, uwaїaj№, їe byі to generalny atak na system federalny. Jak niegdyњ carowie,

183

SILNA RКKA

ZHOЈDOWANIE BARONУW

a pуџniej wіadcy radzieccy, tak dzisiaj Putin, od chwili gdy obj№і urz№d prezydencki, prуbuje centralnie kierowaж tym najwiкkszym pod wzglкdem powierzchni krajem њwiata z jego ponad stu narodowoњciami i jкzykami. Putin d№їy do wdroїenia systemu przekazywania rozkazуw od instancji najwyїszej znajduj№cej siк w Moskwie do niїszych i najniїszych. System ten wymaga tylko њcisіego wykonywania poleceс i zwie siк „wertykaln№ osi№ wіadzy". W maju 2000 roku prezydent mianowaі siedmiu peіnomocnikуw jako nadzorcуw prowincji i stoj№cych na ich czele baronуw - piкciu z nich byіo wojskowymi lub wspуіpracownikami sіuїb specjalnych. Juї wkrуtce gubernatorzy musieli siк takїe poїegnaж z fotelami w Radzie Federacji; tym samym stracili ochronк przed odpowiedzialnoњci№ karn№. Ponadto szef paсstwa otrzymaі prawo zwalniania z urzкdуw baronуw skompromitowanych. Wszystkie te nowoњci nie nast№piіy w wyniku zmian konstytucji, do czego wymagana jest przecieї wiкkszoњж dwуch trzecich gіosуw deputowanych w Dumie, lecz weszіy w їycie na mocy dekretu prezydenckiego i zwyczajnej ustawy. W ten sposуb zwykі№ wiкkszoњci№ gіosуw zostaіa powaїnie ograniczona jedna z najwaїniejszych zasad rosyjskiej konstytucji.

To, co na pierwszy rzut oka wygl№da na bezzasadny atak na federa-lizm, jest w rzeczywistoњci jedynie reakcj№ na nieznoњne nieporz№dki. „Nowa polityka nie jest niczym zaskakuj№cym. Kaїdy, kto pojawiіby siк na Kremlu jako nowy prezydent, musiaіby wreszcie zaprowadziж w Rosji porz№dek" - uwaїa prezydent Republiki Tatarstanu, Mintimer Szajmijew, sk№din№d jeden z najbardziej zagorzaіych bojownikуw o samodzielnoњж regionуw. Utratк wіadzy wiкkszoњж gubernatorуw i prezydentуw zawdziкcza w znacznej mierze samym sobie. Zbyt dosіownie potraktowali wezwanie Jelcyna: „Bierzcie tyle suwerennoњci, ile moїecie przeіkn№ж".

Z merуw miast, gubernatorуw prowincji czy prezydentуw republik wielu rz№dziіo jak udzielni ksi№їкta w њredniowieczu. Ruckoj, obwoіany przez Radк Najwyїsz№ w wyniku sporu konstytucyjnego w 1993 roku nastкpc№ Jelcyna (do ogіoszenia amnestii przesiedziaі kilka miesiкcy w areszcie), miaі zdaniem prowadz№cych њledztwo zapewniж swym krewnym lukratywne posady - czyli zrobiж coњ, co w Rosji jest raczej reguі№ niї wyj№tkiem. „W Rosji jest tylko jeden gubernator, nowogrodzianin Michaiі Prusak, ktуry nie skombinowaі dla nikogo z czіonkуw rodziny їadnej ciepіej posadki, a to tylko dlatego - uwaїa deputowany do Dumy Wіadimir Јysienko - їe ze wzglкdu na swуj mіody wiek nie ma jeszcze dorosіych krewnych, a jego dzieci s№ jeszcze za maіe".

O ile na pocz№tku baronowie byli wњciekli na Putina, їe wyrzuciі ich z Rady Federacji, to po jakimњ czasie przystosowali siк do nowej sytuacji, a nawet zaczкli w niej dostrzegaж pewne korzyњci: od jednego do trzech

184

milionуw dolarуw іapуwki oferowali mi ludzie zainteresowani tym, bym uczyniі ich swymi przedstawicielami w Radzie Federacji, co wi№їe siк z tytuіem i statusem senatora - mуwiі z oburzeniem jeden z rosyjskich gubernatorуw.

Jednakїe wielu spoњrуd jego kolegуw nie potrafiіo oprzeж siк pokusie. Zwraca uwagк fakt, їe wiele regionуw wysyіa do Rady Federacji przedstawicieli, o ktуrych moїna powiedzieж wiele, ale nie to, їe s№ z tymi obszarami zwi№zani. Podobno niektуrzy nigdy w їyciu nie widzieli stron, ktуrych interesy reprezentuj№ jako senatorowie w Zgromadzeniu Federalnym. Granicz№ca z Mongoli№ syberyjska prowincja Tuwa (Republika Tu-wy) jest reprezentowana w odlegіej o tysi№ce kilometrуw stolicy przez moskiewskiego bankiera i multimilionera Pugaczowa i Ludmiік Narusow№, wdowк po byіym szefie Putina, merze Petersburga Anatoliju Sobczaku. Zasiadanie w Senacie to nie tylko prestiї, ale takїe ochrona przed odpowiedzialnoњci№ karn№. Wysoka Izba przypomina raczej reprezentacjк interesуw kуі gospodarczych i biurokracji niї Izbк Krajуw, jak przewiduje konstytucja. 15 procent senatorуw wywodzi siк z aparatu bezpieczeсstwa.

Juї za Jelcyna wspуіpraca miкdzy Moskw№ a regionami byіa polem rozgrywki rуїnych interesуw. Na samym pocz№tku Jelcyn zawarі z baronami ryzykowny rozejm: w zamian za lojalnoњж gubernatorуw prowincji i prezydentуw republik wobec Kremla centrala gwarantowaіa im daleko id№ce swobody w regionach. Tamtejsze elity nierzadko wspieraіy Jelcyna, odrzucaj№c w Radzie Federacji decyzje Dumy, niїszej izby Zgromadzenia Federalnego, czкsto wobec prezydenta opozycyjnej, ale nigdy nie byіy pewnym sojusznikiem. Jelcyn nie mуgі liczyж na ich bezwarunkow№ lojalnoњж, a im bardziej sіabіa jego pozycja, tym bardziej wyzywaj№co zachowywaіy siк wobec niego i prуbowaіy odgrywaж samodzieln№ rolк polityczn№. Przed wyborami parlamentarnymi w 1999 roku w partii „Ojczyzna - caіa Rosja" dziesi№tki gubernatorуw przeszіo do jawnej opozycji wobec Kremla.

Od tego momentu nie moїna juї byіo mуwiж o jednoњci prawnej i ekonomicznej Rosji za Jelcyna. Rz№dcy prowincji nawet konstytucji rosyjskiej przestrzegali tylko warunkowo, o prawie federalnym nie mуwi№c. Mniej wiкcej jedna pi№ta wszystkich ustaw regionalnych byіa sprzeczna z ustawodawstwem federacji. I tak na przykіad Obwуd Amurski ustanowiі wіasne przepisy w ruchu granicznym z Chinami - to tak jakby Brandenburgia ustaliіa wіasne zasady przekraczania granicy z Polsk№. Republika Tuwy na wschodniej Syberii zastrzegіa sobie prawo wypowiadania wojny i zawierania pokoju. Smoleсsk ustanowiі cіo drogowe dla kierowcуw pod pretekstem „podatku od zanieczyszczeс spalinowych w ruchu tranzytowym". Moskwa wprowadziіa - wbrew wyrokowi Trybunaіu Konstytucyjnego -obowi№zek meldunkowy dla wszystkich niemoskwian. Woroneї zabroniі

185

SILNA RКKA

ZHOЈDOWANIE BARONУW

wywoїenia cukru, a baronowie w Krasnodarze zakazali eksportowania pszenicy. Regulacje specjalne wynikaіy czкsto z sytuacji przymusowej, gdyї Moskwa nie wywi№zywaіa siк ze swych zobowi№zaс finansowych wobec prowincji. Gubernator w syberyjskim Krasnojarsku, nieїyj№cy juї (zgin№і w wypadku) generaі Aleksandr Lebied', groziі, їe podporz№dkuje sobie stacjonowane na jego terytorium wojska rakietowe, jeњli Moskwa w dalszym ci№gu bкdzie zalegaж z wypіatami pensji dla wojskowych.

Tak daleko posuniкte rozdrobnienie kraju uniemoїliwiaіo wielu przedsiкbiorcom rozs№dne gospodarowanie i tworzyіo przesіanki do zachowaс korupcyjnych. Zakazy wywozu rуїnego rodzaju produktуw prowadz№ do jawnego rozboju urzкdniczego. Przedsiкbiorcy przewoї№cy najprostsze nawet produkty mog№ byж caіymi dniami przetrzymywani na granicach miкdzy regionami. Otrzymuj№ prawo dalszej podrуїy dopiero po okazaniu urzкdnikowi „wdziкcznoњci". Przedsiкbiorca Aleksiej Sido-row zawarі umowк na dostarczenie pszenicy z Krasnodaru na pуіnocnym Kaukazie do Moskwy. Zostaі zatrzymany wraz z іadunkiem juї na najbliїszej granicy. Sprostanie wymogom miejscowego prawa kosztowaіo Sido-rowa dwa dni pracy, solidn№ іapуwkк i wiele nerwуw. „Dopуki bкdzie tu taki chlew, nigdy niczego w Rosji nie osi№gniemy" - oburzaі siк Sidorow. To hasіo wzi№і sobie do serca takїe Wіadimir Putin.

O ile Jelcyn zdawaі siк ignorowaж te problemy, o tyle Putin juї w pierwszym roku swego urzкdowania zawiesiі wiкkszoњж ustaw regionalnych bкd№cych w sprzecznoњci z obowi№zuj№cym prawem. W Moskwie uwaїa siк za niepodlegaj№ce dyskusji, їe to Kreml staі za decyzj№ s№du wymierzon№ w Ruckoja. Na przykіadzie „bohatera Zwi№zku Radzieckiego" Putin chciaі pokazaж innym gubernatorom, co im grozi, jeњli nie zaakceptuj№ nowych reguі gry: faul na ostatniej prostej. Rosyjska ordynacja wyborcza jest tak maіo precyzyjna, їe w zasadzie bardzo іatwo moїna udowodniж kaїdemu kandydatowi jej naruszenie.

Jednakїe w przeciwieсstwie do lokalnych komisji wyborczych sami wyborcy okazywali niekiedy wyj№tkow№ krn№brnoњж. W Kursku faworyt Putina, generaі sіuїb specjalnych, przegraі z komunist№.

W pierwszym roku urzкdowania Putin robiі jeszcze wraїenie, їe zamierza odebraж baronom wіadzк, ale juї wkrуtce doszіo do niepisanej ugody miкdzy Moskw№ a regionami. Energiczniej niї jego poprzednik Jelcyn nowy prezydent zaї№daі wiкkszej wstrzemiкџliwoњci w uprawianiu partykularnej polityki i domagaі siк posіuszeсstwa we wszystkich kwestiach dotycz№cych centrum, na przykіad odprowadzania pobranych podatkуw do Ministerstwa Finansуw. W zamian gubernatorzy i prezydenci mog№ rz№dziж w swoich regionach w sposуb nieograniczony i raczej nie musz№ obawiaж siк kontroli organуw nadzorczych i prokuratury. Otrzyma-

186

li prawo wprowadzenia na swoich podwуrkach owej „pionowej osi wіadzy", czyli maj№ teraz w swoich regionach takie same kompetencje jak Putin wobec nich. I tak jak prezydent moїe praktycznie zwolniж gubernatora z zajmowanego stanowiska (by tego dokonaж, wystarczy trochк prawniczej subtelnoњci), tak ten z kolei moїe w pewnych okolicznoњciach zwolniж swojego mera czy starostк.

Politycy regionalni, jak prezydent Tatarstanu Szajmijew, przygl№daj№ siк nowemu centralizmowi z wielk№ obaw№. Rosja z jej ponad 100 ludami i jкzykami ma przyszіoњж tylko jako paсstwo federacyjne - ostrzega byіy dziaіacz KPZR, ktуry w swoim Tatarstanie rz№dzi niczym feudalny pan na wіoњciach: „Wielu s№dzi, їe moїna szybko zrobiж porz№dek i wszystkich ustawiж w szeregu. Ale tak siк nie da".

Sam Szajmijew na pocz№tku lat dziewiкжdziesi№tych byі o krok od zbrojnej konfrontacji z Moskw№. Tatarzy zaї№dali wуwczas niepodlegіoњci. Inaczej jednak niї w Czeczenii gуrк wziкіy siіy umiarkowane. Od czasu jednak gdy Putin przykrуciі cugli, w nadwoіїaсskim Tatarstanie, gdzie mieszka okoіo 3,7 min ludzi, znуw zapanowaі niepokуj. Ludzie tacy jak profesor matematyki Mars Szamsudinow i podobnie doс myњl№cy czіonkowie Wszechtatarskiego Centrum Spoіecznego, ktуre skupia zwolennikуw tatarskiego ruchu narodowego, marz№ o wіasnym paсstwie. „Samodzielnoњж moїe nie jest realistyczna. Ale Moskwa pod rz№dami Putina coraz mocniej ogranicza nam swobodк ruchu, robi z nas koloniк. W razie koniecznoњci jesteњmy gotowi walczyж o nasz№ wolnoњж" - zapowiadaі Szamsudinow zim№ 2001 roku w kwaterze gіуwnej Centrum w stolicy Tatarstanu Kazaniu.

W 2001 roku w rocznicк zdobycia Tatarstanu przez Iwana Groџnego w 1552 roku na ulice Kazania wyszіy tysi№ce demonstrantуw. Nios№c transparenty z hasіami w rodzaju „Bush i Putin - dwaj najwiкksi terroryњci" i „Rкce precz od paсstw muzuіmaсskich Afganistanu i Czeczenii", prуbowali podgrzewaж nastroje przeciw wіadzy centralnej w Moskwie. W mieњcie Nabierieїnyje Czelny znalazіa siк nawet grupa ponad 20 tatarskich ochotnikуw, ktуrzy chcieli walczyж w Afganistanie przeciw wojskom amerykaсskim. A przecieї czкsto to sama Moskwa daje separatystom na prowincji powody do buntu. W czerwcu 2002 roku rosyjska Duma Paсstwowa przegіosowaіa now№ wersjк ustawy zobowi№zuj№cej narody Federacji Rosyjskiej do uїywania alfabetu rosyjskiego; w grudniu 2002 roku Rada Federacji, zatem Izba, ktуra ma reprezentowaж regiony, zatwierdziіa ten dokument. Powodem do zmian w ustawie byіa decyzja Tatarуw, by w przyszіoњci posіugiwaж siк alfabetem іaciсskim; miaіo to byж zademonstrowanie wiкzi z innymi narodami tureckimi, ktуre po rozpadzie ZSRR utworzyіy niepodlegіe paсstwa i oficjalnie wprowadziіy u siebie alfabet іaciсski.

187

SILNA RКKA

Krytycy uwaїaj№, їe nowa ustawa jкzykowa jest samowol№ i іamaniem konstytucji, gdyї rosyjska ustawa zasadnicza pozostawia republikom swobodк w sprawie ich oficjalnego jкzyka. Moskwa zdaje siк obawiaж, їe przejmuj№c alfabet іaciсski w dobie Internetu, muzuіmanie bкd№ ulegaж coraz wiкkszym wpіywom centrуw kulturalnych spoza Rosji. Tatarzy, ktуrych jest w Rosji 7 min i ktуrzy stanowi№ tam drug№ pod wzglкdem liczebnoњci grupк narodowoњciow№, odbior№ zmianк ustawy - ostrzegaі tatarski deputowany do Dumy Fandas Safulin - jako prуbк ograniczenia ich wzglкdnej samodzielnoњci przez centrum. O ile dotychczas fundamentali-њci w Tatarstanie, zamieszkiwanym przez tradycyjnie tolerancyjn№ spoіecznoњж muzuіmaсsk№, stali na pozycji straconej, to teraz sama Moskwa dostarczyіa pretekstu, ktуry niew№tpliwie przyczyni siк do wzrostu ich popularnoњci. Prezydent Sz№jmijew, w przeszіoњci orкdownik samodzielnoњci regionуw i zwolennik alfabetu іaciсskiego, we wrzeњniu 2002 roku nagle dziwnie przycichі. Miaі podobno otrzymywaж bardzo wiele listуw od Tatarуw їyj№cych poza regionem, ktуrzy skarїyli siк, їe nie radz№ sobie z czytaniem іaciсskich tekstуw z Tatarstanu. Dlatego trzeba sprawк jeszcze raz przemyњleж - wyjaњniaі prezydent.

Duma oswojona

Ale nie tylko regiony zostaіy poddane њcisіym rygorom Moskwy. Duma przeksztaіciіa siк z instancji ustawodawczej i kontrolnej w zwykіy organ wykonawczy. Dziкki deputowanym, ktуrzy po wyborach z grudnia 1999 roku szybko zmienili obуz polityczny, i skomplikowanej ordynacji wyborczej siіy wierne Kremlowi, ktуre w sumie nie miaіyby szans nawet na jedn№ trzeci№ gіosуw, osi№gnкіy stabiln№ wiкkszoњж w parlamencie. „To jest rewolucja. Po raz pierwszy siк zdarza, їe to nie parlament wybraі rz№d, lecz rz№d wybraі parlament" - grzmiaі deputowany i reїyser Siergiej Goworuchin.

Pod szyldem kremlowskiej partii „Jednoњж" do parlamentu weszli ludzie, ktуrzy nie mieli їadnego politycznego przygotowania; poniewaї partie „retortowe" nie miaіy doњwiadczonej staіej kadry, dziaіacze sporz№dzali listy kandydatуw, zdaj№c siк na zasadк „chybiі trafiі" - wielu wysokich urzкdnikуw i przedsiкbiorcуw ulokowaіo teї na listach wіasnych przedstawicieli, nie pytaj№c ich nawet o zgodк. W Dumie „Jednoњж" bardzo szybko otrzymaіa przydomek „frakcji pagerowej", gdyї jej przedstawiciele przed waїnymi gіosowaniami wyci№gali jak na komendк pagery - zapewne t№ drog№ otrzymywali instrukcje, co poprzeж, a co nie.

Nowa rzeczywistoњж byіa caіkowicie zgodna z wyobraїeniami czoіowego kandydata „Jednoњci" - Aleksandra Gurowa, ktуry juї w czasie kampanii wyborczej w 1999 roku domagaі siк, by parlament przestaі uprawiaж politykк i zaj№і siк popieraniem prezydenta. Ta wypowiedџ doskonale obrazuje, jak wielki jest rozziew miкdzy zachodnim pojкciem demokracji i podziaіu wіadz a rosyjskim rozumieniem polityki.

189

DUMA OSWOJONA

Chкж podporz№dkowania Dumy nie pojawiіa siк przypadkowo. Juї za Borysa Jelcyna parlament byі w znacznym stopniu instytucj№ skorumpowan№. Deputowani, a nawet caіe frakcje sprzedawaіy swoje gіosy; uchwalano ustawy gospodarcze zgodnie z їyczeniami najwiкcej oferuj№cych, mandatami deputowanych handlowano za wielkie sumy wyraїane w dolarach. Wysoka Izba przyci№gaіa teї licznych kryminalistуw szukaj№cych ochrony przed odpowiedzialnoњci№ karn№; wedіug szacunkуw Euro-polu okoіo 20 procent deputowanych ma powi№zania ze њrodowiskami przestкpczymi.

Perspektywa immunitetu i wpіywуw przyci№gaіa do parlamentu coraz wiкcej podejrzanych postaci. „Њwiat przestкpczy d№їy do wіadzy" -ostrzegaі Siergiej Mitrochin z demokratycznej partii „Jabіoko" przed wyborami w 1999 roku. W Jekaterynburgu na Uralu, gdzie kiedyњ zaczynaі karierк partyjn№ Borys Jelcyn, przedstawiciele њwiata przestкpczego nawet nie prуbowali siк kamuflowaж. Czіonkowie mafii zwi№zanej z Uralma-szem kandydowali pod wіasnymi nazwiskami z dodatkiem „Unia Spo-іeczno-Polityczna". Oszust finansowy Siergiej Mawrodi pokazaі, їe resocjalizacja po rosyjsku funkcjonuje i ma siк dobrze. Gdy w 1994 roku zawaliіo siк jego imperium finansowe MMM i 20 min osуb, ktуre ulokowaіo w nim swoje oszczкdnoњci, zostaіo z pustymi rкkami, Mawrodi, z zawodu matematyk, znalazі siк w areszcie њledczym. A mimo to wyborcy z moskiewskiego przedmieњcia Mytiszczi zawierzyli mu i wybrali do Dumy. Pojawiі siк tam tylko dwa razy i juї w 1995 roku straciі mandat. Byі to jednak wyj№tek: w wiкkszoњci wypadkуw deputowani odznaczaj№ siк solidarnoњci№ i gіosuj№ przeciw nкkaniu kolegуw przez organa њcigania, w kaїdym razie jeњli zarzuty nie s№ tak mocne jak w sprawie innego przedstawiciela narodu, i zarazem producenta wуdki, Siergieja Skorocz-kina, ktуry w 1994 roku miaі podobno zastrzeliж dwoje ludzi, a w 1995 roku sam padі ofiar№ morderstwa.

Wiele partii uzupeіnia kasк, wstawiaj№c na listy wyborcze kandydatуw chкtnych do pіacenia za ten przywilej. Nie zadaj№ sobie przy tym zbyt wiele trudu, by dokіadniej przyjrzeж siк kandydatom. Na listach wyborczych komunistуw pojawiіo siк na przykіad wielu przedsiкbiorcуw. Niektуrzy z nich dysponowali milionowymi maj№tkami. W 1999 roku z ponad 8 tys. kandydatуw do Dumy prawie dziewiкжdziesiкciu byіo wczeњniej karanych. Czterech kandydatуw nie mogіo osobiњcie zіoїyж potrzebnych dokumentуw, bo byli poszukiwani listami goсczymi. „W innych krajach przestкpczoњж zorganizowana takїe prуbuje wpіywaж na parlament, ale specyfik№ rosyjsk№ jest to, їe d№їy ona do wіadzy w sposуb tak jawny, by t№ metod№ zabezpieczyж zarуwno siebie, jak i swуj kapitaі" - s№dzi specjalista od spraw mafii i czoіowy kandydat partii „Jednoњж" Aleksandr Gurow.

190

Ludzie nie upatrywali w parlamencie gwaranta podziaіu wіadzy i przedstawiciela ich interesуw - wrкcz przeciwnie. Dlatego wі№czenie Dumy do putinowskiego systemu rz№dzenia wiкkszoњж Rosjan odebraіa nie tyle jako atak na podstawowe zasady demokracji, ile raczej jako walkк z naduїyciami - podobnie jak przywoіanie do porz№dku gubernatorуw i oddanie mediуw pod kontrolк.

Putin z br№zu

Wiosn№ 2001 roku Wіadimir Putin ruszyі њladami Jуzefa Stalina. Staіo siк to w zakіadach odlewniczych przy fabryce budowy maszyn w maіym miasteczku Kusa na Uralu. „Ostatnie popiersia odlewaliњmy w latach czterdziestych i byі to Stalin" - nie bez dumy mуwi dyrektor przedsiкbiorstwa Michaiі Worobjow: „Sztuce odlewania popiersi groziіo juї zapomnienie. Teraz dziкki nam odїyje". Worobjow dobrze wyczuі ducha czasu. Putin jest dziњ wszechobecny. Na obrazie olejnym, jako nadruk na T-shir-cie czy wreszcie jako dobry wujek w podrкcznikach szkolnych, staі siк prezydent poszukiwanym artykuіem markowym. O ile jeszcze w czasie trwania kampanii wyborczej petersburїanin nie godziі siк na wystкpowanie w telewizyjnych blokach reklamowych, gdzieњ miкdzy „tampaksem a snickersami", o tyle dzisiaj jest juї obiektem kultu. Staіo siк tak dziкki wydatnej pomocy biurokratуw, przedsiкbiorcуw i artystуw, ktуrzy pracuj№ nad tym z caіych siі.

„Nie mogк tego zabroniж" - usprawiedliwia siк Putin w rozmowie na Kremlu, spogl№daj№c na masywny blat stoіu i obracaj№c w palcach swуj srebrnoszary dіugopis, jakby chciaі strzeliж wkіadem. „Jeњli poњwiкcasz tym ludziom uwagк, podejmujesz z nimi dialog, to tylko robisz im reklamк - a wielu ma w tym przecieї swoje cele komercyjne. Wolк tego nie zauwaїaж". Inaczej niї w klasycznym kulcie jednostki wedіug radzieckiego wzorca, kult Putina nie jest sterowany odgуrnie. Ma swoje korzenie raczej w komercji, nadgorliwym posіuszeсstwie i strategiach kremlowskich „doradcуw do spraw wizerunku" niї w czymkolwiek innym. Ludzie w Rosji przyzwyczaili siк do aktywnego poddaсstwa jeszcze za carуw, ktуrych czczono jak pуіbogуw. Takїe kult Lenina i Stalina miaі cechy religijnego

192

PUTIN Z BRҐZU

fanatyzmu; komuniњci mieli nadziejк, їe w ten sposуb uzyskaj№ legitymizacjк swojej wіadzy.

Wiкkszoњж mieszkaсcуw tego kraju raczej nie wierzy w ideologie, instytucje i idee; duїo wiкksze nadzieje pokіada w osobach. Ktoњ musi mieж wіadzк, ktoњ musi kierowaж, a gdy s№ w№tpliwoњci, ktoњ musi teї odpowiadaж. W ten sposуb nowa demokracja zdegenerowaіa siк i juї za Jelcyna przeksztaіciіa w monarchiк elekcyjn№. Gdy car Borys coraz mniej wiarygodnie wypeіniaі sw№ rolк imperatora, wiкkszoњж Rosjan zapragnкіa, by przyszedі na jego miejsce nowy wіadca i przywrуciі paсstwu blask, sіawк i chwaік. I tak noњnikiem nadziei i now№ ikon№ Rosji staі siк Putin.

Kult jednostki nie jest zamierzony. Takїe szef Urzкdu Prezydenckiego, Woіoszyn, bagatelizuje ten problem: „Duїo tu absurdalnych poczynaс; czкњciowo jest to moda, czкњciowo kalkulacja. Mamy nadziejк, їe zjawiska te zanikn№ samoistnie, jak samoistnie powstaіy". A jednak kto nie wі№cza siк do sprawowania kultu, bardzo szybko zaczyna mieж nieczyste sumienie. Podczas wizyty w zakіadach miкsnych gdzieњ na nadwoіїaсskiej prowincji dyrektor zapytany, dlaczego w jego gabinecie nie ma portretu Putina, byі mocno speszony: „To tylko z powodu malowania, przysiкgam, jeszcze wczoraj wisiaі tu, na tej њcianie i juї jutro ponownie tu zawiњnie. Teraz wisi u mojego zastкpcy. Moїe go pan tam zobaczyж!". Wczeњniej powњci№gliwy raczej dyrektor zapraszaі nagle na obiad, a na poїegnanie, mimo gwaіtownych protestуw, kazaі zapakowaж jako prezent najrуїniejsze miкsne delikatesy: „Proszк, niech pan to weџmie!". Poproszony o wizytуwkк zrobiі siк jednak na twarzy ciemnoczerwony jak jego kaszanka: „Wizytуwkк? Aleї nie, proszк tylko nie wymieniaж mojego nazwiska!".

By nie znaleџж siк w tak przykrej sytuacji, co bardziej pіaszcz№cy siк urzкdnicy, menedїerowie i artyњci w Moskwie, a przede wszystkim na prowincji, przeњcigaj№ siк wzajemnie w okazywaniu wiernoњci Kremlowi. Ludzi, ktуrzy padaj№ carowi do nуg, ulica nazywa „koniunkturszczikami". Ten rys charakteru, szeroko znany nie tylko w Rosji, rozkwita wyj№tkowo piкknie wszкdzie tam, gdzie w jednym rкku skupia siк duїo wіadzy i gdzie od usposobienia i humoru moїnych mog№ zaleїeж koleje losu jednostki. Za Jelcyna urzкdnicy na prowincji robili niekiedy kariery w Moskwie tylko dlatego, їe dobrze wypadli podczas wizyty prezydenta i zwrуcili na siebie jego uwagк. W taki sposуb trafiі z syberyjskiego Jakucka do Moskwy Paweі Borodin. Jelcyn њci№gn№і go do siebie, gdyї Borodin miaі mocn№ gіowк i naprawdк umiaі duїo wypiж; pуџniej uczyniі go szefem kremlowskiej administracji. Њwiadom niebezpieczeсstwa burmistrz Petersburga Sobczak zapobiegі (wedіug relacji jego przyjaciуі z poіowy lat dziewiкжdziesi№tych) wycieczce Jelcyna do twierdzy kronsztadzkiej nad Baіtykiem. Powуd? Burmistrz Kronsztadu byі z tej samej gliny co wspomniany szef administracji

193

SILNA RКKA

Kremla i miaі cechy, ktуre Jelcyn tak kochaі. Zdarzaіo siк podczas posiedzeс rady miejskiej, їe zamawiaі kilku osiіkуw na wypadek, gdyby nie byі w stanie odejњж od stoіu obrad w pozycji innej niї horyzontalna.

Poniewaї trudno wejњж w іaski niepij№cego Putina, stawiaj№c na alkohol, sіudzy paсstwa - jak kraj dіugi i szeroki - prуbuj№ innych sposobуw. Їaden pomysі nie jest zbyt absurdalny. W њredniowiecznej twierdzy Izborsk w zaniedbanym obwodzie pskowskim po wizycie prezydenta w podupadіym muzeum narodziі siк pomysі oprowadzania wycieczek „њladami Putina"; іakn№cy wiedzy goњcie maj№ szansк dowiedzieж siк tego, co zawsze chcieli wiedzieж. Na przykіad w ktуrym miejscu Putin zatrzymaі siк, gdy zwiedzaі Izborsk, gdzie kupiі od „babuszki" ogуrka, gdzie piі wodк ze џrуdіa. W muzeum w Magnitogorsku, wielkim oњrodku przemysіu stalowego, moїna podziwiaж staі№ wystawк poњwiкcon№ prezydentowi -jest na niej nawet strуj ochronny, ktуry przywdziaі na czas zwiedzania zakіadуw. W Irkucku kilku gorliwcуw w tutejszym magistracie chce otworzyж muzeum Putina. W Petersburgu putinowska partia „Jednoњж" wydaіa broszurк dla dzieci. Kto chce, moїe w niej przeczytaж, їe maіy Wіadimir, na dіugo nim zostaі prezydentem, zawsze „pomagaі dobrym i nienawidziі zіych ludzi" - zupeіnie jak inny radziecki Wіadimir.

Za to chyba przede wszystkim wіasny interes komercyjny ma na uwadze duet muzyczny o nazwie „Њpiewaж razem". „Chcк takiego jak Putin" dr№ siк cienkimi gіosami dwie mіode kobiety: „peіnego siіy, ktуry nie pije i nie ucieknie". W osobie Putina po raz pierwszy od czasуw cara Mikoіaja II Rosja ma wіadcк, w ktуrym sіaba pіeж „widzi przede wszystkim mкїczyznк" - napisaіa „Komsomolskaja Prawda". W grudniu 2000 roku w ankiecie zawieraj№cej pytanie o najbardziej godnego poї№dania mкїczyznк miкdzy Kaliningradem a Wіadywostokiem czytelniczki tej bulwarуw-ki wskazaіy na Putina. Zwіaszcza sposуb poruszania siк, energia oraz agenturalna przeszіoњж czyni№ - wedіug relacji gazety - z 48-letniego prezydenta symbol seksu. „Jest marzeniem kaїdej kobiety rosyjskiej - pisaіa jedna z czytelniczek. - Nie pije, nie pali, uprawia sport, kocha їonк i dzieci - czego chcieж wiкcej".

Mіoda moskiewska pisarka, Linor Goralik, dostrzega w Putinie „prezydenta marzeс". Z jej analizy sytuacji wynika, їe szef paсstwa ukazuje siк rosyjskim kobietom we њnie - i jest to zjawisko masowe - jako dobry, kochany, dzielny i politycznie poprawny przedstawiciel silnej pіci - niekiedy jako skromny, ale najczкњciej, zgodnie z romantyczn№ tradycj№, jako њmiaіy wielbiciel. Ten fenomen musi wynikaж z nierzetelnej reklamy, sex-appealu wіadzy jako takiej lub moїe gigantycznego eksperymentu sennego, z pomoc№ ktуrego paсstwo rуwnieї noc№ kontroluje myњli swoich obywateli - komentuje zіoњliwie Goralik. I zaraz ironicznie proponuje, by ze

194

PUTIN Z BRҐZU

snуw z Putinem wrуїyж przyszіoњж, jak niegdyњ wrуїono z wnкtrznoњci ptakуw: gdy Putin ze snu siк їeni, bкdziesz pіakaж, jeњli przyjdzie, by spіaciж swoje dіugi, bieda bкdzie, gdy wjedzie na koniu, w publicznej komunikacji miejskiej groї№ oszczкdnoњci, jeњli nastaje na inn№ kobietк, moїe to byж znakiem, їe dojdzie do sojuszu z Saddamem Husajnem.

Ale rуwnieї mкїczyznom Putin nie jest obojкtny. Reprezentuje w ich oczach pewien styl - dotyczy to zwіaszcza czasu wolnego: gdy w epoce zafascynowanego tenisem Borysa Jelcyna biaіy sport staі siк w Rosji najmodniejszy, to za rz№dуw judoki Putina wielkim hitem staіy siк sporty walki. W pуіtora roku po objкciu przez niego urzкdu prezydenckiego liczba osуb trenuj№cych judo w Rosji wzrosіa o 50 procent - mуwiі jesieni№ 2002 roku prezes zwi№zku Wіadimir Szestakow. A sponsorzy teї nie їaіuj№ kasy.

Oficjalna Moskwa bardzo rzadko przeciwdziaіa przejawom tego kultu. Choж i to siк zdarza. Zdarzyіo siк na przykіad, gdy zbankrutowany koіchoz imienia Lenina na Syberii przemianowaі siк na koіchoz imienia Putina w nadziei na wsparcie wіadz. No bo jaki urzкdnik ryzykowaіby wziкcie na siebie odpowiedzialnoњci za to, їe w koіchozie imienia Putina wali siк obora? W Czelabiсsku na Syberii dwie rzutkie studentki postanowiіy nadaж imiк Putina kawiarni, w ktуrej chкtnie spotyka siк mіodzieї; serwowaіy w niej miкdzy innymi lody o nazwie „sіodki Wowa" czy szaszіyk „pionowa oњ wіadzy". Gdy na jakiejњ konferencji prasowej Putin niechкtnie siк wyraziі o tej kawiarni, u obu dziewczyn bardzo szybko pojawiі siк miejscowy urzкdnik z ї№daniem zmiany nazwy. Sam Putin czкsto z duїym poczuciem humoru potrafi przeciwstawiж siк kultowi wіasnej osoby: gdy pewien znany kosmonauta porуwnaі go z ksiкciem „Wіadimirem Piкknym Sіoneczkiem", prezydent odparі, їe jako czіowiek podrуїuj№cy w kosmosie zapewne wie, co mуwi, bo na sіoсcu musi siк znaж lepiej niї on.

Wielbienie Putina moїe siк wydaж obserwatorowi z Zachodu czymњ absurdalnym i odpychaj№cym. Ale trzeba wzi№ж pod uwagк, jakie rozmiary przybieraі kult jednostki w ZSRR i jakie їniwo zbiera do dziњ w niektуrych, niegdyњ radzieckich, republikach, na przykіad w Turkmenistanie, gdzie prezydent Saparmurat Nijazow postawiі pomnik wіasnej matce. Na tym tle hoіdy skіadane prezydentowi Rosji s№ wrкcz skromne.

Nawet jeњli popyt na dewocjonalia z Putinem sіabnie, to jednak zamieszanie wokуі jego osoby musiaіo zrobiж na nim wraїenie - s№dz№ jego krytycy: „Zamarі w br№zie - zauwaїa Borys Niemcуw, szef Sojuszu Siі Prawicowych. - Wszyscy wokуі niego tylko go chwal№, wiкc przestaі mieж chкж do rzetelnej pracy; woli pozowaж".

WOЈODIA JAKO WУDZ

Woіodia jako wуdz

Nie wydaje siк jednak, by na Kremlu walka z kultem Putina byіa prowadzona bardzo energicznie. Wbrew woli prezydenta zapewne niemoїliwe byіoby powstanie (na razie wyszіy dwa tomy) jego biografii, dla ktуrej potrzeb wielokrotnie rozmawiaі z jej autorem - Olegiem Blockim, tym samym, ktуry w 2000 roku sprzedaі korespondentowi telewizji Pro-7, Frankowi Hуflingowi, taњmy z Czeczenii, z czego pуџniej wynikі opisywany wczeњniej skandal.

Nawet radzieccy sekretarze generalni nie mogli za їycia pochwaliж siк tak obszernymi biografiami, przedstawiaj№cymi nawet drzewo genealogiczne i rуїnorakie stosunki pokrewieсstwa. Jeњli wierzyж Bіockiemu, juї dziadek prezydenta wyrуїniaі siк tym, їe w caіkiem zepsutym otoczeniu byі chyba jedynym przyzwoitym czіowiekiem. Gdy w biednych latach dwudziestych inni robotnicy przynosili z miejsca pracy do domu „wszystko, co nie byіo przyspawane lub przytwierdzone na staіe do podіoїa", to dziadek Putina „nigdy o czymњ takim nawet nie pomyњlaі" - czytamy w dziele Bіockiego. Dla autora biografii Putinowie byli chlubnym wyj№tkiem od rosyjskiego przysіowia, zgodnie z ktуrym „nie ma rodziny bez wyrodka". Gdziekolwiek spojrzeж na drzewo rodowe, wszкdzie widaж, їe klan prezydenta odznaczaі siк prawoњci№. O uczciwoњci mуwi siк tu tak czкsto, їe chwilami czyta siк tк biografiк jak hagiografiк.

Autor ma proste wyjaњnienia na kaїd№ okazjк i kaїdy epizod z їycia Putina: na przykіad fakt posiadania przezeс samochodu juї w mіodoњci. Otуї przyszіy prezydent wszedі w posiadanie samochodu marki zaporo-їec, moskiewsk№ odpowiedџ na enerdowskiego trabanta, z silnikiem wprawdzie czterotaktowym, ale tak gіoњnym, їe bez zatyczek do uszu

196

trudno byіo nim jeџdziж. Na rosyjskie warunki byі to jednak przedmiot wielce luksusowy. Od Bіockiego dowiadujemy siк, їe zakup samochodu byі moїliwy dziкki wygranej rodzicуw w totolotka. Ani sіowa o tym, їe mуgі to byж na przykіad bonus zwi№zany z karier№ przyszіego agenta.

Cechy przywуdcze Putina ujawniіy siк juї w dzieciсstwie. W rozmowach ze swymi nadwornymi pisarzami prezydent zaskakuj№co czкsto mуwi o tym, їe choж mniejszy i szczuplejszy, w gronie rуwnolatkуw zajmowaі „pozycjк przywуdcz№". Jako nastolatek trenowaі sporty walki - judo i sambo - by w szkole tк swoj№ pozycjк utrzymaж. S№ to wypowiedzi, ktуre dziњ trudno zweryfikowaж, zreszt№ jak wiкkszoњж pozostaіych epizodуw, o ktуrych mуwi ta ksi№їka: trudno sobie wyobraziж, by ktуryњ z jego klasowych kolegуw mуgі mieж interes w tym, їeby podaж w w№tpliwoњж wypowiedzi prezydenta. Ale juї na przykіad jego pierwszy trener Anatolij Rochlin w wywiadzie dla dziennika „Niezawisimaja Gazieta" mуwi coњ innego: „Oczywiњcie nie byі przywуdc№, chcк powiedzieж, їe nie byі czіowiekiem, ktуry zbiera wokуі siebie innych. Byі drobny, szczupіy, nie byіo w nim niczego, co by go wyrуїniaіo spoњrуd innych".

W ksi№їce Z pierwszej rкki petersburїanin po raz pierwszy - choж bardzo pobieїnie - opowiedziaі o okresie spкdzonym w NRD. Jak siк to wszystko zaczкіo, moїna zatem wywnioskowaж tylko na podstawie relacji jego kolegуw z KGB. Podobnie jak oni w 1984 roku mіody wywiadowca musiaі otrzymaж przyzwoite њwiadectwo z wydziaіu kadr swojego petersburskiego pracodawcy - KGB. Wtedy dostaі wezwanie do Moskwy. Miaі siк stawiж o okreњlonej godzinie na wyznaczonej stacji metra. Tutaj przypuszczalnie natkn№і siк na swych kolegуw; razem wyszli na gуrк i wsiedli do autobusu o zasіoniкtych oknach, ktуry ruszyі w kierunku dla nich nieznanym. Tak nietuzinkowo zaczynaіo siк szkolenie w Instytucie Czerwonego Sztandaru w Moskwie - kuџni agentуw zagranicznych KGB.

Kto - jak Putin - bez odpowiednich ukіadуw dostaі siк na tak upragnione szkolenie, musiaі we wczeњniejszej sіuїbie wykazaж siк czymњ naprawdк szczegуlnym. Nawet w samym њrodku lata siedziaі towarzysz „Pіatуw" - tak brzmiaі w czasie tego szkolenia jego pseudonim - wbity w garnitur i pod krawatem w sali wykіadowej, wspomina уwczesny szef Instytutu. W 1986 roku pуџniejszy prezydent otrzymaі wreszcie gor№co upragnion№ misjк za granic№; nie byіa to jednak (zapewne spodziewana) „nagroda gіуwna" - czyli Republika Federalna - a tylko nagroda pocieszenia, czyli NRD. Niemcy Wschodnie uchodziіy w KGB za boczny tor - choж Putin zapewnia, їe celowo nie zdecydowaі siк na zachodnie Niemcy, gdyї wtedy musiaіby pozostaж w centrali i popracowaж na miejscu jeszcze ze dwa, trzy lata, a jego ci№gnкіo juї na front. W NRD teї nie otrzymaі Putin miejsca pod sіoсcem: nie trafiі wszak do Berlina Wschodniego, frontowe-

197

SILNA RКKA

go miasta zimnej wojny, lecz do Drezna. Dla wywiadowcy byіa to najgікbsza prowincja, choж oczywiњcie їaden dyshonor. Przecieї nawet w KGB posady rozdawano po znajomoњci, a nie podіug zasіug.

W Dreџnie Putin z ciкїarn№ їon№ i ich pierwsz№ cуrk№ wprowadziі siк do mieszkania w domu naleї№cym do enerdowskiej bezpieki - Stasi. W tamtych czasach obywatelowi radzieckiemu NRD musiaіa siк wydaж innym, lepszym њwiatem. Wszystko wygl№daіo tu inaczej: czyste ulice, okna myte co tydzieс, duїy wybуr towarуw w sklepach. Jeszcze po latach w broszurze wyborczej swego mкїa z entuzjazmem wspominaіa to Ludmiіa Putina. Kolejki byіy krуtsze, autobusy punktualne. „Nasze їycie toczyіo siк rуwnomiernie, regularnie, zwyczajnie i jednostronnie" - zapamiкtaіa. NRD przejкіa, czкsto bez їadnych zmian, radzieckie standardy i choж tkwiіy one korzeniami w radzieckiej rzeczywistoњci, gdzie przecieї przepisуw zwykle nie traktuje siк tak caіkiem serio, wprowadziіa je w їycie z niemieck№ solidnoњci№.

Ale choж Putinowi podobaіy siк niemieckie porz№dki i dyscyplina, to jednak tкskniі za ojczyzn№. Jeszcze bardziej niї w Zwi№zku Radzieckim musiaі tu kaїdy krok przemyњleж dwa razy, zawsze musiaі byж czujny, pewnych granic nie wolno mu byіo przekroczyж. Posada zagraniczna byіa jednak dochodowa; czкњж swoich pensji agenci otrzymywali w markach zachodnich lub dolarach; Wіadimir Putin oszczкdzaі wtedy na wymarzon№ woіgк. Po powrocie z Niemiec przeniуsі na grunt petersburski kilka zaobserwowanych tam zwyczajуw: zamiast mrukliwego „dzieс dobry", niemieckim zwyczajem pytaі na powitanie „jak leci?" - co zawsze zjednywaіo mu sympatiк.

Nigdy nie czoіgaіem siк w szybach kanalizacyjnych, jak to robi№ agenci w filmach szpiegowskich - zapewniaі w talk-show „Boulevard Bio" wiosn№ 2002 roku. Mimo wszystkich prуњb nie daі siк wtedy namуwiж na samodzielny wystкp i nie chciaі zrezygnowaж z obecnoњci kanclerza Gerharda Schrуdera. Poza krуtkim wprowadzeniem nie zdecydowaі siк teї mуwiж po niemiecku. Prezydent њwietnie opanowaі jкzyk Goethego, ale lekkiego obcego akcentu nie zdoіaі siк pozbyж; zdarza mu siк takїe popeіniaж bікdy.

Pomijaj№c odczytane z kartki przemуwienie na forum niemieckiego Bundestagu wiosn№ 2002 roku, Putin raczej nie przemawia dіuїej po niemiecku przed wiкksz№ publicznoњci№, co wszakїe w przypadku spotkaс miкdzynarodowych wynika zapewne takїe z protokoіu. Swego czasu jako zastкpca mera Petersburga lubiі czasem zaїartowaж: kazaі sobie tіumaczyж rozmowy z Niemcami, by na koniec poїegnaж siк z nimi w najlepszej niemczyџnie.

Jako „agent polityczny" w Dreџnie miaі za zadanie zbieraж informacje o politykach i planach potencjalnego przeciwnika - zatem takїe Repu-

198

WOЈODIA JAKO WУDZ

bliki Federalnej, ale - jak sam mуwi - granicy niemiecko-niemieckiej nigdy w kierunku zachodnim nie przekroczyі. Wykonywaі czynnoњci rutynowe, miкdzy innymi werbowaі „џrуdіa informacji" i zbieraі wiadomoњci

0 partiach i ministerstwach. Otrzymywaі je od konfidentуw. Wszystko to byіy raczej drobiazgi, їaden tam wielki њwiat; byі bardziej ksiкgowym niї Jamesem Bondem. Praca agenta KGB na wschodnioniemieckiej prowincji polegaіa na ci№gіym pisaniu raportуw, a takїe pozyskiwaniu agentуw - na przykіad na Targach Lipskich lub w wielkich hotelach dewizowych, gdzie prostytutki z reguіy byіy na liњcie pіac Stasi.

Oczywiњcie tego rodzaju praca w їadnym razie nie mogіa odpowiadaж wizerunkowi nieustraszonego agenta tajnych sіuїb i prawdziwego zucha. Toteї bardzo szybko pojawiіy siк najrуїniejsze opowieњci o Puti-nie jako superagencie, o Putinie wywiadowcy w Niemczech Zachodnich, co - bezstronnie patrz№c na sprawк - wydaje siк maіo prawdopodobne. Stale pojawiaj№ siк teї spekulacje, їe pуџniejszy prezydent uczestniczyі w tajnej operacji KGB „Јucz", ktуra ponoж miaіa na celu przeprowadzenie w NRD pierestrojki wedіug wzorca radzieckiego i doprowadzenie do zmiany pokoleniowej w kierownictwie partii. Agenci KGB werbowali specjalnie w tym celu proreformatorskich przedstawicieli gremiуw decyzyjnych w NRD, ktуrzy po przeprowadzonym puczu w kierownictwie partii mieliby zaj№ж najwaїniejsze stanowiska.

Po nominacji Putina na premiera mуwiono nawet, їe naleїaі on do kierownictwa tej akcji specjalnej. Уwczesny szef KGB, Kriuczkow, zapewniaі pуџniej w rosyjskiej prasie, їe to jakiњ absurd. Mуwiі, їe nie znaі pуџniejszego prezydenta w czasach, gdy ten jeszcze sіuїyі w NRD, zatem nie mуgі on odgrywaж їadnej waїniejszej roli. To chyba jasne - dodaі. Takїe Markus Wolf, szef wywiadu zagranicznego NRD, ktуrego Putin zaprosiі pуџniej na Kreml, nie pamiкtaі Putina z tamtych czasуw.

W sumie nic nie wskazuje na to, їe pуџniejszy prezydent Rosji uczestniczyі w rzekomej tajnej akcji „Јucz". Z jednej strony nie miaіby їadnego powodu, by dzisiaj nie mуwiж o swoim zaangaїowaniu w gіasnost

1 pierestrojkк - wrкcz przeciwnie. Z drugiej strony dziaіalnoњж Putina jako agenta akcji „Јucz" bynajmniej nie umocniіaby jego wizerunku reformatora - w latach osiemdziesi№tych przy rozdziale zadaс w KGB nie byіo spraw№ decyduj№c№, czy ktoњ sam siebie uwaїaі za reformatora, czy nie.

Wiarygodnie za to brzmi historia opowiedziana przez byіego puіkownika Stasi, ktуry - wedіug tego, co napisaіa „Sachsische Zeitung" - wspуіpracowaі z Putinem w Dreџnie. Wedіug jego relacji pуџniejszy prezydent byі odpowiedzialny za rozpoznanie na kierunku zachodnim. Њwietna znajomoњж jкzyka czyniіa z mіodego majora idealnego czіowieka do zadaс specjalnych - Putin opanowaі nawet podobno niektуre dialekty niemiec-

199

SILNA RКKA

kie i potrafiі cytowaж fragmenty z Niemcy. Baњс zimowa Heinego. W zwi№zku z tym wielokrotnie bywaі na Zachodzie w tajnych misjach. Wydaje siк teї, їe Putin zajmowaі siк werbowaniem enerdowskich naukowcуw, ktуrzy starali siк o wyjazd: po osiedleniu w Republice Federalnej mieli prowadziж nielegalny wywiad przemysіowy i nielegalne transfery z zakresu high tech. Okrкg drezdeсski uchodziі w tym czasie za centrum zaawansowanych technologii na terenie NRD.

Wielu kolegуw z NRD dziwiіo siк „niemieckim cechom charakteru" Putina, jego zamiіowaniu do porz№dku i dyscypliny. Na jakimњ przyjкciu ku niemaіemu zdziwieniu goњci major Putin wylaі swoj№ wуdkк do wazonu -zgodnie z zalecanymi przez Gorbaczowa antyalkoholowymi wytycznymi. Podczas picia zachowywaі podobno zawsze dystans trzech kieliszkуw. W prasie rosyjskiej koledzy opisywali go jako „zdolnego karierowicza" o wzroku tak badawczym, їe wprost uniemoїliwiaj№cym interlokutorowi jakiekolwiek kіamstwo.

I rzeczywiњcie coњ w tym jest: Wіadimir Putin czкsto przez dіugi czas w ogуle nie patrzy w oczy swoim rozmуwcom, by nagle na kilka sekund zatrzymaж na nich wzrok ostry, prawie niesamowity. Putin byі bardzo ostroїny, nie wierzyі w sіowo honoru i zawsze pozostawaі nieco w cieniu, nie rzucaі siк w oczy - wspominali w prasie koledzy z tamtych czasуw. Miaі przezwisko „Mуl". Chlubiі siк tym, їe jego dziadek byі uczestnikiem rewolucji paџdziernikowej, a on sam przedstawicielem czerwonej arystokracji. Dzisiaj twierdzi, їe juї wtedy uwaїaі upadek muru berliсskiego za rzecz nieuniknion№.

Prezydent zapewnia, їe nigdy nie prowadziі wywiadu gospodarczego i nigdy nie dziaіaі na szkodк interesуw niemieckich. „Po co tak duїo zmyњla siк na mуj temat? Przecieї to wszystko kompletna bzdura" - oburzaі siк w rozmowie ze swym biografem. Byж moїe istnieje jakiњ szczegуlny powуd maіomуwnoњci Putina w odniesieniu do okresu spкdzonego w NRD. W rosyjskich krкgach gospodarczych kursowaіy pogіoski, jakoby dzisiejszy prezydent z powodu jakiegoњ bікdu w 1990 roku zostaі odwoіany z NRD do centrali i przeniesiony do „aktywnej rezerwy". Stanowisko asystenta rektora uniwersytetu w Petersburgu, ktуre obj№і po swym powrocie do Rosji, istotnie nie uchodziіo za szczyt kariery w hierarchii KGB, wrкcz przeciwnie: w porуwnaniu z poprzednim byіo raczej krokiem w dуі.

Jak siк pуџniej udaіo ustaliж redakcji „Focusa", podczas pobytu w NRD Putin prowadziі wіasnych agentуw. W jednym z poufnych pism do szefa okrкgowego zarz№du Stasi w Dreџnie prosiі o dostкp do sieci telefonicznej dla pewnego funkcjonariusza policji kryminalnej, ktуrego nazwaі „nieformalnym wspуіpracownikiem". Krуtko po przeіomie politycznym

200

WOЈODIA JAKO WУDZ

chciaі stworzyж na bazie dawnych agentуw Stasi now№ sieж wywiadowcz№ KGB - wynika z informacji niemieckich tajnych sіuїb.

Oficer Stasi, Klaus Zuchold, graі wіaњnie w piіkк, gdy jesieni№ 1985 roku na boisku zjawiіo siк dwуch Rosjan. Mіodszy z nich, niewysoki i silny, przedstawiі siк jako „Woіodia" i powiedziaі, їe chciaіby zagraж. W taki sposуb na boisku piіkarskim zaczкіa siк wieloletnia przyjaџс Zucholda i Putina, ktуrzy odt№d czкsto siк spotykali, takїe prywatnie, z їonami.

Z przyjaџni wynikіa teї wspуіpraca: po upadku muru berliсskiego Wіadimir Putin w mieszkaniu Zucholda otworzyі szampana i uroczyњcie uњcisn№і mu rкkк. Jeszcze tego samego wieczoru Niemiec podpisaі zobowi№zanie do wspуіpracy z wywiadem rosyjskim. Pуџniejszy prezydent wymieniі њwieїo upieczonemu szpiegowi KGB nazwiska agentуw prowadz№cych - i zobowi№zaі do zachowania tajemnicy; w przeciwnym razie zagroziі jednak surow№ kar№. Wygl№da na to, їe Zuchold siк nie przestraszyі: jedenaњcie miesiкcy pуџniej, jeszcze nim otrzymaі z Moskwy pierwsze zadanie, uciekі na Zachуd i ujawniі siк agentom niemieckiego Urzкdu Ochrony Konstytucji, ktуrych naprowadziі na trop zmontowanej przez Putina siatki wywiadowczej. Tak wpadіo 15 ludzi. Po tej zdradzie Zuchold zaszyі siк gdzieњ na rok z obawy przed zemst№ Moskwy.

W koсcu znalazі na Zachodzie pracк jako ochroniarz; dziњ o Putinie wyraїa siк w samych superlatywach: „To byі њwietny facet. Zawsze wiedziaіem, їe do czegoњ dojdzie". Te dzisiejsze pochwaіy s№ zapewne dla Putina niewielk№ pociech№, gdy chodzi o tamt№ wpadkк. W swej biografii prezydent unika jednak zajmowania stanowiska na temat tamtych spraw: „Praca ze џrуdіami informacji zostaіa zawieszona ze wzglкdуw bezpieczeсstwa, dokumenty zostaіy zniszczone lub odesіane do archiwуw. Koniec. Kropka".

CAR I KUNKTATOR

Kursk

Komandor podporucznik Andriej Szoіochow czuі powoli sіabn№ce tкtno, gdy zdaі sobie sprawк, co widzi przed sob№ na morskim dnie. 108 metrуw poniїej powierzchni Morza Barentsa majaczyі cieс wraku okrкtu podwodnego. Im bliїej podchodziі sw№ ratunkow№ іodzi№ podwodn№ Pris, im wyraџniej dostrzegaі zarysy, tym wiкksze ogarniaіo go przeraїenie: okrкt, ktуry leїaі w ciemnej wodzie na morskim dnie, nie miaі dzioba. Wygl№daіo, jakby przуd okrкtu byі uciкty noїem. A jednak z wnкtrza wraku sіychaж byіo stukanie. Szoіochow byі dowуdc№ rosyjskiej jednostki ratunkowej - i jednym z pierwszych ludzi, ktуrzy po zatoniкciu atomowego kr№їownika podwodnego Kursk widzieli to, co z niego zostaіo. Wraz z kolegami rozpaczliwie prуbowaі zadokowaж siк do luku ratunkowego w tylnej czкњci okrкtu. Bez powodzenia.

12 sierpnia 2000 roku okrкt atomowy Kursk z zaіog№ licz№c№ 118 ludzi wypіyn№і ze swego macierzystego portu Widiajewo koіo Murmaсska, by wzi№ж udziaі w manewrach na Morzu Barentsa. O godzinie 11.28 czasu moskiewskiego stacja sejsmologiczna Instytutu Norsar w s№siedniej Norwegii odnotowaіa eksplozjк o sile 1,5 stopnia w skali Richtera w rejonie 69°38' szerokoњci geograficznej pуіnocnej i 37° 19' dіugoњci wschodniej. Dwie minuty pуџniej aparatura ponownie odnotowaіa eksplozjк: w tym samym miejscu, tym razem o sile 3,5 stopnia.

Chociaї utracono і№cznoњж radiow№ z najnowoczeњniejszym okrкtem floty, dowуdztwo nie podjкіo їadnych krokуw. Dopiero szeњж i pуі godziny pуџniej zarz№dzono alarm ratunkowy. Prasie przekazano wiadomoњж, їe жwiczenia przebiegіy pomyњlnie i zostaіy zakoсczone. Prezydent Putin, zapewne takїe o niczym nie poinformowany, wyruszyі na poіudnie, gdzie za-

205

CAR I KUNKTATOR

mierzaі wypocz№ж przez kilka dni w swej daczy Boczarow Ruczaj w Soczi, rosyjskiej Nicei. O wypadku dowiedziaі siк dopiero nastкpnego ranka o godzinie 7. Jak relacjonowaі pуџniej jeden z kremlowskich urzкdnikуw, minister obrony Siergiejew w swoim raporcie nie wspomniaі, їe marynarzom grozi jakieњ niebezpieczeсstwo. Nieco pуџniej zameldowano prezydentowi, їe zaіoga juї wkrуtce zostanie ewakuowana.

W tym momencie opinia publiczna nic jeszcze nie wiedziaіa o tragedii, ktуra wіaњnie rozgrywaіa siк w lodowatych wodach Oceanu Arktycz-nego. Telewizja po raz pierwszy doniosіa o tym fakcie dopiero dwa dni pуџniej, ale telewidzowie dowiedzieli siк, їe wypadek miaі miejsce dnia poprzedniego. Poinformowano ich takїe, їe chodzi jedynie o problem techniczny, zaіoga sama spowodowaіa osadzenie okrкtu na dnie, na pokіadzie jest powietrza w dostatecznej iloњci, nie brak teї pr№du, marynarze sami odі№czyli reaktor, istnieje z nimi і№cznoњж radiowa, a poszycie zewnкtrzne jednostki nie jest uszkodzone.

Wypowiedzi wojskowych to tylko czкњж nieprawdopodobnych kіamstw po zatoniкciu Kurska. Ludzie w mundurach zostali przygotowani i wyжwiczeni do milczenia i siania dezinformacji jeszcze w czasach radzieckich. Setki czіonkуw rodzin zaіogi Kurska po zatoniкciu okrкtu odczuіy na wіasnej skуrze, co znaczy arogancja wіadzy. Wiкkszoњж dopiero z mediуw dowiedziaіa siк o losie bliskich. Ostateczn№ informacjк w sprawie, kto w czasie manewrуw byі na pokіadzie Kurska, otrzymali nie od dowуdztwa; dowiedzieli siк o tym z „Komsomolskiej Prawdy". Szeњж dni po zatoniкciu okrкtu dziennik opublikowaі pierwsz№ listк z nazwiskami zaіogi. Dziennik wszedі w jej posiadanie za іapуwkк wrкczon№ osobie wojskowej - napisali dziennikarze.

I jak za czasуw radzieckich admiralicja szuka przyczyn tragedii poza granicami kraju. Stale powraca wiadomoњж o obcym okrкcie podwodnym, ktуry jakoby staranowaі Kursk. Im dіuїej jednak dowуdztwo marynarki otacza sprawк zmow№ milczenia lub przekazuje informacje faіszywe, tym wiкcej pojawia siк wiadomoњci niesprawdzonych. Byж moїe dowуdztwo floty milczaіo przez dwa dni, gdyї przede wszystkim zastanawiaіo siк, jak ratowaж okrкt wart podobno 1 mld dolarуw - postawiіa hipotezк gazeta „Wriemia MN".

Ambicja i szpiegomania nie pozwoliіy rosyjskim politykom i generaіom przyj№ж pomocy oferowanej przez Brytyjczykуw, Norwegуw i Amerykanуw. „Nasze њrodki ratunkowe s№ najlepsze na њwiecie" - oњwiadczyі wicepremier Ilja Klebanow. Juї wkrуtce miaіo siк okazaж, їe to kіamstwo. A cenny czas mijaі. Rodziny czіonkуw zaіogi szalaіy z rozpaczy. Po katastrofie na Morzu Barentsa takїe Wіadimir Putin zrobiі siк nerwowy, choж ci№gle jeszcze milczaі w swojej daczy w Soczi nad Morzem Czarnym.

206

KURSK

Tymczasem caіa Rosja pytaіa: „Gdzie jest prezydent?". Rodziny czekaіy na jakieњ zbawcze i mocne sіowa dobrego cara, ktуry zakoсczy ten koszmar, ktуry przywoіa do porz№dku niedobrych admiraіуw, ktуry przyjmie pomoc zagraniczn№, sam na miejscu poprowadzi akcjк ratunkow№, okaїe, їe cierpi ze swym ludem. I wіaњnie wtedy, gdy tak byі potrzebny, gdzieњ siк zaszyі. „Gdy nie groziіo niebezpieczeсstwo i byіy kamery, zawsze staі na pierwszej linii. Teraz, gdy nasi ludzie walcz№ o їycie swych kolegуw na Morzu Arktycznym, prezydent opala siк na ciepіym poіudniu" - z irytacj№ w gіosie mуwiі pewien oficer.

Dopiero pi№tego dnia po katastrofie Putin wyst№piі przed kamerami telewizji - ale ci№gle jeszcze byі na urlopie w Soczi, opalony, pogodny, w jasnej letniej koszuli. Na krуtk№ chwilк obiektyw kamery uchwyciі uњmiech prezydenta, nim jego twarz znуw zastygіa. W czasie gdy czіonkowie rodzin i miliony ludzi na caіym њwiecie drїaіy o їycie marynarzy, Putin zdobyі siк tylko na lakoniczny komentarz: sytuacja jest krytyczna -powiedziaі - ale znajduje siк pod kontrol№. Zostaіy podjкte wszelkie moїliwe kroki dla uratowania їycia marynarzy. Jak poprzednio w sprawie wojny czeczeсskiej, tak i tym razem prezydent okazaі twardoњж, gdy narуd oczekiwaі raczej wspуіczucia. Okazaі trzeџwoњж, gdy ludzie czekali na uczucie.

Ale ta zewnкtrzna sztywnoњж nie pozwala bynajmniej uwaїaж, їe prezydent jest chіodny emocjonalnie. Juї w mіodych latach trudno niekiedy przychodziіo Putinowi okazywaж uczucia. Gdy rozpoczynaі swoj№ sіuїbк w KGB, nie potrafiі siк tak naprawdк њmiaж - tak go w kaїdym razie opisaі w rozmowie z dziennikarzami jeden z jego уwczesnych instruktorуw. Powiedziaі dosіownie: „Psychologowie zauwaїyli, їe jego twarz zawsze pozostawaіa sztywna i їe nie potrafiі okazywaж emocji". Zapewne jako zawodnik sportуw walki przyszіy prezydent uczyі siк panowaж nad mimik№ twarzy. Musiaіo jakiњ czas potrwaж, nim instruktorzy nauczyli mіodego Putina uњmiechu, co jako agentowi byіo mu w pracy bardzo potrzebne. Teraz, po tragedii Kurska, pokerowa twarz prezydenta nie u wszystkich Rosjan spotkaіa siк ze zrozumieniem.

Putin usprawiedliwiaі siк pуџniej, їe nie pojechaі na miejsce katastrofy, їeby wojskowi nie zwracali uwagi na niego, lecz skoncentrowali siк na dziaіaniach ratunkowych. Wydaje siк, їe byіy jeszcze inne powody, dla ktуrych pozostaі w Soczi. Doradcy obawiali siк, їe w razie niepowodzenia akcji ratunkowej negatywne reakcje ludzi mogіyby siк zwrуciж przeciw szefowi paсstwa, zwіaszcza gdyby byі na miejscu i przej№і odpowiedzialnoњж za przebieg akcji lub choжby tylko wyst№piі przed kamerami telewizji. Tak jak Kreml lubi obwiniaж za zіe wiadomoњci ludzi, ktуrzy je przynieњli, najchкtniej dziennikarzy, tak teraz obawiano siк, їe њmierж

207

CAR I KUNKTATOR

marynarzy moїe zaszkodziж samemu Putinowi, jeњli nie bкdzie przebywaі dostatecznie daleko od miejsca tragedii.

„Czy na pokіadzie Kurska s№ jeszcze їywi ludzie?" - to byіo pytanie, ktуre w tych dramatycznych dniach sierpniowych zadawaіa sobie caіa Rosja, ba! caіy њwiat. Dowуdztwo stale podawaіo sprzeczne informacje, eksperci, dziesi№tki ludzi sami prуbowali obliczyж, na jak dіugo moїe wystarczyж tlenu na pokіadzie i co mogіo znaczyж pukanie, o ktуrym siк wtedy tak duїo mуwiіo. Prace ratunkowe na dalekiej pуіnocy stanowiіy wyњcig z czasem i z dnia na dzieс szansк na powodzenie malaіy. Niezbкdny sprzкt techniczny albo przychodziі za pуџno, albo nie nadawaі siк do uїycia, albo (z braku pieniкdzy) od lat poniewieraі siк na haіdach i po skіadach. W caіej flocie nie byіo ani jednego gotowego do natychmiastowego dziaіania nurka gікbinowego.

Dopiero gdy oburzenie rodzin i mediуw staіo siк tak gіoњne, їe nie moїna go byіo dalej ignorowaж, w њrodк, cztery dni po zatoniкciu okrкtu, Putin wyraziі zgodк na przyjкcie pomocy zagranicznej. Siіy brytyjskie pospiesznie dostarczyіy drog№ powietrzn№ do norweskiego Trondheim miniaturow№ іуdџ podwodn№, sk№d wysіano j№ w dіug№ drogк na miejsce katastrofy, odlegіe od Trondheim o 2400 km. Dlaczego samolot z іodzi№ nie dostaі pozwolenia na wyl№dowanie w rosyjskim Murmaсsku, sk№d moїna j№ byіo dostarczyж na miejsce katastrofy o dzieс wczeњniej, pozostanie zapewne jedn№ z wielu zagadek tragedii Kurska. I znуw mijaі cenny czas. Przebywaj№ca w kwaterze gіуwnej NATO w Brukseli delegacja rosyjska odrzuciіa dalsz№ pomoc z Zachodu - takїe wysіanie brytyjskich nurkуw (moїna ich byіo zrzuciж ze spadochronami w miejscu katastrofy), ktуrzy mieli doњwiadczenie w prowadzeniu akcji ratunkowych na duїej gікbokoњci bez dzwonu nurkowego.

W pi№tek, szeњж dni po katastrofie, Putin przerwaі wreszcie swуj urlop. Gdy jednak w sobotк na miejscu katastrofy znaleџli siк nurkowie norwescy, musieli jeszcze poczekaж caіe pуі dnia: z relacji mediуw wynikaіo, їe Rosjanie nie zrobili im na czas miejsca, to znaczy nie usunкli swoich jednostek pіywaj№cych. Norwegowie i Brytyjczycy wypowiadali siк pуџniej z przeraїeniem o fatalnym stanie rosyjskiej floty pуіnocnej i narzekali na zі№ wspуіpracк z czynnikami rosyjskimi. Dopiero gdy zagrozili, їe przerw№ operacjк, admiraі Popуw wydaі pozwolenie na przewiezienie ich do bazy marynarki rosyjskiej, gdzie mogli przeжwiczyж wchodzenie na pokіad okrкtu o takiej samej jak Kursk konstrukcji. Rosjanie podawali teї informacje faіszywe, co utrudniaіo dziaіania ratunkowe, a nawet naraїaіo їycie ratownikуw na niebezpieczeсstwo. Tak byіo na przykіad, gdy podano im nieprawdziwe dane na temat przechyіu okrкtu. Oficerowie rosyjscy zabronili im ponadto podpіyn№ж do jakiejkolwiek innej niї dziewi№ta (li-

KURSK

cz№c od tyіu) sekcji okrкtu. Widocznie strona rosyjska miaіa coњ do ukrycia. Kto jednak zna Rosjк, іatwo sobie wyobrazi, їe przyczyn№ tych wszystkich wpadek, niedoci№gniкж i nieporozumieс nie musiaіa byж wcale zіa wola, ale zwykіy baіagan i bezmyњlnoњж.

W poniedziaіek rodziny miaіy juї tragiczn№ pewnoњж. Wiadomoњci, jak zwykle w takich okolicznoњciach, nie podaі prezydent, ani nawet dowуdca siі zbrojnych, a w tym wypadku choжby dowуdca marynarki. Informacjк, їe Kursk byж moїe zostaі zatopiony, a w takim razie nie їyje caіa zaіoga, 118 osуb - ogіosiі wiceadmiraі Mozak, szef sztabu Floty Pуіnocnej. Norwescy nurkowie stwierdzili, їe уsmy luk ratunkowy byі uszkodzony i Rosjanie ze swoim sprzкtem nie mieli їadnej szansy zadokowaж siк do wraku. Norwegom w krуtkim czasie udaіo siк to, czego Rosjanom - ze wzglкdu na braki techniczne i kadrowe - nie udaіo siк dokonaж: dostali siк do tylnej czкњci Kurska.

O godzinie 21.00 dowуdztwo Floty Pуіnocnej wydaіo komunikat stwierdzaj№cy, їe nikt z czіonkуw zaіogi okrкtu nie przeїyі.

Coraz gіoњniejsze stawaіy siк gіosy krytyczne. Rodziny ofiar rozwaїaіy moїliwoњж wyst№pienia na drogк s№dow№ przeciw paсstwu. „Jeњli zaіoga zginкіa od razu, odpowiedzialni kіamali. Jeњli natomiast marynarze jeszcze їyli, nie zapewniono im na czas pomocy. Jedno i drugie jest karalne" - mуwiіa moskiewska prawniczka Wiera Miszczenko.

Do Widiajewa, miasteczka z wielkiej pіyty nad Oceanem Pуіnocnym, macierzystego portu Kurska, na spotkanie z rodzinami czіonkуw zaіogi Putin wysіaі najpierw wicepremiera Iljк Klebanowa. Dostojny goњж poczuі na wіasnej skуrze wњciekіoњж zebranych ludzi. Zrozpaczona matka zaginionego marynarza rzuciіa siк na zastкpcк szefa rz№du, chwyciіa go za krawat i zaczкіa dusiж: „Sam tam jedџ! Ratuj ich".

Nadieїda Tylik, szczupіa blondynka po czterdziestce, ktуrej syn takїe leїaі w zatopionym wraku, straciіa nerwy i zwymyњlaіa Klebanowa jako kіamcк: „Jak dіugo jeszcze mamy znosiж wasze іgarstwa?". Ledwie wymуwiіa te sіowa, gdy z tyіu podeszіa do niej jakaњ kobieta. Zrozpaczona matka nagle siк uspokoiіa. „Nic nie czuіam. Nie wiem, co siк staіo, zauwaїyіam tylko, їe jakoњ dziwnie siк poczuіam. Pуџniej њwiadkowie mуwili mi, їe to byіa jakaњ lekarka, ktуra zaaplikowaіa mi, o nic nie pytaj№c, zastrzyk uspokajaj№cy" - przypomina sobie Nadieїda Tylik. Obraz zrozpaczonych czіonkуw rodzin i pielкgniarki, ktуra wbrew ich woli mogіa zaaplikowaж im zastrzyk uspokajaj№cy, pokazaіy wszystkie telewizje na њwiecie. Pуџniej mуwiono, їe to m№ї Nadieїdy Tylik poprosiі o zastrzyk dla їony, їeby siк tak nie denerwowaіa. Tylikowie mуwi№ jednak, їe to kіamstwo.

Z obawy przed tego rodzaju incydentami w Widiajewie podjкto szczegуlne њrodki bezpieczeсstwa, gdy wkrуtce po Klebanowie do tego

208

209

CAR I KUNKTATOR

garnizonowego miasteczka miaі przybyж Wіadimir Putin. Ubrany na czarno spotkaі siк w pospiesznie wypucowanej sali klubu oficerskiego z 500 krewnymi ofiar. Na sali peіno teї byіo agentуw sіuїby bezpieczeсstwa, wywiadu i oficerуw. Jeњli chodzi o media, to na spotkaniu mogіa byж tylko telewizja RTR. Cenzurк przej№і osobiњcie redaktor naczelny.

I tylko dlatego, їe RTR miaіa braki w technicznym wyposaїeniu i musiaіa sobie poїyczyж czaszк satelitarn№ od RTL, sceny, ktуre siк tu rozegraіy, dotarіy do szerszej widowni. Prezydent obiecaі rodzinom pieni№dze i mieszkania. „Mуj syn sіuїyі w marynarce piкtnaњcie lat. Nigdy niczego nie byіo. Nigdy nie myњlaіam, їe bкdzie musiaі umrzeж, by dostaж mieszkanie" - histerycznie przerwaіa prezydentowi jedna z matek. Z sali wyprowadzili j№ dwaj mкїczyџni. Na kurtkach mieli napis „medycyna katastrof".

Ale nie tylko sіuїba medyczna miaіa za zadanie rozіadowywaж krytykк - istniaіa bardzo њcisіa procedura, ktуra miaіa uchroniж prezydenta przed niemiіymi niespodziankami. „Spotkanie zostaіo tak zainscenizo-wane, їe najpierw musieliњmy wyіadowaж nasz№ wњciekіoњж na innych odpowiedzialnych - wspomina Nadieїda Tylik. - Putin poprzestaі na kilku frazesach, nawet їartowaі. Ale w sumie sprawiaі wraїenie poruszonego i szczerego". Rodziny nie oszczкdzaіy jednak prezydenta: „Dlaczego zareagowaі pan tak pуџno, jak mуgі pan wierzyж wojskowym?". Zebrani nie chcieli teї wypіyn№ж w morze z prezydentem, by rzuciж do wody wieniec: dopiero gdy nasi synowie zostan№ wydobyci z wraku, poїegnamy siк z nimi.

Putin uderzyі w ton, ktуrego prуїno by szukaж w jego wczeњniejszych enuncjacjach: „W obliczu tej tragedii mam uczucie peіnej odpowiedzialnoњci i winy". Obiecaі hojn№ pomoc i wydobycie wraku. Fakt, їe prezydent spotkaі siк z rodzinami ofiar, stanowiі novum w rosyjskiej historii. Sprawuj№cy w Moskwie wіadzк zawsze zachowywali w takich sytuacjach dystans. Dla Michaiіa Gorbaczowa byіo spraw№ nie do pomyњlenia, by spotkaж siк w 1986 roku z setkami czіonkуw rodzin ofiar tragedii w Czarnobylu.

Z drugiej strony nic nie wiadomo o tym, by Putin kiedykolwiek miaі siк oficjalnie spotkaж z krewnymi rodzin їoіnierzy polegіych w Czeczenii lub ofiar rosyjskiej interwencji wojskowej na Kaukazie. Wizyta na dalekiej pуіnocy nie wynikaіa z samych tylko uczuж. Decyduj№c№ rolк odegraіy zapewne kalkulacje natury taktycznej. Fakt, їe Putin byі szczery, gdy rozmawiaі z rodzinami ofiar, pokazuje tylko dwoist№ naturк rosyjskiego prezydenta. Putin nie ustaje w wydawaniu rozkazуw podejmowania coraz to nowych akcji wojskowych w Czeczenii, a jednoczeњnie szczerze їaіuje ich ofiar. Wydaі rozkaz szturmu na teatr na Dubrowce, kazaі zastrzeliж wszystkich terrorystуw, nie pozwoliі na podanie skіadu uїytego wtedy ga-

210

KURSK

zu, choж utrudniaіo to ratowanie ofiar, a jednak podczas wizyty w szpitalu okazaі autentyczne wzruszenie. Zapewniaі prokuratora generalnego Sku-ratowa, jak bardzo brzydzi siк szantaїem z taњmami wideo - a sam w tym szantaїu uczestniczyі.

Wіadimir Putin ucieleњnia zarуwno surowoњж, jak i wspуіczucie. Jego stalowy wzrok, surowe rysy twarzy, zewnкtrzny chіуd zdaj№ siк sіuїyж jednemu gіуwnie celowi - ukryciu sentymentalnej natury. W rozmowach prywatnych „їelazny czіowiek" robi wraїenie osoby powњci№gliwej, nieњmiaіej, nawet zamkniкtej w sobie. Na forum publicznym ta maska surowoњci niekiedy siк zsuwa; zdarzaіo siк, їe nie potrafiі opanowaж іez mimo wі№czonych kamer telewizyjnych. Rzadka to rzecz w Rosji, gdzie uczuciowoњж ci№gle jeszcze uchodzi za rzecz kobiec№, a prawdziwy mкїczyzna moїe mieж wilgotne oczy, gdy wуdkк zak№si ostr№ papryk№. Z drugiej strony czіowiek KGB jest przyzwyczajony do zwalczania ludzkich odruchуw sіaboњci, gdy juї siк pojawi№.

Konfrontacjк z tragedi№ rodzin ofiar Kurska Putin chyba mocno przeїyі. To byіy najtrudniejsze godziny w moim їyciu - powiedziaі pуџniej. Po spotkaniu o godzinie 4 rano odlatywaі do Moskwy. W poњpiechu, jakby uciekaі.

Wobec wojskowych okazaі jednak pobіaїliwoњж. Co prawda minister obrony Siergiejew, a takїe dowуdca marynarki wojennej i szef Floty Pуіnocnej zіoїyli pro forma podania o dymisjк, ale Putin ich nie przyj№і. Dowуdztwo sil zbrojnych oszukaіo go wprawdzie w zwi№zku z t№ tragedi№, ale on nie chce ich potкpiaж - powiedziaі kiedyњ dziwnie spokojnie. Moїe woli nie poddawaж generalicji prуbie lojalnoњci. Klimat polityczny jest chyba niesprzyjaj№cy. Jego chіуd czuje na wіasnej twarzy.

Tajemnica dna morskiego

Czy tak siк pisze w ostatnich chwilach їycia? Roman Kolesnikow stale powtarza sobie to pytanie. Jest sierpieс 2001 roku, rok po tragedii Kurska. Kapitan w stanie spoczynku Roman Kolesnikow siedzi na sofie w swym mieszkaniu na osiedlu z wielkiej pіyty w Leningradzie i przegl№da ostatnie notatki swego syna Dmitrija: ostatnie sіowa napisane na dnie Morza Barentsa, 108 metrуw pod jego powierzchni№, na pokіadzie Kurska. „Dmitrij pisaі czystym mocnym pismem. Nie byіo ono naznaczone њmierci№, jak chcieli wmуwiж wszystkim wojskowi" - tonem skargi mуwi Kolesnikow. Czy syn i jego 22 kolegуw w dziewi№tej sekcji okrкtu rzeczywiњcie poniosіo szybk№ њmierж? Czy rzeczywiњcie nie cierpieli dіugo, jak zapewniaіo dowуdztwo floty? Czy naprawdк na wszelk№ pomoc byіo za pуџno -jak twierdz№ ci na Kremlu? Jest tyle otwartych pytaс, ale Kolesnikow nie otrzymaі jeszcze odpowiedzi na їadne z nich. Rok po katastrofie politycy i admiraіowie ci№gle nie mуwi№ prawdy. Podobnie jak Kolesnikow bardzo wielu czіonkуw rodzin 118-osobowej zaіogi Kurska czuje siк dziњ oszukanych przez rosyjskie paсstwo. Dowуdztwo ci№gle jeszcze nie ma przekonuj№cej odpowiedzi na pytanie, dlaczego zaton№і najnowoczeњniejszy okrкt rosyjskiej floty.

Ze wzglкdu na zachowanie tajemnicy maj№ pewnie swoje powody -s№dzi zadumany Nikoіaj Tylik; jego syn takїe naleїaі do ofiar tragedii. Tylik, 45-letni oficer marynarki, do katastrofy Kurska mieszkaі w macierzystym porcie okrкtu, miasteczku garnizonowym Widiajewo, a pуџniej poszedі na wczeњniejsz№ emeryturк i przeniуsі siк do ciepіej Anapy nad Morzem Czarnym. „Koledzy opowiadali mi, їe kapitan Laczin narzekaі przed wyjњciem Kurska w morze, їe jedna z torped byіa nieszczelna i їe s№ jakieњ

212

TAJEMNICA DNA MORSKIEGO

problemy z wodorem. Laczin nie wiedziaі, co robiж, i dlatego chciaі zostaж w porcie - opowiada Tylik. - Przed wypіyniкciem kapitan przychodziі codziennie na pokіad, byі bardzo nerwowy, coњ byіo nie tak. Jest dla mnie takїe zagadk№, dlaczego nie zabraі ze sob№ na pokіad syna". Dziwne wydaje siк Tylikowi, їe oficer odpowiedzialny za torpedy opuњciі okrкt na trzy godziny przed wyjњciem w morze. A po tragedii nawet awansowaі i juї nigdy z nikim nie chciaі mуwiж o Kursku. Dziennikarze rosyjscy nigdy siк nie interesowali tymi informacjami. „Tylko obcokrajowcy nas o to wypytywali; byli u nas co prawda takїe ludzie z NTW, ale w telewizji nic nie pokazali". Flota zachowuje milczenie w sprawie dalszych losуw oficera torpedowego: plotek siк nie komentuje. To jedyna odpowiedџ, jak№ moїna uzyskaж na zapytanie w tej sprawie.

W pierwsz№ rocznicк tamtej tragedii w sierpniu 2001 roku Kreml -z obawy przed krytycznymi komentarzami - zabroniі pokazywania zdjкж wdуw podczas їaіobnej uroczystoњci: їadnych zbliїeс, їadnych wywiadуw. Czіonkowie rodzin ofiar opowiadali, їe juї wczeњniej podczas ceremonii wrкczania odznaczeс zabroniono im rozmawiania z dziennikarzami. „Otoczyli mnie po prostu ze wszystkich stron i nie dopuњcili do dziennikarzy" -opowiada z їalem matka marynarza Tylika. Putin zwolniі wprawdzie ze sіuїby kilku admiraіуw, ale tak naprawdк wiкkszoњж spoњrуd osуb odpowiedzialnych za sam№ tragediк i za chaos, jaki pуџniej nast№piі, nie zostaіa ukarana. Przeciwnie, niektуrzy awansowali. Dowуdca Floty Pуіnocnej admiraі Popуw znalazі siк w Moskwie jako senator w Radzie Federacji.

W lutym 2002 roku paсstwowa komisja њledcza przedstawiіa raport koсcowy. Z raportu wynika, їe przyczyn№ katastrofy byіa eksplozja wadliwej torpedy жwiczebnej. Prokurator generalny Ustinow oњwiadczyі, їe њledztwo wykazaіo powaїne zaniedbania ze strony dowуdztwa Floty Pуіnocnej i zaіogi Kurska, ale w lipcu zostaіo wstrzymane postкpowanie karne przeciw dowуdztwu marynarki. Oficjalne uzasadnienie tego kroku brzmiaіo: caіa zaіoga zginкіa w ci№gu kilku godzin po wybuchu torpedy i nikogo nie moїna czyniж odpowiedzialnym za tк tragediк. Putin pochwaliі raport jako „nadzwyczajnie wnikliwy i obiektywny". Przed s№dem nie stanie nikt, a wіadze ogіosiіy, їe wszelkie dokumenty dotycz№ce sprawy -oprуcz samych wnioskуw koсcowych - zostaj№ utajnione na 25 lat.

Co do prawdziwych przyczyn katastrofy, to stale pojawiaіy siк najrуїniejsze przypuszczenia. Mуwiono o zwykіym bікdzie sterowania, o awarii hydrauliki ukіadu sterowego, o testowaniu nowego systemu broni podwodnej, wielce tajnej torpedy „Szkwaі"; stale powracaіy teї spekulacje, їe Kursk zostaі nieumyњlnie zatopiony przez kr№їownik rakietowy Piotr Wielki albo їe wpadі na minк morsk№. Swych zwolennikуw, i to nawet poza granicami Rosji, ma teї opowieњж o trzech mкїczyznach z Kau-

213

CAR I KUNKTATOR

kazu, ktуrzy przedostali siк na pokіad okrкtu i - w ramach protestu przeciw wojnie w Czeczenii - dokonali tam aktu sabotaїu.

Mniej absurdalne wydaje siк przypuszczenie, їe przyczyn№ istotnie byіy jakieњ usterki natury technicznej wynikіe z braku rzetelnego przegl№du; podobno juї podczas budowy okrкtu w 1994 roku oszczкdzano na wszystkim; miкdzy innymi drogie i wysokogatunkowe metale oraz gatunki stali zostaіy zast№pione taсszymi i gorszej jakoњci, a liczne czкњci i agregaty albo zostaіy wykreњlone z projektu konstrukcji, albo wymienione na taсsze i uїywane; tak mуwi№ pracownicy biura konstrukcyjnego Rubin, gdzie powstaі projekt podwodnego kr№їownika. Po zakoсczeniu budowy okrкtu zabrakіo juї pieniкdzy na konserwacjк i przegl№dy. Z pieniкdzmi byіo juї tak krucho, їe marynarze Floty Pуіnocnej czкsto musieli kupowaж sobie kamizelki ratunkowe za wіasne pieni№dze; kadіub okrкtu byі zїerany przez rdzк, w uszczelkach pojawiіy siк pкkniкcia, pіawy ratunkowe byіy przyspawane na staіe, by nie mogіy siк obluzowaж i same wypaњж za burtк. Uparcie utrzymuj№ siк teї pogіoski, їe Kursk nie miaі na pokіadzie akumulatorуw pr№du awaryjnego.

Najbardziej prawdopodobne wyjaњnienie tragicznego koсca okrкtu wynika z poі№czenia wnioskуw wynikaj№cych z oficjalnego raportu komisji њledczej i relacji rodzin czіonkуw zaіogi: rzeczywiњcie eksplodowaіa torpeda, jak twierdziі prokurator generalny Ustinow, ale byіa jeszcze druga czкњж prawdy. Juї przed wyjњciem okrкtu w morze znane byіy problemy z systemami broni na pokіadzie, a kapitan okrкtu wypіyn№і wbrew swej woli na wyraџny rozkaz dowуdztwa. To by wyjaњniaіo, dlaczego wojskowi wybrali taktykк zasіaniania siк tajemnic№ i tuszowania faktуw.

Do tego dochodzi jeszcze rozpaczliwy stan rosyjskich siі zbrojnych wynikaj№cy z braku pieniкdzy, nowego myњlenia, profesjonalizmu. Ze wzglкdu na brak pieniкdzy i materiaіуw pкdnych Kursk zbyt rzadko wychodziі w morze, zaіodze brakowaіo жwiczeс, nawet dziennik pokіadowy zawieraі sfaіszowane dane, by przynajmniej formalnie wszystko byіo zgodne z wymogami.

Rodziny czіonkуw zaіogi najbardziej marz№ dziњ o tym, by po tragedii Kurska nast№piіy zmiany na lepsze w armii i w kraju, a wtedy mieliby przynajmniej tк pociechк, їe ich dzieci nie umarіy na darmo.

Wydaje siк jednak, їe niedawna katastrofa na Morzu Barentsa nie wstrz№snкіa ludџmi tak bardzo jak wspomnienia, ktуre zbudziіa. Zatoniкcie najnowoczeњniejszego okrкtu rosyjskiej floty w sierpniu 2000 roku, wstrz№snкіo Rosj№ nie mniej niї kryzys finansowy w 1998 roku czy zamachy bombowe w 1999 roku. Zbiorowe poczucie bezsilnoњci i bezradnoњci ogarnкіo wszystkich, ktуrzy dziкki obietnicom Putina wіaњnie znуw zaczynali wierzyж w now№ silк Rosji. Bo zaledwie kilka dni wczeњniej, 8 sierpnia

TAJEMNICA DNA MORSKIEGO

2000 roku, w wyniku wybuchu bomby na placu Puszkina w Moskwie w pobliїu Kremla zginкіo dwanaњcie osуb. A teraz przez caіy tydzieс, dzieс w dzieс na okr№gіo, ludzie widz№, jak wіadza ich oszukuje, jak racja stanu zdaje siк waїniejsza niї ludzkie їycie. „My wszyscy siedzimy dziњ w takim Kursku i wiemy, їe nikt nas nie uratuje" - celnie podsumowaі уwczesne nastroje jeden z komentatorуw.

Inaczej niї za zamachy bombowe w 1999 roku za tragediк Kurska nie moїna byіo obci№їyж odpowiedzialnoњci№ їadnego wroga zewnкtrznego. Wina leїaіa po wіasnej stronie. Dwa tygodnie po tragedii na Morzu Barentsa znуw wydarzyіo siк nieszczкњcie: w pіomieniach stanкіa wieїa telewizyjna w Ostankino, duma rosyjskiej stolicy. Poїar kabla w poі№czeniu z bezmyњlnoњci№ i niedostatki w systemie przeciwpoїarowym doprowadziіy do katastrofy.

Tragiczny sierpieс roku 2000 pozostawiі gікbokie њlady rуwnieї dlatego, їe nowy mocny czіowiek, z ktуrym і№czono tyle nadziei, zdawaі siк zawodziж. Po zatoniкciu Kurska sytuacja chyba po raz pierwszy przerosіa prezydenta. Jednakїe szeroko w owych dniach rozpowszechnione przekonanie, їe katastrofa na trwaіe zaszkodzi wizerunkowi Putina, okazaіo siк faіszywe: ludzie zobaczyli, їe ich promienny bohater poprzednich miesiкcy nie potrafi czyniж cudуw i popeіnia bікdy, ale - paradoksalnie -ten fakt przyniуsі mu nawet nieco sympatii. Dla wiкkszoњci Rosjan prezydent ci№gle jeszcze ucieleњnia nadziejк na lepsze їycie, a kto chciaіby grzebaж takie oczekiwania z powodu zatoniкcia okrкtu. Popularnoњж Putina nie ulegіa zaіamaniu: jedynie 22 procent Rosjan przypisuje mu winк, prawie dwie trzecie jest w dalszym ci№gu przekonanych, їe prezydent wіaњciwie sprawuje swуj urz№d.

Jeњli katastrofa Kurska nie potrafiіa zmieniж w zasadniczy sposуb wizerunku Putina w oczach Rosjan, to on przyswoiі sobie lekcjк, ktуra z niej wynikіa. O ile dotychczas prezydent mуgі siк uwaїaж za ulubieсca narodu i mediуw, o tyle po katastrofie okrкtu musiaі sobie zdaж sprawк, jak krucha moїe to byж popularnoњж. Euforia pierwszych miesiкcy minкіa, polityczna wiara prezydenta w narуd doznaіa wstrz№su. Putin poczuі siк uraїony i okazaі to; zamiast dokonaж samokrytyki i wyci№gn№ж konsekwencje wobec odpowiedzialnych za stan siі morskich, szukaі winnych poza aparatem wіadzy i znalazі ich wњrуd oligarchуw i w mediach. Juї na spotkaniu z czіonkami rodzin mуwiі, choж nie wprost, o winie su-perbogaczy i ich odpowiedzialnoњci za zіy stan zuboїaіej floty; ubolewaі takїe, їe krytyczne gіosy w mediach byіy zemst№ oligarchуw i pracuj№cych dla nich dziennikarzy. Juї wkrуtce miaі siк porуїniж z Bieriezow-skim, gdyї naleї№cy do oligarchy kanaі telewizyjny ORT przedstawiі krytyczny materiaі o tragedii Kurska. Bieriezowski musiaі sprzedaж swo-

214

215

CAR I KUNKTATOR

je udziaіy w ORT. Nabyі je oligarcha lojalny, niegdyњ „bankier rodziny Jelcyna", Roman Abramowicz.

Gdy w niespeіna miesi№c po tragedii Larry King z amerykaсskiej CNN w rozmowie z prezydentem spytaі, co siк staіo z Kurskiem, Putin odpowiedziaі, sil№c siк na dowcip: „Zaton№і". Choж zarz№dzanie kryzysem po tej katastrofie mogіo siк wydawaж oburzaj№ce, to jednak nie wolno postкpowania Putina mierzyж standardami zachodnimi. Za czasуw radzieckich spotkanie z rodzinami ofiar byіoby nie do pomyњlenia, obiecywanie pomocy zdarzaіo siк rzadko. Inaczej niї po tragedii Kurska odbywaіy siк wtedy procesy pokazowe, jak po katastrofie w Czarnobylu, lub karanie bez s№dуw (czкsto przy tym chodziіo o to, by znaleџж winnego na њrednim szczeblu zarz№dzania, a osoby naprawdк odpowiedzialne usun№ж z pola ostrzaіu).

Katastrofa Kurska jest њwietnym przykіadem ogromnych sprzecznoњci, ktуre dziel№ spoіeczeсstwo rosyjskie. Z jednej strony s№ to zgubne radzieckie tradycje i wzorce zachowaс, z drugiej zaњ prozachodnie oczekiwania. Z jednej strony bieda i przecenianie wіasnych siі i moїliwoњci, z drugiej ambicje bycia supermocarstwem. A w tym wszystkim kapitan z pensj№ 300 dolarуw miesiкcznie obci№їony odpowiedzialnoњci№ za okrкt wart 1 mld dolarуw. a

Piкњci№ w stуі

,f Y Tczasie tragedii Kurska Rosjanie po raz pierwszy zobaczyli u swego

\ W prezydenta rys charakteru, ktуry staі w caіkowitej sprzecznoњci

,: jego dotychczasowym wizerunkiem. Gdy 8 sierpnia 2000 roku po zama-

:hu bombowym na moskiewskim placu Puszkina Wіadimira Putina nie

^>yіo ani widaж, ani sіychaж przez caіe dwadzieњcia godzin, wiкkszoњж Ro-

;jan nie zastanawiaіa siк nad tym - byж moїe naprawdк coњ mu stanкіo

m przeszkodzie. Gdy po tragedii na Morzu Barentsa prezydent milczaі

>rzez piкж dni i dopiero po kolejnych piкciu wybraі siк na dalek№ pуіnoc,

:rzyk oburzenia byі juї gіoњny. W paџdzierniku 2002 roku nikogo juї nie

lziwiіo, їe gdy czeczeсscy terroryњci-samobуjcy w teatrze na Dubrowce

vzieli 800 zakіadnikуw, prezydent nie wypowiedziaі siк od razu. Gdy

>odczas akcji wymierzonej w koncern Jukos w 2003 roku w doњж nieja-

nych okolicznoњciach zatrzymano jego szefa, Putin znуw skryі siк za za-

іon№ milczenia.

Gdy dziej№ siк rzeczy nieoczekiwane i waїne, ktуre powoduj№, їe ca-~-y kraj wstrzymuje oddech, Wіadimir Putin regularnie znika ze sceny, zwіaszcza w kraju takim jak Rosja, gdzie prezydent ma prawie wszelkie rerogatywy wіadzy i uchodzi za ojca narodu, ma to szczegуln№ wagк.

Jeњli w czasie kampanii wyborczej specjaliњci od wizerunku pokazy-ali prezydenta jako czіowieka, ktуry potrafi uderzyж piкњci№ w stуі, to po /yborach okazaіo siк, їe kamery przedstawiaіy samo tylko uderzenie, nie okazywaіy natomiast, jak wczeњniej petersburїanin sporo czasu mitrкїyі, /ymachuj№c rкk№ w rуїnych kierunkach, zastanawiaі siк i naradzaі, gdzie iкњж ma w koсcu spaњж. O ile jego poprzednik Borys Jelcyn sam decydo-/aі o najwaїniejszych sprawach i, kieruj№c siк intuicj№, za dіugo siк raczej

217

CAR I KUNKTATOR

nie zastanawiaі, o tyle Putin w kaїdej kwestii kaїe siк informowaж w najmniejszych szczegуіach. Jelcyn nawet w waїnych problemach czкsto zdawaі siк na rady swoich dworakуw, tych, ktуrzy w danym momencie byli najwyїej w jego іaskach, natomiast nowy prezydent z upodobaniem sіucha rad najrуїniejszych ekspertуw i rozwaїa przeciwstawne opinie. Jest perfekcjonist№, dlatego przeraїenie ogarnia go na myњl, їe mуgіby przeoczyж jakiњ waїny aspekt sprawy i go potem nie uwzglкdniж. S№ to cechy, ktуrych wielu ludzi na Zachodzie їyczy sobie u tamtejszych politykуw.

Tymczasem wyborcy rosyjscy maj№ inne preferencje, o czym moїna siк przekonaж, rzuciwszy okiem na wydarzenia z nowszej przeszіoњci Rosji. Michaiі Gorbaczow, polityk wielce na Zachodzie ceniony, jest do dziњ dla wiкkszoњci Rosjan przywуdc№ najmniej ze wszystkich popularnym. To jakiњ paradoks, ale jego reputacja jest jeszcze gorsza niї reputacja Stalina. O dyktatorze wielu Rosjan mуwi, їe umocniі paсstwo rosyjskie, powiкkszyі imperium i wprawiі w ruch gospodarkк. W tej sytuacji trudno siк dziwiж, їe pod koniec ery Jelcyna, a wiкc w epoce chaosu, wyraџnie wzrosіa popularnoњж tyrana, ktуry „zrobiі porz№dek". Sam Putin, ktуry kiedyњ strasznie siк oburzyі, їe w rz№dowej daczy personel nakryі do stoіu dla goњci w pokoju, w ktуrym umarі Stalin, jest zaskakuj№co powњci№gliwy w wypowiedziach na temat dyktatora. Wynika to zapewne nie tyle z jego osobistego nastawienia, co raczej z doњж powszechnej tendencji, by w kwestiach spornych i draїliwych nie odsіaniaж siк za bardzo, lub - jak siк to mуwi w Rosji - nie wysuwaж gіowy. Inaczej niї w Niemczech w Rosji nigdy nie byіo powaїnego rozliczenia z minion№ dyktatur№. Sam Putin wydaje siк maіo zainteresowany rozpraw№ ze zbrodniami epoki radzieckiej; do minionej epoki ma raczej sentyment. Staіo siк to widoczne, gdy dawny hymn radziecki - choж z nowym tekstem - podniуsі do rangi hymnu paсstwowego.

Z nazwiskiem Gorbaczowa wiкkszoњж Rosjan kojarzy rozpad Zwi№zku Radzieckiego i osіabienie paсstwa, ktуre zaniechaіo globalnych aspiracji. Szczegуlnie jednak niepokoiіo wielu Rosjan, їe Gorbaczow byі czіowiekiem niezdecydowanym, ktуry braі pod uwagк argumenty rуїnych stron, zamiast waliж piкњci№ w stуі. Fakt, їe wiele spoњrуd rozwlekle przedstawianych przez Gorbaczowa postulatуw byіo przy bliїszym rozpoznaniu wcale rozs№dnych, a jego wahania wynikaіy czкsto z taktycznej kalkulacji, gdyї miaі bardzo maіe pole manewru, jeњli nie chciaі ryzykowaж kontrofensywy wszechmocnego aparatu, wydawaі siк interesowaж tylko nielicznych.

Sukces Borysa Jelcyna braі siк st№d, їe byі on dokіadnym przeciwieсstwem Gorbaczowa. Tam, gdzie radziecki jeszcze prezydent przedstawiaі skomplikowane i nie zawsze udane propozycje, byіy sekretarz obwodowy partii na Uralu jкzykiem dosadnym, niekiedy bezczelnym,

PIКЊCIҐ W STУЈ

obiecywaі szybkie i proste rozwi№zania. Gdy po puczu komunistуw w 1991 roku Jelcyn chciaі zdelegalizowaж partiк komunistyczn№, a Gorbaczow pytaі go, czy tak ma wygl№daж nowy pluralizm, do ktуrego d№їy, wygl№daіo, jakby Jelcyn w ogуle nie wiedziaі, o co chodzi. Zupeіnie jakby spotkali siк ludzie z dwуch rуїnych planet.

Gorbaczow przyznawaі siк do bezradnoњci, zamiast udawaж, їe wie, co robiж, zastanawiaі siк, zamiast kіуciж, i na koniec oddaі wіadzк, zamiast siк jej kurczowo trzymaж. Wyprzedzaі swуj czas. Jelcyn udawaі, їe ma plan dziaіaс, choж teї byі bezradny, kіуciі siк bez zastanowienia, do ostatka nie chciaі zrezygnowaж z wіadzy. Jelcyn pasowaі do swoich czasуw. Dziкki niemu Rosjanie dostali, przynajmniej w pierwszych latach, to, czego sobie zawsze їyczyli - oto znуw mieli na Kremlu cara; choж muzyk byі przecieї facetem z krwi i koњci, ze wszystkimi wadami i zaletami. Jelcyn sam siebie nazywaі wprawdzie demokrat№, ale dіugotrwaіych dyskusji, ukіadania siк, a juї - nie daj Boїe - dzielenia siк wіadz№ z instytucjami tak uci№їliwymi jak parlament czy Trybunaі Konstytucyjny nie cierpiaі. Zwolennicy Jelcyna s№ przekonani, їe pierwszy rosyjski prezydent na pocz№tku swego urzкdowania zdoіaі przeprowadziж w Rosji trudne reformy gіуwnie dziкki swemu zdecydowaniu i umiejкtnoњci przeprowadzania wіasnych zamierzeс. Krytycy mуwi№ natomiast, їe jego poczynania reformatorskie byіy czкsto zbyt pochopne i chybione. Wydaje siк, їe Putin dzieli z Jelcynem gікbok№ nieufnoњж do instytucji demokratycznych, ktуrymi nie moїe kierowaж. Ale tam, gdzie jego poprzednik nie unikaі konfrontacji, nowy prezydent szuka kompromisu; tam, gdzie Jelcyn r№baі siekier№, Putin podchodzi dyskretnie ze skalpelem w rкku lub strzelb№ z pociskami usypiaj№cymi. Akcje bardziej brutalne, jak podejrzany atak na Jukos w 2003 roku kaїe zaіatwiaж innym, gіуwnie swoim siepaczom z prokuratury.

„Rosyjska beczka jest peіna, jeњli chodzi o wstrz№sy spoіeczne i gospodarcze, kataklizmy i radykalne zmiany - powiedziaі Putin swoim ziomkom przed objкciem wіadzy na Kremlu w swym pierwszym wielkim przemуwieniu na temat stanu paсstwa. - Tylko fanatycy albo siіy polityczne, ktуrym Rosja jest caіkowicie obojкtna, mog№ wzywaж do dalszych rewolucji". Wszystko jedno pod jakimi hasіami - komunistycznymi, narodowo-patriotycznymi czy radykalnie-liberalnymi - jeszcze jednej radykalnej transformacji nie zniesie ani paсstwo, ani spoіeczeсstwo - podkreњlaі. Zauwaїyі przy tym, їe decyduj№cy jest nie tyle kierunek polityczny, co koniecznoњж, їeby Rosja odt№d wolniej posuwaіa siк do przodu.

Tej zasadzie prezydent pozostaі w znacznej mierze wierny w pierwszych czterech latach swojego urzкdowania. Po tragicznych doњwiadczeniach Rosji z gwaіtownymi przewrotami ta polityka maіych krokуw znalazіa wielkie uznanie.

218

Korupcyjna oњmiornica

Wіadimir Putin ma skіonnoњж do tego, by samemu decydowaж o kaїdej rzeczy. Nawet mniej istotne kwestie z zamiіowaniem rozstrzyga sam. Ambicja to zrozumiaіa, gdyї bez kontroli prezydenta wiкkszoњж inicjatyw grzкџnie w trybach machiny biurokratycznej, ale teї zamiar chyba zbyt daleko id№cy, zwaїywszy wieloњж zadaс, jakie s№ w Rosji do rozwi№zania. Gdy potrzeba szybkich decyzji, wtedy zamiіowanie Putina do detalu staje siк przeszkod№. Prezydent ma skіonnoњж do przeczekiwania. I trudno przychodzi mu podejmowanie decyzji jasnych, wskazuj№cych kierunek -gdy idzie o coњ wiкcej niї tylko sіowa.

W swych „mowach niedzielnych" Putin regularnie wypowiada walkк korupcji, ale poza kilku akcjami maj№cymi charakter alibi, jak bywaіo w ZSRR, niewiele w tej dziedzinie siк dzieje. W Rosji Putina nawet niepewni politycy mog№ raczej liczyж na awans niї na њledztwo -jak gubernator Petersburga Jakowlew, ktуrego Putin mianowaі wicepremierem. Raportуw o luksusowych willach czіonkуw rz№du, wartych tysi№ckrotnie wiкcej niї ich zarobki, nie brakuje, ale nie s№ one bynajmniej powodem wszczкcia dochodzenia, przynajmniej dopуty, dopуki ich wіaњciciel grzecznie speіnia wytyczne Kremla.

W tej samej mierze, w jakiej Putin wzmocniі paсstwo, a przez to biurokracjк, stworzyі teї warunki do rozkwitu korupcji. Juї na szczeblu federalnym jest dziњ dwukrotnie wiкcej urzкdnikуw niї w czasach radzieckich - okoіo 1,5 min. Zatem co setny Rosjanin jest urzкdnikiem paсstwowym. W ponad 60 urzкdach kontrolnych pracownicy їycz№ sobie okazywania wdziкcznoњci - od kwiatуw po gotуwkк. Nawet zіoїenie oњwiadczenia podatkowego jest czкsto moїliwe dopiero po odstaniu caіe-

220

KORUPCYJNA OЊMIORNICA

go dnia w kolejce; moїna rzecz zaіatwiж szybciej, jeњli okaїe siк wdziкcznoњж urzкdnikowi podatkowemu. Wiкksze firmy musz№ z reguіy zatrudniaж dwуch dodatkowych ksiкgowych, ktуrych gіуwne zadanie polega na staniu w kolejce do urzкdu skarbowego. Jeњli dziennikarz, dyplomata lub biznesmen zagraniczny chce wynaj№ж sіuїbowe mieszkanie, to juї samo przeczytanie listy niezbкdnych do tego dokumentуw (zajmuj№cej stronк formatu A4) moїe przyprawiж o bуl gіowy. Obejmuje ona dokument zaіoїenia firmy wraz z wyci№giem z rejestru handlowego z kraju pochodzenia i decyzj№ o otwarciu przedstawicielstwa w Moskwie wraz z zezwoleniem wydanym przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych i rosyjsk№ Izbк Handlu, dalej decyzjк o mianowaniu kierownika przedstawicielstwa i peіnomocnictwo do podpisania umowy najmu і№cznie z jego uwierzytelnieniem z kraju pochodzenia i notarialnie potwierdzonym tіumaczeniem na rosyjski, nastкpnie informacjк bankow№, wykaz podatkowy, wpis do paсstwowego rejestru centralnego i na koniec - zarejestrowanie umowy w Ministerstwie Sprawiedliwoњci. Wszystko to jest niezbкdne dla zawarcia zwykіej umowy najmu. W Niemczech wystarczy tylko podpis. Wedіug tego, co podano w raporcie ministerstwa gospodarki, w sprawach ochrony њrodowiska naturalnego jest w Rosji kompetentnych 18 agend rz№dowych; urzкdnicy ministerstwa rolnictwa maj№ trudny obowi№zek kontrolowania smaku wszystkich napojуw alkoholowych; na samym tylko szczeblu federalnym istnieje piкж urzкdуw kontroli wody w zakіadach przemysіowych - і№cznie z urzкdami lokalnymi daje to w sumie 25 instancji nadzoru wody.

Biurokracja daje siк we znaki zwіaszcza maіym i њrednim przedsiкbiorstwom. Moїna j№ prawie zawsze szczкњliwie omin№ж, gdy we wіaњciwym kierunku potoczy siк rubel i znajdzie siк dojњcie do upragnionego „kanaіu". Tak Rosjanie nazywaj№ kaїdego, kto potrafi dyskretnie zaaranїowaж kontakt z wіaњciwym urzкdnikiem - w koсcu nie wszкdzie daje siк bakszysz do rкki jak milicjantowi z drogуwki. Kaїdy akt administracyjny ma swoj№ czarnorynkow№ cenк: od zaњwiadczenia o stanie zdrowia, niezbкdnego, by uczкszczaж na basen (od 10 dolarуw), przez plakietkк o waїnym przegl№dzie technicznym pojazdu (od 100 dolarуw) po zaњwiadczenie o nieprzydatnoњci do sіuїby wojskowej (3000 dolarуw, rabat w razie rzeczywistej choroby). Wedіug szacunkуw moskiewskiego Instytutu Studiуw Politycznych Rosjanie pіac№ kaїdego roku ponad 30 mld dolarуw іapуwek (tyle wynosi poіowa budїetu paсstwa); z tych danych wynika, їe po objкciu wіadzy przez Putina korupcja nieznacznie wzrosіa.

Dla cudzoziemca zapoznanie siк z korupcj№ po rosyjsku moїe byж niekiedy bolesne. W roku 2001, juї za rz№dуw Putina, zaostrzono przepisy dewizowe: cudzoziemcy mogli odt№d wywieџж pieni№dze z Rosji pod wa-

221

CAR I KUNKTATOR

runkiem, їe zadeklarowali je przy wjeџdzie. Wedіug obserwacji poczynionych przez zagranicznych dyplomatуw urzкdnicy w Petersburgu regularnie robili na tym przepisie swoje maіe interesiki. Gdy na lotnisku l№dowaі samolot z Zachodu, w okienkach robiіo siк pusto; w zwi№zku z tym podrуїni nie mieli, bo nie mogli mieж, w deklaracji celnej їadnego stempla, wiкc przy wyjeџdzie celnicy bardzo іatwo kasowali niemaіe kwoty. Ta praktyka wyszіa na jaw na lotnisku Puіkowo w Petersburgu, gdy tuї przed sylwestrem 2002 roku w czasie kіуtni z celnikami szwajcarska pianistka rosyjskiego pochodzenia straciіa koniuszek palca. Jej їyciowy partner, Niemiec, nie chciaі zostawiж na cle przywiezionych przez siebie 1700 frankуw szwajcarskich, wiкc wrкczyі je przyjaciуіce. Pianistka miaіa paszport rosyjski i mogіa caі№ sumк wywieџж legalnie. Pozbawieni w ten sposуb spodziewanej premii noworocznej i wњciekli z tego powodu celnicy odebrali kobiecie paszport i zniknкli w swoim pomieszczeniu sіuїbowym. Gdy ta chciaіa otworzyж drzwi, celnicy siк zabarykadowali. Kobieta nie ustкpowaіa, wiкc jeden z bardziej masywnych mкїczyzn rzuciі siк caіym ciкїarem na drzwi i zmiaїdїyі przy tym koniec palca pianistki. Zamiast udzieliж poszkodowanej pomocy, њwiadkowie zdarzenia zniknкli, celnicy zreszt№ teї. Pozostaіa tylko przedstawicielka linii lotniczej.

Prokuratura nie widziaіa podstaw do wszczynania postкpowania wyjaњniaj№cego - jej zdaniem incydent byі zbyt drobny, a ranк na palcu daіo siк zszyж. Jakoњ nikt nie chciaі wzi№ж pod uwagк faktu, їe odt№d pianistka nie mogіa wіaњciwie wykonywaж swego zawodu. I dopiero gdy konsulat niemiecki interweniowaі wprost na Kremlu, urzкdnicy znaleџli w sobie wiкcej gorliwoњci w wyjaњnieniu sprawy. Na wiosnк 2003 roku pod naciskiem Putina Duma dokonaіa zmian w przepisach dewizowych: cudzoziemcy mieli odt№d prawo do wywiezienia 3 tys. dolarуw bez wczeњniejszej deklaracji i 10 tys. po uprzednim zadeklarowaniu tej sumy. Czy zaangaїowanie Putina i zmiana przepisуw doprowadzi na dіuїsz№ metк do uіatwieс na granicy, dopiero siк okaїe. Alternatywnych moїliwoњci dorobienia do pensji urzкdnicy maj№ w brуd. Jeden z maіo znanych przepisуw celnych ї№da deklarowania telefonu komуrkowego. Oczywiњcie nikt tego nie robi, wiкc w razie potrzeby celnik ma na podorкdziu pretekst, by skasowaж aparat. Jak jest czіowiek, znajdzie siк paragraf - powiada rosyjskie przysіowie.

Korupcja jest nie tyle wystкpkiem, ile sposobem їycia: cementem, ktуry spaja caіy system. Od narodzin - skierowanie do szpitala - poprzez miejsce w szkole i na uniwersytecie, pracк i wizytк u lekarza aї po pogrzeb - nie ma chyba momentu w їyciu zwykіego Rosjanina, w ktуrym nie musiaіby siкgaж do kieszeni, by daж komuњ w іapк. O ile jeszcze w czasach radzieckich korupcja byіa piкtnowana jako zіo, w kaїdym razie oficjalnie, a skorumpowani urzкdnicy przynajmniej musieli siк kryж ze

222

KORUPCYJNA OЊMIORNICA

swym bogactwem i mimo wszystko obawiaж kary, to dziњ w nowej Rosji wszystko wygl№da inaczej: kto mimo posady urzкdniczej nie ma czym siк pochwaliж, widaж nie jest dobrym sіug№ paсstwa. Kiedy byіy szef administracji Kremla i dawny szef Putina, Paweі Borodin, w styczniu 2001 roku zostaі zatrzymany w USA na podstawie zarzutуw o korupcjк i przekazany do Szwajcarii, przez Moskwк przeszіa fala protestуw przeciw temu zatrzymaniu. Liczni prominenci wypowiadali siк w mediach, ї№daj№c wypuszczenia na wolnoњж domniemanego іapуwkarza; by Borodin mуgі wyjњж z aresztu, wypіacono z kasy paсstwowej 5 milionуw frankуw szwajcarskich tytuіem kaucji.

Pranie mуzgu dokonywane w Rosji za pomoc№ mediуw przeobraziіo іapownictwo nieledwie w prawo natury: zapewnienia cudzoziemcуw, їe na Zachodzie korupcja mimo wszystko nie przybraіa takich rozmiarуw, wielu Rosjan uwaїa za propagandк. Niektуrzy nie widz№ w niej nic nagannego, jak pewien mіody przedsiкbiorca z Moskwy, ktуry oњwiadczyі: „Co wy za demokracjк macie w tych Niemczech, skoro za przejechanie na czerwonych њwiatіach traci siк prawo jazdy i nie moїna siк wykupiж. Nie їyjecie w wolnym kraju!".

O merze Moskwy Juriju Јuїkowie mуwi siк, їe ma niezwykіy poci№g do osobistego bogacenia siк, i wіaњnie miкdzy innymi te zarzuty, jakkolwiek niepotwierdzone, przyniosіy mu ogromn№ popularnoњж: uchodzi za czіowieka zrкcznego i tкgiego cwaniaka. Temu silnemu mкїczyџnie o krкpej sylwetce i przemoїnym wdziкku przewodnicz№cego koіchozu udaіo siк w stolicy kraju dokonaж maіego cudu gospodarczego - zbudowaж „gospodarkк rynkow№ w obrкbie moskiewskiej obwodnicy", jak ironicznie mуwi№ jego krytycy, czyni№c aluzjк do starego powiedzenia z czasуw Breїniewa, gdy mуwiono, їe zrealizowaі on komunizm w Zwi№zku Radzieckim, ale tylko w stolicy, ktуra tradycyjnie zawsze byіa lepiej zaopatrzona niї reszta kraju.

Krytycy Јuїkowa twierdz№ takїe, їe gospodarcze powodzenie Moskwy nie jest niczym szczegуlnym, zwaїywszy, їe do stolicy Rosji zewsz№d pіyn№ pieni№dze, dlatego mimo wszystkiego, co nakradn№ jej wіodarze, dla miasta teї jeszcze wystarczy. Moskiewski dealer niemieckiej marki samochodowej opowiada, їe za pozwolenie na budowк nowego salonu samochodowego przy miejskiej obwodnicy zapіaciі „krкgom zbliїonym do mera miasta" іapуwkк w wysokoњci 600 tys. dolarуw. Wart odnotowania jest fakt, їe уw kupiec - prawdziwoњci jego twierdzenia nie da siк oczywiњcie zweryfikowaж - majak najlepsze zdanie o merze Moskwy i chwali go jako „wybitnego menedїera miasta, ktуry juї wiele postawiі na nogi".

Nikomu zdaje siк nie przeszkadzaж fakt, їe їona Јuїkowa, Jelena Baturina, ktуrej maj№tek szacuje siк na pуі miliarda dolarуw, kontroluje firmк produkuj№c№ wykіadziny podіogowe oraz bank, ktуre to przedsiк-

223

CAR I KUNKTATOR

biorstwa prowadz№ њwietne interesy z podlegіym jej mкїowi zarz№dem miasta. W oczach wielu wyborcуw Јuїkow jest kimњ w rodzaju noworosyj-skiego Robin Hooda, ktуry „odbiera pieni№dze bandytom i przynajmniej czкњж oddaje zwykіym ludziom" - zauwaїyіa z podziwem w gіosie pewna moskiewska bizneswoman. Istotnie dobry car w moskiewskim miniaturowym wydaniu troszczy siк o sprawy socjalne - a w kaїdym razie, inaczej niї robiі Jelcyn, tak№ troskк skutecznie demonstruje. Potrafiі zdobyж sobie szturmem serca setek tysiкcy moskiewskich matek, przekazuj№c im nieodpіatnie racje specjalne mleka w proszku dla niemowl№t. Zdumiony goњж z Zachodu nie mуgі ukryж uњmiechu, gdy peіna dzieciкcego entuzjazmu matka pokazywaіa mu maіe paczuszki uіoїone w lodуwce i wyjaњniaіa, jakby nie byіa њwiadoma dwuznacznoњci tego, co mуwi: „To mleko od Јuїkowa, on daje mleko wszystkim moskiewskim dzieciom".

Wydaje siк, їe tak jak w wielu dziedzinach takїe i w tej radziecka mentalnoњж pozostawiіa gікbokie њlady, co znajduje wyraz w tym, їe moїni - jak kiedyњ panowie feudalni - mog№ wedіug wіasnego uznania obchodziж siк z powierzonym im maj№tkiem i swym poddanym rozdawaж jaіmuїnк lub jej odmawiaж wedle wіasnego widzimisiк. Zgodnie z powyїszym porуwnaniem Јuїkow jest wіaњnie takim іaskawym panem. Narzuca siк wiкc pytanie, czy gdyby klan Jelcyna nie traktowaі ludzi z tak№ arogancj№, gdyby lepiej wyczuwaі nastroje w kraju, to moїe nie doszіoby do gwaіtownego spadku popularnoњci poprzedniego prezydenta, a w kaїdym razie moїe udaіoby siк ten spadek na jakiњ czas wyhamowaж. Zamiast staж siк jednym z najbardziej znienawidzonych ludzi w Rosji, Borys Bieriezowski miaіby szansк zostaж ulubieсcem babж, gdyby wzorem Јuїkowa umiaі siк zdobyж na gest rozdawania kukidentu (specyfiku do czyszczenia protez zкbowych).

Rozkwit іapуwkarstwa tkwi korzeniami w latach reform Jelcyna: tam, gdzie urzкdnicy paсstwowi z ich gіodowymi pensjami mieli decydowaж o maj№tkach wartych miliony, nawet apostoі moralnoњci nie zawsze umiaіby oprzeж siк pokusie. W czasach radzieckich nawet w drogуwce zdarzali siк jeszcze ludzie uczciwi, dziњ juї ich nie ma, a jeњli s№, to znaleџli siк na czerwonej liњcie jako gatunek gin№cy: juї za samo to, їe nigdy nie przyj№і іapуwki, wdziкczni obywatele syberyjskiego Tomska chcieli latem 2003 roku wystawiж symboliczny pomnik jednemu ze strуїуw prawa.

Przepisy s№ dla ludzi, ale nie jako powszechnie obowi№zuj№ca i niezbкdna regulacja, lecz jako rodzaj sieci, w ktуr№ zwierzchnoњж moїe schwytaж kaїdego, a nastкpnie za odpowiedni№ sumк wypuњciж - niech sobie dalej pіywa. Nawet sensowne przepisy, takie jak obowi№zek zapinania pasуw bezpieczeсstwa, nie s№ przestrzegane, jeњli nie grozi za nie kara (ktуr№ moїna zreszt№ uchyliж dziкki іapуwce). Tylko nieliczni maj№ chкж

224

Prezydent Rosji podczas prywatnej audiencji u papieїa Jana Pawia II, Watykan, 5.06.2000 r.

Wtadimir Putin podczas rozmowy z Aleksiejem II, patriarch№ Moskwy i Wszechrusi,

Moskwa, 2004 r.

Co dalej, Rosjo?

KORUPCYJNA OЊMIORNICA

taсczyж, jak im zagra zwierzchnoњж, choжby przepis wymyњlony przez wіadze mуgі ratowaж їycie. Gdy przepisy nie s№ przestrzegane, a na ulicach i drogach od dawna panuje prawo silniejszego (jeep ma zawsze pierwszeсstwo), pieszy zaњ musi zawsze czekaж (nawet na wyznaczonym przejњciu), a rowerzyњci z zasady nie prуbuj№ wyjeїdїaж na ulicк - powszechne przekupstwo jest jedynym mechanizmem, na ktуry moїna siк zdaж - uwaїa socjolog Jurij Lewada. Kradzieї jest -jego zdaniem - rosyjsk№ form№ protestu i cywilnego nieposіuszeсstwa: „Na Zachodzie wychodzi siк na ulice, by demonstrowaж, natomiast Rosjanie, kradn№c, protestuj№ przeciw temu, їe paсstwo prowadzi ich na pasku".

Wiкkszoњж іapуwek przypada na sіuїbк zdrowia, uwaїa znawczyni Rosji Kerstin Holm i pisze o tym w swojej pracy Skorumpowane imperium. Bez banknotu w paszporcie czкsto nie pobior№ nawet krwi. Na drugim miejscu listy hitуw іapowniczych znalazіa siк oњwiata - іapуwki za dobre oceny, miejsca na studiach i tytuіy. Ceny bardzo tutaj wzrosіy, zreszt№ zgodnie z prawami gospodarki rynkowej, gdyї studia na wyїszej uczelni zwalniaj№ od sіuїby wojskowej, a wielu rodzicуw za wszelk№ cenк pragnie uchroniж dzieci przed powoіaniem i wysіaniem do Czeczenii. Trzecie miejsce zajmuje milicja drogowa. Na czwartym znalazіo siк s№downictwo; w przepeіnionych wiкzieniach rosyjskich wyroki odsiaduj№ dziњ gіуwnie niedysponuj№-cy gotуwk№ przestкpcy okazjonalni. Zawodowi kryminaliњci, „waga ciкїka" tej branїy, s№ z reguіy chronieni przez czynniki wyїsze i wychodz№ na wolnoњж - twierdzi Kerstin Holm.

Od panowania Piotra Wielkiego na pocz№tku XVIII wieku maіo byіo wіadcуw rosyjskich, ktуrzy nie zapowiadaliby walki z wziatkami, jak brzmi rosyjskie sіowo oznaczaj№ce іapуwki. Mikoіaj I powoіaі do їycia departament inspektorуw, wczeњniej Katarzyna II kazaіa ogіosiж manifest, ktуry miaі ograniczyж „samowolк i przekupstwo": „wielu naszych poddanych, zwіaszcza z dala od rezydencji, nie moїe liczyж na szybkie i sprawiedliwe decyzje zgodne z prawem, lecz na gwaіt i samowolк; i to zbуjectwo spycha ich w biedк" - tymi sіowami besztaіa caryca w 1763 roku rosyjskich sкdziуw. Sto lat pуџniej za Aleksandra II wszystko byіo po staremu. Antyreformator Aleksander III w ogуle nawet nie prуbowaі powaїnie walczyж ze „zіodziejami budїetu", za to Breїniew pod koniec swej ery gіoњno zacz№і o tym mуwiж, ale oczywiњcie їadnych dziaіaс nie podj№і. Borys Jel-cyn podpisaі dekret o „walce z korupcj№", ale jego rodzina ustanawiaіa w tej mierze wіasne rekordy. Szef Izby Obrachunkowej Stiepaszyn ubolewa dzisiaj, їe wiele niejasnych spraw, ktуre odkrywa jego urz№d, leїy zakurzonych w szafach prokuratury i nigdy nie ujrzy њwiatіa dziennego.

Jako kierownik kremlowskiego wydziaіu kontroli w koсcu lat dziewiкжdziesi№tych Wіadimir Putin sam zbieraі wstrz№saj№ce doњwiadczenia

225

CAR I KUNKTATOR

w dziedzinie walki z korupcj№. Odkryі wtedy przypadki przekupstwa towarzysz№ce rуїnorakim transakcjom prowadzonym przez rosyjskiego eksportera broni, paсstwowe przedsiкbiorstwo Rozwooruїenije, z Armeni№. Zebrana dokumentacja nie trafiіa bynajmniej do prokuratury, lecz do Dumy, gdzie posіuїyіa do rozpкtania walki politycznej i wzajemnego obrzucania siк bіotem. Mianowany szefem FSB petersburїanin musiaі zacz№ж od wyrzucenia z urzкdu na Јubiance najbardziej dociekliwych њledczych w sprawie korupcji w rodzinie Jelcyna. Prawie piкж lat minкіo od chwili, gdy zamieniі krzesіo w wydziale kontroli na Kremlu na fotel szefa, a korupcja, jak dawniej, tak dziњ, wydaje siк њrodkiem walki politycznej. Wielu Rosjan przecieraіo oczy ze zdumienia, gdy latem 2003 roku bezbarwny minister spraw wewnкtrznych Borys Gryzіow nagle zacz№і byж staіym goњciem wiadomoњci telewizyjnych - dokіadnie od momentu rozpoczкcia kampanii wyborczej do Dumy. Okazaіo siк, їe minister, mкїczyzna z w№sikiem i zawsze nienagann№ fryzur№, roztaczaj№cy wokуі siebie czar kікbka waty, przewodzi kremlowskiej partii „Jedna Rosja". Ten byіy dziaіacz zwi№zkowy po ponad dwуch spokojnych latach w ministerstwie miaі podobno wpaњж nagle na trop jakichњ ciemnych machlojek swoich milicjantуw. Wobec przysіowiowej skіonnoњci do przekupstwa rosyjskich strуїуw porz№dku publicznego i ich notorycznych kontaktуw ze њwiatem zorganizowanej przestкpczoњci caіa ta historia wydawaіa siк њmiechu warta, przynajmniej w oczach tych nielicznych, ktуrzy orientuj№ siк w polityce. By odkryж korupcjк we wіasnych szeregach, wystarczyіoby ministrowi pojeџdziж przez te dwa lata po wystawnych willach i daczach swych generaіуw i oficerуw. Dochodzeniowcy Gryzіowa wpadli na њlad bandy „wilkoіakуw w mundurach": kryminalistуw z policji kryminalnej, ktуrzy niewinnych ludzi wrabiali w handel broni№ i narkotykami; kto siк nie wykupiі іapуwk№, trafiaі za kratki. Podobne praktyki nie s№, niestety, czymњ wyj№tkowym; nowoњci№ byіo jedynie to, їe rzeczywiњcie podjкto jakieњ dziaіania przeciw kilku zіoczyсcom i їe Gryzіow przed ich ujкciem zaprosiі ekipк telewizyjn№; pozwolono jej sfilmowaж nawet jakieњ dokumenty, і№cznie z list№ nazwisk osуb, ktуre miaіy byж zatrzymane. Nim zaczкіa siк wіaњciwa akcja, dwaj podejrzani - dowiedziawszy siк z telewizji o planowanych aresztowaniach - dali drapaka, oczywiњcie z kas№. Niemniej ludziom Gryzіowa udaіo siк odzyskaж piкж milionуw dolarуw w gotуwce. Ten numer miaі niew№tpliwie poprawiж notowania wyborcze Gryzіowa. Kierowana przez niego partia „Jedna Rosja" bardzo marnie wypadіa w badaniach opinii publicznej, trzeba wiкc byіo pokazaж jej szefa jako czіowieka nieprzejednanego w walce z przestкpczoњci№.

Bardzo szybko pojawiі siк dowcip: „Wilkoіaki w Rosji pod ochron№ paсstwa - polowanie dozwolone raz na cztery lata podczas kampanii wy-

KORUPCYJNA OЊMIORNICA

borczej". Redaktorzy naczelni otrzymali bezpoњrednio z Kremla instrukcje, ile minut maj№ pokazywaж „Jedn№ Rosjк" w wiadomoњciach telewizyjnych. Cуї, kampania swoj№ drog№, a їycie swoj№: sympatycznym efektem ubocznym caіej tej kampanii byіo to, їe sіudzy paсstwa stali siк trochк bardziej bojaџliwi w kasowaniu - lub po prostu droїsi, jak na wіasnej skуrze przekonaі siк socjolog Leonid Siedow: „Po raz pierwszy strуї nie chciaі nam otworzyж bramy cmentarza, byњmy mogli podwieџж rodzinк bliїej grobu, chociaї zawsze to czyniі po wrкczeniu 50 rubli (ok. 2 euro). Tym razem powiedziaі, їe nie, bo jako «wilkoіak» mуgіby pуjњж za kratki. W koсcu wzi№і 100 rubli i bramк otworzyі".

Ze strachu przed korupcj№ w Rosji szerzy siк doњж osobliwa obawa przed zmianami rz№dуw, bo przecieї przyjd№ nowi i zaczn№ kraњж, gdy tymczasem starzy na pewno zd№їyli juї zaspokoiж swoje apetyty. Jest to szeroko rozpowszechnione przekonanie, ktуre w oczach zachodniego obserwatora moїe siк wydawaж absurdalne, ale tutaj, niestety, nie jest caіkowicie pozbawione sensu. Jeњli nawet za czasуw radzieckich byli jeszcze idealiњci, ktуrzy wierzyli w ideк paсstwa, to dzisiaj trudno znaleџж Rosjan przekonanych, їe politycy maj№ na uwadze ich dobro, a nie wyі№cznie wіasn№ kieszeс. Jest to opinia, ktуr№ moїna zrozumieж: byіy szef rz№du i menedїer w branїy energetycznej (gaz) Wiktor Czernomyrdin powiкkszyі maj№tek swуj i swojej rodziny, jeњli wierzyж amerykaсskim magazynom gospodarczym, od mniej wiкcej zera do ponad dwуch miliardуw dolarуw. Czernomyrdin staі siк w pojкciu wielu Rosjan synonimem „aparatczyka", ktуry nigdy nie ma doњж napeіniania wіasnej kabzy. Radzieccy funkcjonariusze w ZSRR mieli do dyspozycji „specjalne sklepy", gdzie po њmiesznie niskich cenach kupowali towary deficytowe, spoіeczeсstwu znane jedynie ze sіyszenia, gdyї w tamtych czasach brakowaіo w Rosji dуbr najbardziej podstawowych. Jelcyn i jego ludzie caі№ Rosjк potraktowali jako taki sklep specjalny, gdzie towarem s№ surowce i paсstwowe przedsiкbiorstwa.

Znaczn№ czкњж swego ogromnego maj№tku Czernomyrdin musiaі oddaж - mуwi siк w jego otoczeniu. Postawiony przez Kreml przed wyborem: albo oddajesz іup, albo sam stajesz siк іupem paсstwa jako jego wiкzieс, byіy szef rz№du, zgrzytaj№c zкbami, zapіaciі razem ze swoim starym przyjacielem Remem Wiachiriewem, byіym szefem Gazpromu. Kreml uіatwiі im wybуr, pozwalaj№c na zatrzymanie kilkuset milionуw dolarуw na otarcie іez. Tego rodzaju ukіad byі korzystny dla obu stron, gdyї przygwoџdziж obu magnatуw gazowych na drodze s№dowej wcale nie byіoby tak іatwo. Poza tym rosyjscy њledczy maj№ niekiedy skіonnoњж do udaremniania њcigania karnego, o czym siк niedawno przekonaіa policja kryminalna jednego z wielkich miast niemieckich, gdy przesіaіa do Moskwy

226

227

CAR I KUNKTATOR

wyniki swego dochodzenia przeciw jednemu z menedїerуw Gazpromu. Czernomyrdin znуw ma w swych wyprуbowanych rкkach zaszczytny urz№d paсstwowy - jest ambasadorem Rosji na Ukrainie.

Jego kariera њwietnie demonstruje sposуb obchodzenia siк Putina z ciemnymi sprawami i matactwami jego poprzednikуw: atakuje ich tak dalece, jak jest to moїliwe - ale nie ma odwagi na zasygnalizowanie trwaіego zerwania z w№tpliwymi tradycjami. Krok tego rodzaju byіby ogromnie ryzykowny. Caіa elita wіadzy mogіaby straciж zaufanie do prezydenta. „Dziњ Czernomyrdin, jutro ja" - pomyњlaіby zapewne niejeden z wysoko postawionych urzкdnikуw, a w tych okolicznoњciach kto mуgіby zagwarantowaж, їe jutro czy pojutrze nie stanie siк coњ z prezydenckim samolotem? Przykіad ten pokazuje, jak ograniczona jest swoboda ruchуw Putina. W tej sytuacji robi mu siк krzywdк, prуbuj№c uczyniж go osobiњcie odpowiedzialnym za zaniedbania pierwszego okresu sprawowania urzкdu. Podobnie jak jego poprzednik Jelcyn on takїe jest wszechwіadny i bezsilny zarazem: O ile „car Borys" pod koniec swego panowania nie mуgі wykonywaж swoich obowi№zkуw ze wzglкdu na stan zdrowia, o tyle „car Wladi-mir" ma w wielu sprawach zwi№zane rкce ze wzglкdu na szczegуlne okolicznoњci, w jakich zostaі panem na Kremlu.

Ale choж nikt nie oczekuje cudуw w walce z korupcj№ - problemem stulecia - to przecieї po њmiaіych zapowiedziach Putina wielu miaіo nadziejк co najmniej na kilka krokуw we wіaњciwym kierunku, choжby jakichњ gіoњniejszych њledztw, ktуre by zasygnalizowaіy, їe przynajmniej dobiega koсca czas absolutnej bezkarnoњci i їe іapownicy powinni zastanowiж siк, co maj№ na sumieniu. Zamiast powaїnych zamiarуw, Kreml daje tylko do zrozumienia, їe walkк z korupcj№ w dalszym ci№gu traktuje jako њrodek w rywalizacji o wіadzк - z dwojak№ intencj№: jako akcjк zdobywania punktуw przed wyborami do Dumy i jako potencjalny szantaї wobec odstкpcуw. „Caіy system jest zbudowany na korupcji - uwaїa jeden z tych, ktуrzy musz№ wiedzieж, co mуwi№: byіy prokurator generalny Sku-ratow. - Kto nie jest w nic ubabrany, stanowi niebezpieczeсstwo, poniewaї trudno go szantaїowaж, a tym samym trudno teї kontrolowaж. Z prokuratury stopniowo usuniкto wszystkich przyzwoitych oskarїycieli".

Mafia

Przynajmniej na pierwszy rzut oka nie jest tak џle, jak wielu s№dzi: wbrew nieustannym obawom osуb odwiedzaj№cych Moskwк stolica Rosji, takїe po zapadniкciu zmroku, jest bezpieczniejsza od wielu metropolii amerykaсskich; niebezpieczeсstwo dla ciaіa i їycia stanowi№ raczej metrowe sople lodu, ktуre zim№, gdy przyjdzie odwilї, spadaj№ na chodniki z niezabezpieczonych dachуw, niї przestкpcy kryminalni. Uliczni rabusie stoj№ co prawda na kaїdym rogu, ale - jak twierdz№ szydercy - nosz№ mundur i oficjalnie s№ strуїami porz№dku; tylko czasem postanowi№ sobie coњ dorobiж do skromnej pensji, a wtedy zaczynaj№ drobiazgowe kontrole wszystkich moїliwych dokumentуw. Chociaї przestкpczoњж uliczna (po wyraџnym spadku kilka lat temu) znуw powoli roњnie, wydaje siк, їe duїo bardziej kwitn№ ciemne interesy na wyїszych piкtrach wіadzy: „przestкpczoњж zorganizowana dusi kraj" - mуwi minister spraw wewnкtrznych Gryzіow.

Gdy w poіowie lat osiemdziesi№tych Michaiі Gorbaczow poluzowaі radzieckie pкta, aparat bezpieczeсstwa zіoїony z milicji i sіuїb specjalnych miaі coraz mniej moїliwoњci przeciwstawienia siк zorganizowanej przestкpczoњci. Za Borysa Jelcyna do parlamentu i przedsionkуw wіadzy zaczкіy dostawaж siк rуїne mкtne typy. Nawet najwaїniejszych politykуw w kraju pomawia siк o kontakty z bossami њwiata przestкpczego; wtedy teї po raz pierwszy pojawiіo siк pojкcie rosyjskiej mafii. Wbrew szeroko rozpowszechnionym wyobraїeniom, zwіaszcza na Zachodzie, nie chodzi tu tylko o kilka klanуw њwiata przestкpczego, maj№cych powi№zania ze њwiatem polityki, lecz o њciњle zazкbiaj№cy siк nieprzejrzysty i bardzo rozgaікziony splot powi№zaс miкdzy kryminalistami, urzкdnikami, s№dami i milicj№.

229

CAR I KUNKTATOR

Jak ta sieж powi№zaс moїe funkcjonowaж, pokazaі fragment podsіuchanej rozmowy telefonicznej, ktуr№ prowadziіa Irina Jakowlewa, їona gubernatora Petersburga Wіadimira Jakowlewa, z (zastrzelonym pуџniej) bossem mafijnym nosz№cym ksywkк „Mogiіa". W nagranej rozmowie krуl podziemia udzielaі jasnych wskazуwek, co gіowa miasta ma robiж, a czego zaniechaж. I nawet jeњli autentycznoњж tej taњmy nie zostaіa dowiedziona, warto zauwaїyж, їe Jakowlewowie nigdy nie podjкli їadnych krokуw prawnych po opublikowaniu nagrania.

Grupy przestкpcze z Rosji i innych krajуw WNP przenikaіy coraz bardziej poza granice Wspуlnoty; jednym z preferowanych celуw byіy Niemcy - dziкki stacjonowanym tam wojskom rosyjskim іatwe byіo nawi№zanie dobrych kontaktуw w Republice Federalnej. By zrozumieж specyfikк rosyjskich band kryminalnych, trzeba wspomnieж o historii radzieckiej przestкpczoњci.

Moskwa, Petersburg i inne wielkie miasta rosyjskie po rewolucji 1917 roku stale traciіy tк czкњж populacji, ktуra stanowiіa o ich kulturze. Pucz Lenina, wojna domowa, terror stalinowski i wojna z Niemcami spowodowaіy ogromny fizyczny ubytek w szeregach dawnych mieszkaсcуw tych miast - najpierw walczyli w pierwszym szeregu na froncie wojny domowej, a pуџniej jako inteligencja byli stale na oku stalinowskich siepaczy. Coraz wiкcej niewyksztaіconych mieszkaсcуw beznadziejnie zacofanej rosyjskiej wsi zajmowaіo miejsce znacznie kulturalniejszych mieszkaсcуw miast. Wiкkszoњж dzisiejszych moskwian czy mieszkaсcуw Petersburga ma rodzicуw lub co najmniej dziadkуw przybyіych tutaj wprost ze wsi. Niektуrzy badacze rosyjscy nazywaj№ to zjawisko strat№ cywilizacyjn№. Jej konsekwencje s№ odczuwalne i widoczne po dziњ dzieс. To szeroko rozpowszechniony zabobon, by na powitanie nie podawaж rкki przez prуg, to haіaњliwa przem№drzaіoњж polegaj№ca na wyjaњnianiu wszystkich problemуw њwiata krуtkimi i wкzіowatymi sloganami, to wreszcie codziennoњж -dresy na placu Czerwonym i widoczna skіonnoњж do rozstrzygania sporуw piкњci№. Podrкczniki historii opowiadaj№ o duchowych przywуdcach rewolucji, dyktaturze proletariatu i jego awangardy; w rzeczywistoњci ta awangarda byіa raczej dzik№ tіuszcz№, a dyktatura w wielu dziedzinach byіa terrorem chamstwa.

Wіadza radziecka szybko nawi№zaіa kontakty ze њwiatem przestкpczym; moїna chyba nawet mуwiж o sojuszu lub podziale pracy. Za Stalina miliony niewinnych ludzi szіo do wiкzieс i obozуw jako skazaсcy polityczni. W ten sposуb nawi№zywali bliskie kontakty z przestкpcami, o czym њwiadcz№ liczne sіowa z gwary przestкpczej we wspуіczesnym jкzyku rosyjskim. Ze swej strony wіadze obozowe ze strachu przed buntami i dla zdobycia posіuszeсstwa „politycznych" coraz њciњlej wspуіpracowaіy

230

MAFIA

z kryminalistami; „autorytety" przestкpcze stawaіy siк nadzorcami i otrzymywaіy przywileje. Dziкki њcisіym kontaktom z aparatem przemocy paсstwa ci kryminalni kapo stawali siк „zіodziejami w prawie" - ogniwem poњrednim miкdzy wіadz№ paсstwow№ a њrodowiskiem przestкpczym. Jeszcze za Stalina rozwinкіo siк w њrodowisku przestкpczym obowi№zuj№ce do dzisiaj niepisane „prawo zіodziejskie", zbudowane na њcisіych reguіach zachowania, niewzruszonej hierarchii i bezwzglкdnym systemie kar. 70 lat pуџniej i tysi№ce kilometrуw na zachуd utrudnia ono їycie wielu niemieckim dyrektorom wiкzieс. Stosuj№c swoje „zіodziejskie prawo", rosyj-skojкzyczni osadzeni tworz№ w wielu federalnych zakіadach karnych izoluj№ce siк grupy, skore zarуwno do stosowania brutalnej przemocy, jak i terroryzowania wspуіwiкџniуw.

Wszystkie pуџniejsze usiіowania Stalina, by okieіznaж duchy, ktуre wywoіaі jego system, nie przyniosіy rezultatуw. „Zіodzieje w prawie" utrzymali swoj№ wyj№tkow№ pozycjк, ale do polityki siк nie mieszali. W latach osiemdziesi№tych dawne „autorytety", ktуre њciњle przestrzegaіy „zіodziejskiego kodeksu honorowego" i nigdy nie zabiіyby starej „babuszki", zaczкіy traciж wpіywy na rzecz konkurentуw mіodszych, bardziej brutalnych, pozbawionych skrupuіуw i juї zupeіnie jawnie usiіuj№cych wejњж do њwiata polityki. Redukcja etatуw w organach bezpieczeсstwa, bieda i odrzucenie starego systemu wartoњci stworzyіy idealn№ poїywkк dla rozwoju przestкpczoњci.

Prywatyzacja staіa siк dla њrodowiska przestкpczego interesem stulecia. „Jeњli nieprzygotowanym do tego ludziom damy do rкki њwiadectwa udziaіu w ogromnym maj№tku paсstwa, zostan№ oszukani przez cwaniakуw i nic im z tego maj№tku nie zostanie" - mуwiі na pocz№tku lat dziewiкжdziesi№tych jeden z najbardziej znanych demokratуw rosyjskich w rozmowie z szefem prywatyzacji Czubajsem. Tamten tylko chіodno siк uњmiechn№і. „No to co? Narуd byі u nas stale oszukiwany!". Istotnie bony prywatyzacyjne dla kryminalistуw staіy siк licencj№ na drukowanie pieniкdzy; za bony, czкsto kupione za bezcen, za kilka butelek wуdki, mogli przejmowaж kontrolк nad caіymi koncernami, wejњж w posiadanie maj№tku, ale przede wszystkim zakotwiczyж siк w legalnej gospodarce. Gdy pуџniej doszіy jeszcze do tego nieuczciwe licytacje paсstwowych przedsiкbiorstw, њwiat przestкpczy dostaі do r№k - wedіug szacunkуw Centrum Analiz Rosyjskiej Akademii Nauk - poіowк rosyjskiego maj№tku paсstwowego. Inaczej niї na przykіad w Europie Zachodniej, kryminaliњci w Zwi№zku Radzieckim mogli liczyж na sympatiк w spoіeczeсstwie: za ty-raсskich rz№dуw radzieckich granica miкdzy prawymi przeciwnikami systemu, chciwymi spekulantami a zwykіymi kryminalistami byіa czкsto zamazana; przedstawiciele wszystkich tych trzech grup regularnie spoty-

231

.Illl

CAR I KUNKTATOR

MAFIA

kali siк za kratkami i chc№c nie chc№c zbliїali do siebie; wszystkich jednoczyіa walka przeciw komunistycznej wіadzy. Poniewaї prawie kaїdy przejaw prywatnej przedsiкbiorczoњci byі zabroniony, ludzie czynu lub szczegуlnie aktywni obracali siк w krкgu tego, co zakazane, a tym samym zawsze ocierali siк o przestкpstwo; i odwrotnie, przestкpcy czкsto potrafili siк przedstawiж jako przedsiкbiorcy lub przeciwnicy systemu.

Za Borysa Jelcyna Rosja stawaіa siк w coraz wiкkszej stopniu paсstwem na poіy kryminalnym. Wojskowi stacjonuj№cy w Azji Њrodkowej wziкli pod swe skrzydіa transport narkotykуw do Moskwy, ludzie ze sіuїb specjalnych i milicji stworzyli kryminalistom konkurencjк w њci№ganiu haraczu jako alternatywna „ochrona", informacje z milicyjnych komputerуw trafiaіy wprost do band przestкpczych (w przyszіoњci bкdzie to takїe dotyczyж Niemiec, gdyї federalny minister spraw wewnкtrznych Otto Schily chce umoїliwiж rosyjskim њledczym dostкp do niemieckich komputerуw policyjnych). Juї sama myњl o tym spкdza sen z powiek moskiewskim specjalistom od mafii. „Jest tragiczne i komiczne zarazem, jak wіadze niemieckie, niczego nie podejrzewaj№c, posyіaj№ do rosyjskich organуw њcigania proњby o udzielenie urzкdowej pomocy - nie tylko nic to nie daje, a informacje mog№ trafiж do podejrzanych, czкsto rуwnieї organa rosyjskie bez їenady udaremniaj№ dalsze postкpowanie karne" - ubolewaі deputowany do Dumy Jurij Szczekoczichin.

Wedle wiedzy bawarskiego krajowego Urzкdu Ochrony Konstytucji, w pуіnocnej Bawarii operowaіa grupa pochodz№cych z Rosji kryminalistуw, dysponuj№ca bliskimi kontaktami z wysoko postawionymi przedstawicielami њwiata polityki i gospodarki w ojczyџnie, a takїe z osobistoњciami z krкgu gospodarki niemieckiej. Przestкpcy ci skupuj№ nie tylko nieruchomoњci, hotele i restauracje, ale takїe usiіuj№ przejmowaж kontrolк nad niewypіacalnymi przedsiкbiorstwami niemieckimi - pisali kontr-wywiadowcy z Monachium w raporcie z 2002 roku. Wedіug danych niemieckiego Urzкdu Ochrony Konstytucji rosyjskie sіuїby wywiadowcze w Republice Federalnej czкsto њciњle wspуіpracuj№ z przestкpczymi bandami. Z tych samych џrуdeі pochodz№ wiadomoњci, їe ludzie zaliczani do klanu Jelcyna wykupuj№ - i to na duї№ skalк - nieruchomoњci, zwіaszcza w Niemczech poіudniowych.

Amerykaсska policja federalna (FBI) uwaїa, їe za Borysa Jelcyna doszіo do ponad trzystu spotkaс ludzi z krкgu rosyjskiej mafii z decydentami z otoczenia prezydenta. W ci№gu czterech pierwszych lat rz№dуw Pu-tina liczba spotkaс tego rodzaju spadіa do okoіo siedemdziesiкciu. Wedіug danych Europejskiego Urzкdu Policyjnego (Europol) Rosja mocno tkwi w rкku band przestкpczych; 20 procent deputowanych do Dumy, 40 procent gospodarki prywatnej, poіowa bankуw i 60 procent przedsiкbiorstw

paсstwowych naleїy do њrodowisk przestкpczych. Ten ukіad stosunkуw ma swoje konsekwencje: morderstwa na zamуwienie staіy siк popularnym њrodkiem w walce z konkurencj№. „Jest proњciej zamordowaж oponenta, niї wydawaж pieni№dze na spory prawne lub walkк wyborcz№" - ubolewa liberalny deputowany, Wіadimir Ryїkow. Њwiat polityki teї juї miaі okazjк zapoznaж siк z t№ prawidіowoњci№: w nowej Rosji ofiar№ morderstw na zlecenie padіo juї dziesiкciu parlamentarzystуw.

Wpіywy „kryminalsуw", jak nazywaj№ w Rosji bandy przestкpcze, s№ tak wielkie, їe trudno dziњ sobie wyobraziж telewizjк bez sag przestкpczych na ekranie; a s№ to filmy, gdzie postaciami przedstawianymi z sympati№ bywaj№ typy najgorszego sortu. Kaїdy przeіom spoіeczny jest niew№tpliwie dobr№ poїywk№ dla przestкpczoњci kryminalnej, miкdzy innymi dla korupcji; pokazaі to takїe przeіom niemiecki. Niestety, tryumf przestкpczoњci w nowej Rosji jest przez wiкkszoњж ludzi postrzegany jako zjawisko normalne, ktуre Zachуd juї poznaі i ktуre juї przezwyciкїyі, ba, maіo kto wierzy, їe w gospodarce w ogуle moїe byж inaczej. A to wydaje siк oczywistym skutkiem staіej i jednostronnej polityki informacyjnej, ktуra mocno naruszyіa wszelkie moralne fundamenty spoіeczeсstwa rosyjskiego. Juї za Borysa Jelcyna mіodzian њci№gaj№cy haracze i prostytutka staіy siк zawodami wielce prestiїowymi. Wielu Rosjan potкpia nowobogackich, ktуrzy dorobili siк na prywatyzacji, ale nie z powodu w№tpliwych metod, dziкki ktуrym tego dokonali; za to ich nawet podziwiaj№. Irytuj№ siк tylko dlatego, їe sami nie mieli okazji wzbogaciж siк na paсstwowym. Bardzo przyzwoici niekiedy pracownicy ze іz№ w oku mуwi№ o kryminalnych machlojkach swoich szefуw - podziwiaj№ ich za przebiegіoњж, za to, їe w miesi№cu osi№gali zyski liczone w setkach tysiкcy dolarуw - i nawet nie oburza ich fakt, їe z tych zyskуw pracownikom odpalaj№ co najwyїej kilkaset.

Przestкpcy poczuli siк panami kraju, co na wіasnej skуrze odczuwaj№ zwykli jego mieszkaсcy: na stacjach benzynowych krуtko ostrzyїeni mкїczyџni z wiкziennymi tatuaїami podjeїdїaj№ drogimi zachodnimi wozami terenowymi pod dystrybutory, nie bacz№c na czekaj№cych w kolejce. Kto otworzyі sklep lub firmк, moїe byж pewny, їe wkrуtce zіoїy mu wizytк kilku mіodych osiіkуw z ї№daniem opіaty za „ochronк"; nie omieszkaj№ dyskretnie zaznaczyж, їe w przeciwnym razie mog№ byж kіopoty. Jeњli ktoњ mimo pіaconych haraczy zdoіa osi№gn№ж pewien puіap zyskуw, musi siк liczyж z tym, їe њwiat przestкpczy wyrzuci go z jego wіasnego przedsiкbiorstwa i їe to jeszcze wcale nie bкdzie wariant najgorszy: morderstwa na zlecenie staіy siк z czasem bardzo chкtnie stosowanym њrodkiem w walce z konkurencj№ na rynku. Ceny w Rosji, zwіaszcza w Moskwie, osi№gaj№ niebotyczny poziom rуwnieї dlatego, їe przestкpczoњж zorganizowana partycypuje w zyskach w kaїdej dziedzinie. Ale nie jest to powуd jedyny.

232

233

CAR I KUNKTATOR

Swoje dokіadaj№ teї skorumpowani urzкdnicy chciwie wyci№gaj№cy rкce po іapуwki za wszelkiego rodzaju pozwolenia, ustalenie wysokoњci kaucji, deklaracje podatkowe i odst№pienie od kontroli.

Takїe goњcie zagraniczni regularnie bledn№ na twarzy, gdy przyjdzie im zapіaciж rachunek w moskiewskiej restauracji. Importowana їywnoњж jest w sklepach czкsto skrajnie droga. Uїywaj№c metod kryminalnych, mafia moskiewska utrzymuje tanich konkurentуw z dala od rynku; dobrej jakoњci soku produkcji rosyjskiej nie moїna dostaж za mniej niї jedno euro. Tak wysokie ceny uderzaj№ Rosjan po kieszeni duїo bardziej niї zachodniego turystк, bo przeciкtna pіaca jest w Rosji wielokrotnie niїsza niї na Zachodzie.

Jak pіynna jest dzisiaj granica miкdzy paсstwem a њwiatem przestкpczoњci kryminalnej, dowodzi skandal zwi№zany z moskiewskim domem meblowym „Tri Kita" (Trzy Wieloryby). To ogromne centrum handlowe poіoїone u bram Moskwy byіo, zdaniem nieїyj№cego juї niestrudzonego krytyka mafii Jurija Szczekoczichina, nie tylko pod ochron№ czeczeсskich bandytуw, lecz takїe wpіywowych urzкdnikуw prokuratury generalnej i sіuїb specjalnych. Z pomoc№ faіszowanych list towarowych na import mebli i fingowanych zleceс na budowк wyprano tu, jego zdaniem, miliony mafijnych dolarуw. Spory miкdzy uczestnikami biznesu w prokuraturze generalnej i sіuїbach specjalnych zaktywizowaіy Ministerstwo Spraw Wewnкtrznych i Urz№d Celny, ktуre poczuіy siк oszukane przy podziale zyskуw. Milicja powierzyіa sprawк mіodemu, niczego niepodejrzewaj№ce-mu prokuratorowi z prowincji, ten zaњ, ku przeraїeniu wszystkich zainteresowanych, caіkiem serio zabraі siк do zbadanie sprawy. Wkrуtce mu j№ odebrano, a on sam znalazі siк przed s№dem oskarїony o „naduїycie uprawnieс". Koledzy i krewni zastкpcy szefa FSB, Zaostrowcewa, byіego ministra spraw wewnкtrznych kiedyњ zwi№zanego z paсstwowym eksporterem broni, firm№ Rozoboroneksport, sfingowali dokumentacjк њledztwa. Wynikaіo z niej, їe њlady prania brudnych pieniкdzy prowadz№ do Wіoch i Niemiec. Stamt№d -jak wynika ze њledztwa podjкtego przez organa niemieckie - szіy dalej, do Bank of New York, przez ktуry w 1999 roku przeszіy podobno miliardowe sumy maj№ce zwi№zek z klanem Jelcyna. Wielu њwiadkуw w tej sprawie straciіo їycie. Za to jeden z gіуwnych podejrzanych kandydowaі do Dumy

Mimo pytaс stawianych przez њledczych na Zachodzie zapaі dochodzeniowy moskiewskiej prokuratury byі bardzo niewielki; nowy szef zespoіu prowadz№cego dochodzenie, odkomenderowany specjalnie do tej sprawy z Petersburga do Moskwy, okazaі siк koleg№ ze studiуw i przyjacielem prezydenta Putina. „Poniewaї szіo o konfitury, a za іby wziкіy siк organizacje tak wpіywowe jak sіuїby specjalne, milicja i cіo, a mуwiіo siк

234

MAFIA

takїe o zwi№zkach z klanem Jelcyna, prezydent sam zapewne chciaі wzi№ж tк sprawк pod kontrolк" - domniemywaі latem 2003 roku Szczekoczichin, ktуry ponadto uwaїaі, їe „FSB, sіuїby celne i Ministerstwo Spraw Wewnкtrznych s№ organizacjami przestкpczymi". Gdy ten znany publicysta i polityk zmarі kilka tygodni pуџniej w wieku 53 lat na jak№њ zagadkow№ alergiк, wielu uczestnikуw jego pogrzebu w moskiewskiej dzielnicy pisarzy Pieriedieіkino wyraziіo przypuszczenie, їe istnieje zwi№zek miкdzy jego њmierci№ a prуbami wyjaњnienia przezeс tamtej sprawy. ,Wygl№daі w trumnie jak potwуr, rкce miaі czarne, twarz nabrzmiaі№, z odchodz№c№ od koњci skуr№; widok byі tak straszny, їe nie moїna siк byіo oprzeж wraїeniu, iї miaі byж ostrzeїeniem dla wszystkich - popatrzcie, jaki was czeka koniec, jeњli bкdziecie wsadzaж nos w nie swoje sprawy" - opowiada pewna znana rosyjska uczestniczka tego pogrzebu. Jej podejrzenie jest byж moїe nieuzasadnione, ale napawa pesymizmem fakt, їe taki strach mуgі siк jednak pojawiж.

Wіadimir Putin nie zapanowaі nad przestкpczoњci№ w Rosji, a patrz№c realistycznie na sprawк, trzeba powiedzieж, їe byіby to cud, gdyby byіo inaczej. Nadzieje, їe poradzi sobie choжby z jej przerostami, okazaіy siк jak dot№d pіonne. Po raz kolejny boleњnie to sobie uњwiadomiono, gdy wiosn№ 2003 roku zgin№і zastrzelony na ulicy znany polityk i deputowany do Dumy - Siergiej Juїenkow.

Do 2000 roku nieznacznie przynajmniej wzrastaіa wykrywalnoњж przestкpstw, ale od trzech lat znуw maleje; w samym tylko 2002 roku nie wykryto sprawcуw 7158 morderstw. W 1990 roku w Rosji zginкіo gwaіtown№ њmierci№ 16 rys. ludzi, w roku 2001 byіo ich juї 33 rys. - prawie trzyna-stokrotnie wiкcej niї w Niemczech. Wedіug danych Ministerstwa Spraw Wewnкtrznych w caіej Rosji jest tylko 300 doњwiadczonych oficerуw њledczych - to juї ostatni ich zastкp; pracuj№ za gіodowe pensje, w odrуїnieniu od ogromnej kadry ministerstwa, zajкtej ochron№ kasyn i restauracji. Od 500 do 700 tys. ludzi utrzymuje pod broni№ minister Gryzіow, z tego okoіo 3 rys. w rуїnego rodzaju jednostkach specjalnych. Byіy one podpor№ wіadzy Jelcyna, ktуry miaі je pod swoj№ szczegуln№ opiek№. Wielu wysokich urzкdnikуw zaіoїyіo wіasne jednostki specjalne. Interesy milicjantуw, prokuratorуw i wyїszych urzкdnikуw s№ czкsto tak њciњle powi№zane z interesami wpіywowych politykуw i biznesmenуw, їe wiele dochodzeс umiera w zarodku - wylewa swe їale pewien sfrustrowany strуї prawa.

Liczni eksperci kryminalistyczni przeszli na stronк przestкpcуw. W samym tylko 2000 roku zaniechano dochodzenia jednego miliona spraw -w 90 procentach z powodu niewykrycia sprawcy. Їeby jeszcze bardziej nie pogarszaж statystyk, milicjanci regularnie wzbraniaj№ siк przed przyjmowaniem zgіoszeс. Dziesi№tki tysiкcy przestкpcуw nigdy nie staj№ przed s№dem.

235

Ill

CAR I KUNKTATOR

MAFIA

W samej tylko Moskwie liczba czynуw karalnych w 2002 roku wzrosіa o jedn№ trzeci№ - wedіug danych oficjalnych, bo statystyka jest rzetelniej prowadzona. „Analiza sytuacji w roku ubiegіym nie daje powodu do wyci№gania optymistycznych wnioskуw" - przyznaі Putin w marcu 2003 roku na spotkaniu koordynacyjnym organуw ochrony prawa.

Uporczywie utrzymuj№ siк pogіoski, їe takїe Wіadimir Putin, gdy jeszcze byі zastкpc№ mera Petersburga, utrzymywaі kontakty ze њwiatem przestкpczoњci zorganizowanej. O ile w prasie rzadko, a w telewizji w ogуle nie mуwi siк o tego rodzaju podejrzeniach, to w Internecie kr№ї№ najdziksze pomysіy i opinie - choж ich wylкgarni№ s№ chyba gіowy i fantazja przeciwnikуw Putina. Jak absurdalne potrafi№ byж tego rodzaju pomysіy, w kaїdym razie ich czкњж, pokazuje zarzut, jakoby w Petersburgu Putin handlowaі dzieжmi. Przy dokіadniejszym zbadaniu sprawy wyszіo na jaw, їe jest to aluzja do adopcji dzieci rosyjskich przez rodziny zagraniczne; swego czasu konieczna byіa w takim wypadku zgoda mera lub jego zastкpcy - to znaczy wіaњnie Putina. Fakt, їe adopcje dzieci rosyjskich przez cudzoziemskich rodzicуw byіy wspomagane іapуwkami, co pobudzaіo zapaі odpowiedzialnych urzкdnikуw, uchodzi za pewny. Wedіug doniesieс prasowych zjawisko to kwitіo takїe w Petersburgu lat dziewiкжdziesi№tych. Istotnie niektуre dokumenty w sprawach dotycz№cych adopcji nosz№ podpis Putina. Wyci№ganie jednak na tej podstawie wniosku, їe drugi czіowiek w mieњcie, ktуry dziennie podpisywaі caіe stosy dokumentуw, wzbogaciі siк na tych adopcjach, wygl№da na zіoњliwoњж i jest maіo wiarygodne.

Bardziej problematyczny wydaje siк natomiast fakt, їe nie moїna dziњ przedstawiж ostatecznego dowodu niewinnoњci: odnalezienie dokumentуw jest bardzo trudne - tіumaczy pewien њledczy, oficer wysoki rang№. Po objкciu przez Putina urzкdu prezydenckiego ekipy ze sіuїb specjalnych przeczesaіy wszystkie urzкdy i zniszczyіy wszelkie dokumenty, ktуre mogіyby rzuciж na prezydenta choжby cieс podejrzenia.

A byіoby co nieco do wyjaњnienia. Gdy zim№ 1991 roku w Petersburgu groziі kryzys zaopatrzenia w їywnoњж, zarz№d miasta postanowiі udzieliж licencji eksportowych na surowce firmom, ktуre w zamian zobowi№zaіy siк dostarczyж miastu їywnoњж. Dokumenty te miaіy wartoњж nie mniejsz№ niї gotуwka, a Putin udzieliі tego rodzaju zezwoleс o wartoњci 124 min dolarуw kilku firmom bez przetargu; po czкњci byіy to firmy podejrzane, ktуre powstaіy zaledwie kilka tygodni wczeњniej i miaіy niejasne powi№zania z funkcjonariuszami sіuїb specjalnych. Za swe „usіugi w poњrednictwie" firmy zainkasowaіy nawet i 50 procent. Putin wyjaњniaі pуџniej, їe џle mu doradzono i їe zostaі wyprowadzony w pole, ale Rada Miejska stwierdziіa „powaїne uchybienia" w tej sprawie. Marina Salje, ktуra wtedy staіa na czele komisji њledczej, przekazaіa do prokuratury liczne do-

kumenty nosz№ce podpis Putina. Miaі on jej wtedy oњwiadczyж, їe niewiele w prokuraturze wskуra tym swoim dochodzeniem. Radna mieszka dziњ na wsi gdzieњ miкdzy Petersburgiem a Moskw№ i nie chce wypowiadaж siк w tamtej sprawie.

Wiele zagadek nagromadziіo siк takїe wokуі firmy budowlanej „20 Trest", z ktуr№ Putina podobno niejedno і№czyіo. Kontrola Ministerstwa Finansуw wykazaіa, їe przedsiкbiorstwo otrzymywaіo hojne kredyty na korzystnych warunkach, ktуre pуџniej zostaіy wydane przede wszystkim na tak dziwne projekty jak renowacja klasztoru їeсskiego w Izraelu i zakup hotelu w Hiszpanii. W prasie Putin otrzymaі przydomek „Mister Teflon" i „Mister Clean", gdyї mimo licznych zarzutуw i kr№ї№cych wokуі jego osoby pogіosek nigdy nic do niego na dіuїej nie przylgnкіo.

I nagle w dalekich Niemczech na wiosnк 2003 roku nazwisko Putina znуw znalazіo siк na pierwszych stronach gazet: 13 maja 2003 roku dwustu niemieckich funkcjonariuszy policji przeszukaіo 27 przedsiкbiorstw, mieszkaс i pomieszczeс, wњrуd nich siedzibк firmy St. Petersburg Immo-bilien und Beteiligungs AG (SPAG) w heskim Mуrfelden. Rewizje miaіy zwi№zek z podejrzeniami o pranie brudnych pieniкdzy. Zdaniem niemieckich organуw њledczych SPAG miaі jakoby wytransferowaж do Rosji wiele milionуw euro naleї№cych do czіonkуw rosyjskiej mafii. Pieni№dze te inwestowano w nieruchomoњci. Funkcjonariusze niemieccy podejrzewali, їe za transfer odpowiada jedna z najbardziej wpіywowych grup mafijnych z Petersburga, „Tambowskaja", specjalizuj№ca siк w kradzieїach samochodуw, przemycie alkoholu, oszustwach, wymuszaniu haraczy i handlu їywym towarem. Polityczna noњnoњж tej sprawy polegaіa na tym, їe w organie doradczym tego podejrzanego przedsiкbiorstwa zasiadaі ni mniej, ni wiкcej, tylko sam Wіadimir Putin - i to do 2000 roku, czyli juї jako urzкduj№cy prezydent. Wedіug doniesieс prasy niemieckiej, o stanie њledztwa kazaі siк natychmiast poinformowaж przyjaciel Putina - Gerhard Schroder - co jednak rzecznik kanclerza zdementowaі.

Znawca problemуw zwi№zanych z mafi№ Jiirgen Roth w ksi№їce Gangsterzy ze Wschodu dokіadnie opisaі rzekome powi№zania Putina z osobami ze њrodowiska mafijnego. Wedіug niego prezydent uchodziі za znajomego Wіadimira Smirnowa, biznesmena z Petersburga i wspуіzaіo-їyciela SPAG. Z kolei Smirnow - wedіug Rotha - utrzymywaі њcisіe kontakty z Wіadimirem Barsukowem alias Kumarinem, ktуry miaі byж - wedіug tego samego џrуdіa - szefem „Tambowskoj". Gangsterzy z tej grupy rz№dzili podobno Petersburgiem jak gabinet cieni. W 1994 roku Putin jako wicemer miasta udzieliі Petersburskiej Spуіce Naftowej (PTK) intratnej koncesji na zaopatrywanie miasta w materiaіy pкdne; jednym z gіуwnych akcjonariuszy przedsiкbiorstwa, ktуre prasa lokalna zaliczyіa do

236

237

CAR I KUNKTATOR

grupy „Tambowskaja", byі podobno znajomy Putina, Smirnow. W pewnym momencie w grupie petersburskiej doszіo do konfliktu na tle interesуw i zbrojnej konfrontacji; byіo nawet kilka morderstw. Moskiewska gazeta anglojкzyczna „Moscow Times" porуwnaіa tamte wydarzenia do wojny gangуw w amerykaсskim Chicago w latach trzydziestych. W 1998 roku Smirnow miaі jakoby przej№ж kierowanie firm№ PTK, a swoim zastкpc№ uczyniі domniemanego ojca chrzestnego grupy „Tambowskaja" Barsukowa. Putin њci№gn№і pуџniej Smirnowa na Kreml (mimo atmosfery skandalu wokуі jego osoby) i uczyniі szefem wydziaіu nieruchomoњci. Pуџniej Smirnow obj№і kierownictwo firmy eksportowej przy Ministerstwie Energetyki Atomowej.

Wysuwaj№c wszystkie te zarzuty, Roth powoіuje siк na materiaіy tajne, mianowicie fragmenty podsіuchanych rozmуw telefonicznych prezydenta Ukrainy Leonida Kuczmy. Eksperci miкdzynarodowi potwierdzili autentycznoњж taњm i na ich podstawie USA wysunкіy nawet wobec Kijowa zarzut o handel broni№ z Irakiem. Kuczma twierdzi natomiast, їe nagrania zostaіy sfaіszowane. W kaїdym razie na owych taњmach Kuczma ma podobno mуwiж z szefem ukraiсskich sіuїb wywiadowczych na temat materiaіуw obci№їaj№cych Putina w zwi№zku z afer№ wokуі SPAG. Z rozmowy mogіoby wynikaж, їe agentom ukraiсskim udaіo siк wejњж w posiadanie ostatniej istniej№cej jeszcze kopii dokumentacji tej sprawy - wszystkie inne zdoіaіa natomiast wykupiж FSB. W tym samym nagraniu Kuczma proponuje oddaж obci№їaj№ce materiaіy Rosjanom i coњ od nich w zamian uzyskaж.

Juї latem 2001 roku podczas narady w Urzкdzie Kanclerskim byіa mowa o tym, їe istniej№ poszlaki dotycz№ce zwi№zkуw miкdzy ugrupowaniami kryminalnymi a Kremlem - pisze w swojej ksi№їce Roth. „Zwalczanie zorganizowanej przestкpczoњci podlega, takїe w Niemczech, ci№gle jeszcze zbyt silnym wpіywom uwarunkowaс zewn№trzpolitycznych - komentowaі sytuacjк wieloletni przewodnicz№cy zwi№zku zawodowego policjantуw, a dzisiaj prezes Miкdzynarodowej Unii Zwi№zkуw Zawodowych Policji, Hermann Lutz, w rozmowie z dziennikiem «Die Welt». - Dotyczy to zwіaszcza postкpowania w sprawach, w ktуre s№ zamieszani politycy zagraniczni. Co innego moїe zrobiж kanclerz Schroder, gdy jedzie do Rosji, jeњli nie uњciskaж siк ze swoim przyjacielem Putinem, nawet jeњli zna dossier niemieckich sіuїb wywiadowczych (BND) na jego temat".

Kreml odrzuciі zarzuty Rotha jako „oszczercze kіamstwo", ale krokуw prawnych przeciw publikacji ksi№їki nie podj№і - nie moїna jednak na tej podstawie wyci№gaж zbyt daleko id№cych wnioskуw, gdyї rosyjski Urz№d Prezydencki z zasady powstrzymuje siк przed pozwami w sprawie publikacji, nawet jeњli ich oszczerczy charakter jest oczywisty. Putin nigdy

238

MAFIA

nie pracowaі dla podejrzanej spуіki SPAG - zaznaczyі Kreml; jako zastкpca mera miaі wiele funkcji spoіecznych, miкdzy innymi byі w organie doradczym tego przedsiкbiorstwa. Zaprzeczenia Kremla potwierdza silny argument: gdyby Putin wiedziaі coњ o podejrzeniach wobec SPAG lub sam, jako zastкpca mera, miaі coњ ze spraw№ wspуlnego, za wszelk№ cenк nie dopuњciіby, by go oficjalnie і№czono z rad№ spуіki.

Na ile te zarzuty s№ prawdziwe, zapewne nigdy siк nie dowiemy, zwіaszcza їe ze strony rosyjskiej nie moїna oczekiwaж jakiegokolwiek wspуіdziaіania w dochodzeniu. To, co na pierwszy rzut oka wygl№da na zarzut nieprawdopodobny, po dokіadniejszym przyjrzeniu siк ani nie jest absurdalne, ani szczegуlnie oburzaj№ce: wobec њcisіych wiкzi, ktуre њrodowiska przestкpcze w Rosji utrzymuj№ z politykami - czкsto wbrew woli tych ostatnich - na stanowisku drugiego czіowieka w drugim co do wielkoњci mieњcie kraju, nosz№cym miano „kryminalnej stolicy", nawet њwiкty nie mуgіby unikn№ж sytuacji, w ktуrej jego drogi krzyїuj№ siк z drogami mafii.

Kadry

Wojna miкdzy obu њmiertelnymi wrogami przybieraіa coraz osobliw-sze formy. Prawie co miesi№c Moskwa kierowaіa ogieс na dawn№ stolicк kraju - Petersburg. A to Ministerstwo Finansуw przez caіe miesi№ce nie przekazywaіo pіatnoњci budїetowych do metropolii nad Zatok№ Fiсsk№, tak їe nauczyciele, lekarze i przedstawiciele innych grup zawodowych w mieњcie nie otrzymywali pensji; a to znуw Izba Obrachunkowa -robiіa to regularnie - jak najsurowiej besztaіa gіowк miasta i oskarїaіa o trwonienie milionуw. U podіoїa wrogoњci miкdzy prezydentem Putinem a gubernatorem Petersburga, Wіadimirem Jakowlewem, leїaі dawny konflikt o charakterze osobistym. Obaj grali kiedyњ w tej samej druїynie, gdyї obaj byli zastкpcami mera Petersburga Sobczaka. O ile jednak Putin pozostaі wierny swemu protektorowi, o tyle Jakowlew w 1996 roku zmieniі front, wyst№piі przeciw byіemu szefowi i gіadko z nim wygraі. Putin nigdy mu tego nie wybaczyі. Po nagіej њmierci Sobczaka na pocz№tku 2000 roku Wіadimir Putin, od niedawna urzкduj№cy prezydent, daі do zrozumienia, їe uwaїa Jakowlewa za moralnie wspуіodpowiedzialnego za tк њmierж. Poniewaї w wyborach nie udaіo siк go pokonaж, Kreml poruszyі wszystkie dџwignie, by przepкdziж Jakowlewa z zajmowanego stanowiska w rodzinnym mieњcie prezydenta.

Jednak mimo wszelkich zarzutуw gubernator nie musiaі dowodziж przed s№dem swej niewinnoњci, nie musiaі teї ustкpowaж z zajmowanego stanowiska ani zadowoliж siк mniej eksponowanym urzкdem. W czerwcu 2003 roku Putin њci№gn№і swego osobistego wroga do Moskwy na stanowisko wicepremiera odpowiedzialnego za gospodarkк komunaln№, a wiкc za tк dziedzinк, w ktуrej w Petersburgu Jakowlew daі siк poznaж od jak naj-

KADRY

gorszej strony. Ta decyzja personalna wywoіaіa zdziwienie w kraju. Nikt nie potrafiі zrozumieж, dlaczego Putin przez lata pozwoliі atakowaж swego rywala zarуwno urzкdom, jak i mediom, a na koniec zamiast go ukaraж, jeszcze awansowaі. Wydaje siк, їe to obawa prezydenta przed eskalacj№ konfliktu byіa w koсcu silniejsza od niechкci do Jakowlewa i nie pozwoliіa mu na podjкcie decyzji o wydaniu rywalowi ostatecznej bitwy.

Putin unika ryzyka: ostroїnoњж wydaje siк jedn№ z gіуwnych cech byіego agenta KGB i chyba nie bez powodu, jeњli przyjrzeж siк jego otoczeniu. Juї sama polityka kadrowa wiele mуwi o charakterze Putina: „jeszcze kiedy urzкdowaі w Petersburgu, nie potrafiі powiedzieж podlegіemu sobie urzкdnikowi, їe go zwalnia; robiі wszystko, by tego unikaж; zadania takie powierzaі innym, a zwalnianemu prуbowaі nawet jakoњ pomуc" - wspomina dawny znajomy Putina z czasуw spкdzonych w tamtejszym ratuszu, mieszcz№cym siк w byіym zakіadzie wychowawczym dla dobrze urodzonych dziewcz№t - Smolnym.

Јagodnoњж okazuje Putin takїe wobec tych kolegуw politykуw, z ktуrymi nigdy nie siedziaі w tej samej іodzi: byіy gubernator Wіadywo-stoku, jeden z najbardziej kontrowersyjnych baronуw regionalnych, zwany przez swych krytykуw po prostu „ojcem chrzestnym Dalekiego Wschodu", musiaі co prawda zrezygnowaж ze stanowiska, ale natychmiast zostaі szefem wpіywowego urzкdu do spraw ryboіуwstwa w randze ministra. Gdy byіy gubernator takїe na nowym stanowisku szybko znalazі siк w krкgu podejrzeс o korupcjк i zostaі zdymisjonowany przez premiera Kasjanowa, nie stan№і bynajmniej przed s№dem, lecz trafiі na Kreml do Rady Bezpieczeсstwa Narodowego jako jej wiceprzewodnicz№cy. Tym ostatnim organem kieruje znany z tej samej strony polityk i zaufany czіowiek Bieriezowskiego, Wіadimir Ruszajіo, ktуry wczeњniej jako generaі milicji, a nastкpnie minister spraw wewnкtrznych poіoїyі niemaіe zasіugi -jak twierdz№ koledzy milicjanci - nie tylko w zwalczaniu przestкpczoњci. Ruszajіo byі swego czasu szefem specjalnej jednostki do zwalczania przestкpczoњci zorganizowanej (RUOP); jej zespoіy dziaіaj№ce na terenie caіego kraju przeobraziіy siк z czasem - twierdzi byіy minister spraw wewnкtrznych Kulikуw - w zwi№zki przestкpcze i stanowiіy tarczк ochronn№ dla rуїnych grup kryminalistуw. Moskiewski RUOP miaі podobno nawet handlowaж broni№. Byli koledzy opowiadaj№, їe ludzie Ruszajіy bezprawnie zatrzymywali niewinnych, a zeznania wymuszali; strуїe prawa mieli teї podobno usilnie naciskaж na przedsiкbiorcуw, by wspierali milicyjn№ fundacjк dobroczynnoњci, blisko zwi№zan№ z dygnitarzem. Z tych samych џrуdeі wynika, їe koledzy z milicji rozwaїali w koсcu lat dziewiкжdziesi№tych moїliwoњж aresztowania Ruszajіy, lecz dobrym sіowem wstawiі siк na Kremlu za przyjacielem sam Bieriezowski; tak oto

240

241

Ill

CAR I KUNKTATOR

KADRY

zamiast do wiкzienia, Ruszajіo trafi! do Ministerstwa Spraw Wewnкtrznych najpierw jako wice-, a pуџniej jako minister tego resortu. W ci№gu bardzo krуtkiego czasu - twierdz№ krytycy - ulokowaі swych ludzi na kluczowych stanowiskach, zwalniaj№c jednoczeњnie sprawdzonych fachowcуw; ministerstwo zaczкіo pracowaж zgodnie z zapotrzebowaniem Bieriezowskiego. Czіowiek, ktуry byі wtedy praw№ rкk№ Ruszajіy, jest dziњ poszukiwany listem goсczym. Minister spraw wewnкtrznych uchodziі wњrуd swoich krytykуw za czіowieka pozbawionego skrupuіуw i podatnego na szantaї; byі jednym z filarуw klanu Jelcyna, a w „wкїszym krкgu", skupionym wokуі cуrki Jelcyna Tatiany, byі brany pod uwagк jako nastкpca „cara Borysa" - w koсcu jednak musiaі ust№piж swemu konkurentowi, Wіadimirowi Putinowi.

Po objкciu urzкdu przez Ruszajік Rada Bezpieczeсstwa znacznie straciіa na znaczeniu. Mimo wszystko dawaіa mu jednak dostкp do materiaіуw poufnych i rezultatуw dochodzeс. Ale przede wszystkim gwarantowaіa wszelkie przywileje, ktуre powoduj№, їe їycie nawet podrzкdnego urzкdnika administracji kremlowskiej tak kolosalnie rуїni siк od їycia przeciкtnego zjadacza chleba: samochуd sіuїbowy z niebieskim kogutem, odprawa dla VIP-уw na lotnisku, mieszkanie sіuїbowe, paсstwowa dacza na weekend poza miastem, a na koniec rosn№ce wraz z rang№ uniezaleїnienie od uci№їliwych przepisуw - czy bкdzie to ustawa, czy przepisy drogowe. W Szwecji nawet krуl musi zapіaciж mandat za przekroczenie prкdkoњci na drodze, w Rosji wielu „aparatczykуw" nawet na podrzкdni ej szych stanowiskach nie potrafi sobie wyobraziж, їe musiaіaby za cokolwiek odpowiadaж przed milicjantem z drogуwki.

Aby takїe generaі Giennadij Troszew, niegdyњ naczelny dowуdca w Czeczenii (siej№cy postrach zarуwno wњrуd wrogуw, jak i przyjaciуі jako bezwzglкdny їoіnierz i beznadziejny mуwca), nie musiaі rezygnowaж z tych wszystkich przyjemnoњci, Putin stworzyі specjalnie dla niego stanowisko „doradcy prezydenta do spraw Kazachуw". Gabinet Troszewa na Kremlu znajduje siк niedaleko gabinetu jego dawnego szefa, ministra obrony Siergiejewa, ktуry odegraі tak smutn№ rolк podczas tragedii Kur-ska; ten zreszt№ takїe sіuїy dziњ Putinowi za doradcк (tytuі ten jest zreszt№ w Rosji nie mniej prestiїowy niї urz№d ministra). Naiwnoњci№ byіoby przy tym s№dziж, їe karuzela stanowisk jest wyі№cznie rezultatem poszukiwania harmonii przez prezydenta; z jednej strony Putin nie chce robiж sobie wrogуw, z drugiej zaњ polityka kadrowa prowadzona w jedwabnych rкkawiczkach jest czytelnym dla wszystkich sygnaіem, їe Kreml nie pozwoli im upaњж, dopуki bкd№ lojalnie realizowaж jego liniк. Jest to istotna rуїnica w porуwnaniu z er№ Jelcyna, gdy nikt nie mуgі byж pewien, czy nastкpnego dnia nie popadnie w nieіaskк u cara Borysa. Dlatego dygnitarze roz-

gl№dali siк na wszystkie strony, by rozeznaж moїliwoњci znalezienia sobie ciepіej posadki gdzieњ poza Kremlem, choжby u konkurenta Jelcyna. Tak na wszelki wypadek. Rosjanie nazywaj№ takie zachowanie szukaniem zapasowego lotniska.

Ostroїnoњж Putina wydaje siк zrozumiaіa, jeњli zwaїyж, jak blisko siebie leї№ w Rosji wszechmoc i bezsilnoњж. Z jednej strony prezydent ma prerogatywy, od ktуrych szef paсstwa zachodniego blednie - z zazdroњci lub przeraїenia, gdyї moc№ dekretu moїe ingerowaж prawie we wszystkie sfery їycia i (w kaїdym razie nieoficjalnie) wydaж kaїdy rozkaz. Inaczej jednak niї jego zachodni kolega Putin nigdy nie moїe byж pewien, czy jego ingerencja przyniesie poї№dany skutek, a rozkaz zostanie wykonany. Z pewnoњci№ ma wіadzк, by po swej myњli realizowaж sprawy, ktуre mu szczegуlnie leї№ na sercu - na przykіad zniwelowaж rуїnorodnoњж stacji telewizyjnych, ale nie dysponuje њrodkami pozwalaj№cymi kontrolowaж wszystko w kraju tak ogromnym (50 razy wiкkszym niї Niemcy). Tego nie potrafiі nawet Stalin.

Putin stoi wiкc przed dylematem: wierny leninowskiej zasadzie, їe zaufanie jest dobre, ale kontrola lepsza, boi siк daж swym urzкdnikom wiкcej swobody i odpowiedzialnoњci - zreszt№ bardzo sіusznie, jak uczy doњwiadczenie. Ale sam nie jest w stanie poddaж wszystkiego daleko id№cej kontroli. I szuka typowego dla swego kraju rozwi№zania: kluczowe stanowiska obsadza swymi znajomymi i zaufanymi. Sіuїbami specjalnymi kieruje jego stary przyjaciel Patruszew, Ministerstwu Obrony szefuje kolega z KGB Iwanуw, a Dumie przewodniczy bliski mu Gryzіow. Administracj№ kremlowsk№ dyryguje kolejny przyjaciel Putina Wіadimir Ko-szyn, a kierowanie Urzкdem Prezydenckim znalazіo siк od paџdziernika 2003 roku w rкkach Dmitrija Miedwiediewa, takїe czіowieka zaufanego. Rуwnieї w najbardziej wpіywowych koncernach, takich jak Gazprom, Putin ulokowaі na kierowniczych stanowiskach zaufanych ludzi.

Juї Leonid Breїniew њci№gn№і na Kreml z ukraiсskiego Dniepropie-trowska licznych ziomkуw; Gorbaczow postawiі na ludzi z rodzinnego Stawropola, Jelcyn zaprosiі do Moskwy liczn№ „kadrк" ze Swierdіowska; ale nigdy udziaі ziomkуw szefa paсstwa czy partii nie osi№gn№і takich rozmiarуw jak za Putina - dowodzi w swej pracy na ten temat Olga Kryszta-nowska. Mniejsz№ rolк odgrywa przy tym miejsce urodzenia, Petersburg, niї wspуlna przynaleїnoњж do okreњlonego њrodowiska, w tym wypadku do sіuїb specjalnych.

Kryterium decyduj№cym o obsadzie waїnych urzкdуw stanowi№ wiкc nie tyle kompetencje, ile wiernoњж. Jest to zasada, ktуra nie ogranicza siк do samego tylko Kremla; podobnie jak szef zupeіnie otwarcie wybiera swych wspуіpracownikуw wedіug zasady „witaminy Z", tak teї w urzк-

242

243

CAR I KUNKTATOR

dach, koncernach i firmach w caіym kraju stanowiska, etaty i prace rozdaje siк przede wszystkim przez znajomoњci. Sam pomysі, by ubiegaж siк o jakieњ stanowisko bez protekcji, jest dla wielu Rosjan, zwіaszcza starszej generacji, niewyobraїalny i absurdalny. Dyktatura protekcji hamuje wszelki postкp. Od miejsc na studiach poczynaj№c, przez etaty lekarskie w szpitalach aї po ministerialne fotele znajomoњci i іapуwki maj№ wiкksze znaczenie niї zdolnoњci i talent - przeciwnie, ten ostatni moїe byж przeszkod№. Z tego powodu sіabnie teї motywacja: wydaje siк rzecz№ bardziej sensown№ zjeњж obiad z wіaњciwym czіowiekiem, niї wykazaж siк jakimњ osi№gniкciem.

Spoіeczeсstwo rosyjskie nie jest zorientowane na wydajnoњж; ta siк tutaj nie liczy tak bardzo, a maіa efektywnoњж nie musi byж od razu powaїnym mankamentem. Wrкcz przeciwnie - ta innoњж ma swoje dobre strony i naleїy do tych cech, ktуre czyni№ Rosjк tak sympatyczn№. Osobiste wiкzi odgrywaj№ tu wielk№ rolк i czкsto s№ waїniejsze niї biznesowe kalkulacje i sukcesy. Byіoby zadzieraniem nosa stawianie Rosji zarzutu, їe nie orientuje siк na wartoњci zachodnie. Jeњli jednak ludzie spogl№daj№ na Zachуd i chcieliby mieж u siebie podobnie wysoki standard їycia, a jednoczeњnie pozostaj№ przy tradycyjnych wzorcach myњlenia, to rozczarowania s№ nieuniknione: zbyt іatwo widzi siк owoce dobrobytu zachodniego, a nie dostrzega ceny, ktуr№ za ten dobrobyt zapіacono.

Inwestorzy zagraniczni czкsto padaj№ ofiar№ tej mentalnoњciowej rуїnicy. Rosjanie, ktуrzy znaleџli upragnione miejsce pracy w jakiejњ lukratywnej firmie zachodniej, czкsto robi№ wszystko, їeby њci№gn№ж tam krewnych i znajomych - wszystko inne byіoby ich zdaniem nieprzyzwo-itoњci№ i brakiem solidarnoњci. Zachodni menedїerowie w Moskwie bardzo czкsto nie maj№ nawet wyobraїenia, jakie wiкzy (a s№ to zarуwno wiкzy krwi jak i przyjaџni) і№cz№ ludzi w zespole, ktуrym kieruj№. A wtedy dochodzi do takich sytuacji, їe straїak kieruje dziaіem komputerowym, nauczycielka kontroluje matematykк ubezpieczeniow№, a karatece podlega dziaі techniczny. Kto chce zatrudniж kandydata bez koneksji, moїe natrafiж na opуr dziaіu kadr - bo jak moїna przyj№ж kogoњ, kogo nikt nie zna osobiњcie? Zdarzyіo siк niemieckiemu kierownikowi firmy usіyszeж -choж w pierwszej chwili wіasnym uszom nie chciaі wierzyж - i takie zastrzeїenia wobec nowo przyjmowanej osoby. Poniewaї kandydat byі Їydem, argument byі nastкpuj№cy: „Nigdy jeszcze nie mieliњmy w firmie Їydуw i nie chcemy ich mieж!".

Inwestycje czкsto traktowane s№ jako okazja zarobku dla bliskich. Tak byіo w przypadku wielkiego zagranicznego wydawnictwa, ktуre chciaіo otworzyж w Moskwie przedsiкbiorstwo-cуrkк i powierzyіo to zadanie rosyjskiemu partnerowi. Na pytanie, sk№d zamierza wzi№ж 100 dobrych

244

KADRY

dziennikarzy, bez їenady odpowiedziaі, їe ma dostatecznie wielu przyjaciуі i krewnych; w koсcu pisaж kaїdy moїe. Wielu zagranicznych przedsiкbiorcуw uporczywie wzbrania siк dostrzegaж rуїnicк miкdzy Niemcami i Europ№ Wschodni№ z jednej, a Rosj№ z drugiej strony i kieruj№c siк zasadami obowi№zuj№cymi na Zachodzie, prowadzi swe przedsiкbiorstwa ku pewnej ruinie. Czкsto zdarza siк, їe cudzoziemcy kieruj№cy przedsiкbiorstwem s№ traktowani przez podlegіy sobie personel z tak№ atencj№, jak udzielni ksi№їкta. Z czasem zaczynaj№ siк tak wіaњnie zachowywaж, przez co stopniowo trac№ kontakt z rzeczywistoњci№.

Nieporozumienia zaczynaj№ siк juї w kontaktach z urzкdami podatkowymi. Renomowane zachodnie firmy konsultingowe radz№, by nawet przy najmniejszych rozbieїnoњciach nie siкgaж po bukiet kwiatуw, tylko od razu skarїyж wpіywowe urzкdniczki skarbowe, ale w rzeczywistoњci rosyjskiej jest to grzech њmiertelny i gwarancja wielkich kіopotуw z urzкdem. Takїe rezygnowanie z niezbкdnego „wsparcia" ze strony urzкdowej moїe drogo kosztowaж: kto chce unikn№ж kіopotуw, winien zatrudniж firmк ochroniarsk№ (choж koszt to niemaіy) maj№c№ dobre kontakty ze sіuїbami specjalnymi i milicj№. Tego rodzaju powi№zania gwarantuj№ takїe niezbкdny przepіyw informacji i chroni№ przed przykrymi niespodziankami, jakie zdarzyіo siк przeїyж pewnemu niemieckiemu koncernowi, ktуry naiwnie zainwestowaі w nieciesz№ce siк nieposzlakowan№ opini№ rosyjskie przedsiкbiorstwo, a potem jego szefowie dziwili siк, gdy niemiecki pracownik, ktуry za duїo pytaі i zbyt wiele dociekaі, zostaі ciкїko pobity i pozostawiony na pуі їywy w klatce domu, gdzie mieszkaі. „Wielu pіaci duїe pieni№dze jako frycowe za naiwnoњж i niekompetencjк - uwaїa dyrektor generalny wielkiego przedsiкbiorstwa niemieckiego w Moskwie. -W Rosji moїna robiж cudowne interesy i osi№gaж zyski, moїna przy tym mieж takїe duїo radoњci, ale jedynie pod warunkiem, їe uwzglкdni siк aspekt psychologiczny i caіkowit№ odmiennoњж tego rynku. Dziкki Bogu wielu juї to pojкіo".

GRA KOСCOWA

Taniec na linie

Ledwie koсca dobiegіa uroczysta ceremonia objкcia urzкdu prezydenckiego na Kremlu, swym rozmachem przypominaj№ca raczej koronacjк cara niї zmianк na stanowisku prezydenckim, a juї wiosn№ staіo siк jasne, їe przekazanie wіadzy przez klan Jelcyna byіo jedynie warunkowe. Њwieїo koronowany prezydent chciaі ulokowaж na wolnym od pewnego czasu urzкdzie prokuratora generalnego, jednym z najwaїniejszych stanowisk w kraju, kremlowskim mieczu, ktуry w kaїdej chwili moїe spaњж na gіowк kaїdego, kto okaїe krn№brnoњж, swego petersburskiego powiernika. Po dіugiej zakulisowej walce nie udaіo mu siк przeforsowaж tej kandydatury. W koсcu musiaі j№ wycofaж. Szefem oskarїycieli publicznych zostaі Wіadimir Ustinow, czіowiek o sylwetce niedџwiedzia i oczach lisa - a przy tym przyjaciel „rodziny". W њrodku nocy Jelcyn osobiњcie zadzwoniі do Putina i tak dіugo go obrabiaі, їe pismo do Rady Federacji w sprawie nominacji trzeba byіo pisaж jeszcze raz - donosiіa „Obszczaja Gazieta". „Rodzina" obstawaіa, by na fotelu najwyїszego oskarїyciela publicznego zasiadіa osoba, ktуr№ ona darzy zaufaniem, a fakt, їe swego dopiкіa, pokazaі, kto tu nadaje ton.

Po objкciu wіadzy Wіadimir Putin pozostawiі na stanowiskach wszystkich waїnych przedstawicieli „rodziny Jelcyna". Poniewaї peters-burїanin funkcjonowaі pocz№tkowo na Kremlu jako prezydent urzкduj№cy, wielu s№dziіo, їe porz№dki ze star№ ekip№ zrobi po wyborach. Ale oczekiwany zwrot nie nast№piі: Putin wysyіaі rуїne sygnaіy - raz wielce chwaliі swego poprzednika Jelcyna i mуwiі, їe regularnie siк z nim spotyka; pуџniej nazwaі lata jego rz№dуw okresem chaosu. W Biaіym Domu nad rzek№ Moskw№ Putin pozostawiі na fotelu szefa urzкduj№cego premiera Kasjano-

249

GRA KOСCOWA

wa, wiernego wasala „rodziny"; wraz z nim utrzymaіa siк na stanowiskach prawie caіa dotychczasowa ekipa rz№dowa, і№cznie z tak kontrowersyjnymi postaciami jak minister kolei Nikoіaj Aksionienko i minister energetyki j№drowej Jewgienij Adamуw, o ktуrych mуwiono, їe swe ministerstwa poddali regularnej prywatyzacji. Bliski Putinowi liberaі German Gref, chіopiкco wygl№daj№cy petersburїanin niemieckiego pochodzenia, nie otrzymaі spodziewanego stanowiska wicepremiera i musiaі siк zadowoliж rozszerzonym o pewne kompetencje ministerstwem gospodarki. Rz№d robiі wraїenie bryіy їelaza, stopionej z trudem (choж z uwzglкdnieniem wymogуw proporcji), a nie lokomotywy, ktуra miaіaby poci№gn№ж kraj ku zmianom.

W kuluarach Dumy mуwiono, їe jednym z warunkуw przekazania wіadzy byіo zobowi№zanie Putina, їe przez rok nie ruszy z posad ludzi z dawnej ekipy Jelcyna; i w rzeczy samej prezydent wymieniі (prawie dokіadnie) rok pуџniej szefуw ministerstwa obrony, spraw wewnкtrznych, energetyki j№drowej i kolei; w wiкkszoњci innych resortуw nie byіo zmian do stycznia 2004 roku. Wprawdzie cуrkк Jelcyna Tatianк Djaczenko Putin oficjalnie zwolniі ze stanowiska doradcy, ale zarуwno ona, jak i jej m№ї Walentin Jumaszew mieli jeszcze swoje gabinety na Kremlu - choж oboje od dawna juї mieszkali w Anglii. Do paџdziernika 2003 roku Urzкdem Prezydenckim kierowaі protegowany Jumaszewa, Aleksandr Woіoszyn. Woіoszyn byі zatem drugim czіowiekiem w paсstwie - wyprzedzaj№c w tej hierarchii premiera Michaiіa Kasjanowa - prawie przez caі№ pierwsz№ kadencjк Putina. Pochodz№cy z obozu Jelcyna premier pozwalaі sobie na rzecz niebywaі№ w warunkach rosyjskich: publicznie krytykowaі prezydenta. Zim№ 2003 roku powiedziaі na przykіad, їe zakіadany wzrost rosyjskiej gospodarki jest nierealistyczny. W nieіasce znalazі siк tylko Borys Bieriezowski, poniewaї jego ї№dza wіadzy przekroczyіa wszelkie granice. „Rodzina" siк go wyrzekіa i wystawiіa do odstrzaіu. „Mieli go po dziurki w nosie" - jak to okreњliі jeden z jej zaufanych. I tak oto Bieriezowski zostaі wyklкty przez czіowieka, o ktуrym kiedyњ powiedziaі, їe wielki kapitaі rosyjski wzi№і go sobie na nowego dyrektora generalnego. Z otoczenia oligarchуw dochodziіy gіosy, їe na spotkaniach z magnatami pieni№dza Putin faktycznie czкsto nie ukrywaі swego oburzenia: bogacze doskonale siк urz№dzili, mуwiі, їegluj№ sobie luksusowymi jachtami po Morzu Њrуdziemnym z mіodymi kobietami na pokіadzie, a on musi siedzieж w Moskwie i za nich pracowaж. Choж moїe brzmi to jak cienka ironia, przecieї zawiera takїe џdџbіo prawdy.

Wkrуtce po wyborze na prezydenta Putin zawarі „ukіad pokojowy" z oligarchami: superbogacze nie bкd№ w przyszіoњci staж w pierwszym szeregu tych, ktуrzy mieszaj№ siк do polityki, a przynajmniej nie publicznie.

250

TANIEC NA LINIE

W zamian Kreml bкdzie sprzyjaі ich interesom i zrezygnuje z pytaс o џrуdіa ich bogactw zdobytych w okresie rabunkowej prywatyzacji. Wielu obserwatorуw widziaіo w tym prуbк okieіznania oligarchуw. W rzeczywistoњci byі to raczej nowy podziaі rуl, gdyї najwaїniejsze dџwignie wіadzy obsіugiwali ci№gle jeszcze bossowie gospodarki - tyle tylko їe nie chcieli, by -jak za Jelcyna - byіo to aї tak bardzo widoczne i wywoіywaіo gniew spoіeczeсstwa. W waїnych sprawach gospodarki gуrк braіo zdanie tych, ktуrzy stali na czele waїnych przedsiкbiorstw, na przykіad przewaїyіo w sprawie podniesienia podatku importowego na uїywane samochody w 2002 roku. Dziњ miliony Rosjan musz№ pіaciж za swe samochody wiкcej, a bossowie gospodarki nie zostali zmuszeni do tego, by wreszcie podnieњж konkurencyjnoњж wyrobуw rosyjskiego przemysіu motoryzacyjnego.

Czyni№c aluzjк do sekretarza generalnego z czasуw stagnacji, kiedy Zwi№zek Radziecki byі co prawda bardziej stabilny niї kiedykolwiek wczeњniej, ale nie posuwaі siк ani o krok do przodu, krytycy nazwali Putina „Breїniewem numer dwa". Skіoniіa ich do tego nie tylko jego niezdecydowana postawa w walce z przestкpczoњci№ kryminaln№ i korupcj№ oraz fakt, їe zarуwno wtedy, jak i teraz stabilizacja gospodarcza byіa wynikiem przede wszystkim wysokich cen ropy naftowej, lecz takїe dlatego, їe w waїnych kwestiach - jak na przykіad spуr miкdzy przedstawicielami dawnej „rodziny" Jelcyna a osi№ kagebowsk№ na Kremlu - przez caіe lata nie zajmowaі jasnego stanowiska. „Ze wzglкdu na reformy poњwiкciіem swoj№ popularnoњж. Putin nie jest gotowy do takiego poњwiкcenia; z obawy o swoje powodzenie doprowadziі do stagnacji procesu reform" -mуwiі nie kto inny, lecz sam Borys Jelcyn w gronie zaufanych osуb na pocz№tku 2003 roku.

Krytycy w rodzaju Siergieja Mitrochina z liberalnej partii „Jabіoko" widz№ w Putinie przede wszystkim namiestnika oligarchуw i sіuїb specjalnych: „Klany gospodarcze podzieliіy miкdzy siebie najwaїniejsze strefy wpіywуw oraz chciaіy stabilizacji i zakoсczenia wojny. Putin byі pocz№tkowo aktorem, ktуry to realizowaі, marionetk№ w rкkach ludzi dziaіaj№cych w ukryciu". Petersburїanin byі przez caіe swoje їycie numerem dwa i zawsze wypeіniaі wolк swych przeіoїonych - uwaїa takїe moskiewski politolog Andriej Piontkowski: „Jego zachowanie to aї do dziњ zachowanie typowe dla zastкpcy. Jest w tym trochк podobny do agenta, ktуry we wrogim kraju straciі kontakt z central№ dowodzenia i nerwowo rozgl№da siк za now№ instancj№ wydaj№c№ rozkazy".

Jeњli pomin№ж patos i blask jego urzкdu, Putin robi wraїenie raczej jakiegoњ skromnego administratora domu niї wszechwіadnego pana na Kremlu. Wprawdzie bardzo sprawnie kieruje sprawami bieї№cymi, w niektуrych kwestiach potrafi nawet w sposуb stanowczy przeforsowaж sw№

251

GRA KOСCOWA

wolк, ale jeњli pomin№ж sprawy polityki zagranicznej, ktуre w Moskwie uchodz№ za raczej drugorzкdne, nigdy nie potrafi! przestawiж zwrotnic, czyli dokonaж zasadniczych i zdecydowanych zmian wbrew sitom, ktуre wyniosіy go do wіadzy, a dzisiaj otaczaj№. Inaczej niї jego poprzednicy Wіadimir Putin obj№і urz№d prezydencki, nie dysponuj№c їadnym zapleczem politycznym: Gorbaczow mуgі, w kaїdym razie pocz№tkowo, liczyж na partiк, Jelcyn na reformatorуw. Tymczasem jedynym wsparciem byіego oficera KGB z Petersburga byіa na pocz№tku „rodzina" Jelcyna. Nie dysponowaі wіasnym dostкpem do dџwigni wіadzy, їadn№ parti№ czy pieniкdzmi i zasiadі na Kremlu raczej jako ksi№їк panuj№cy niї wszechmocny car.

Ale miejsce na tronie rozwija wіasn№ dynamikк. Cicho i raczej niepostrzeїenie zabraі siк Putin do budowania fundamentуw swojej wіadzy; oficer KGB, ktуry w okresie petersburskim zachwycaі siк myњl№ teoretyka rz№dzenia Machiavellego, wedle ktуrego cel uњwiкca њrodki, najpierw szedі na rкkк wojsku we wszystkich sprawach; pozwoliі armii, by w Cze-czenii robiіa wszystko, co uwaїa za stosowne, i przeciwdziaіaіa „legendzie o ciosie w plecy"; obiecywaі wojskowym balsam dla duszy i gotуwkк dla sakiewki, a takїe zapewniaі o swym poparciu. Starych znajomych z Petersburga, ktуrym ufaі, ulokowaі na kluczowych pozycjach: na czele sіuїb specjalnych, w resortach spraw wewnкtrznych i obrony. Rozbudowaі Urz№d Prezydencki, czyni№c zeс aparat wszechpotкїny, przypominaj№cy dziњ dawny Komitet Centralny KPZR. Gdy jego poprzednik ostrzelaі parlament armatami czoіgowymi, Putin zadusiі go uњciskami.

A jednak aї do dziњ Putin nie dysponuje їadn№ wіasn№ i niezawodn№ baz№ dla swych rz№dуw. Co prawda w dalszym ci№gu jest niezmiennie popularny wњrуd wyborcуw, ale ta popularnoњж nie jest rzeczywistym џrуdіem wіadzy. Byіaby nim, gdyby polityka w Rosji funkcjonowaіa wedіug reguі demokratycznych, ale tak nie jest, a przyczyniі siк do tego sam Putin, gdy w znacznym stopniu osіabiі i tak skromne zacz№tki ludowіadztwa z czasуw Jelcyna, takich jak federacyjna struktura paсstwa i niezaleїny parlament. Poniewaї jego wіasne zaplecze polityczne nie byіo dostatecznie silne, Putin, chc№c nie chc№c, lawirowaі miкdzy siіami, na ktуrych opieraіa siк jego wіadza.

Najwaїniejszym filarem utrzymuj№cym Putina u wіadzy byі (w kaїdym razie w pierwszych latach urzкdowania) klan Jelcyna, za ktуrym stali starzy oligarchowie. Osobiњcie Putin їywi do nich niechкж; jako zwolennik silnego paсstwa przypisuje im winк za sіaboњж Rosji, wstrкtna jest mu teї rabunkowa prywatyzacja. Ale to wіaњnie „rodzina" wyniosіa go na szczyt wіadzy. On zaњ nie jest zdolny do zdrady - jak stale podkreњlali jego nadworni biografowie. Jednak wiernoњж i lojalnoњж maj№ swoje granice, co pokazaіa sprawa Bieriezowskiego. Kiedy oligarcha miaі nieograniczony

252

TANIEC NA LINIE

wstкp na Kreml, Putin zapewniaі go o swej przyjaџni. Nawet kiedy w 1998 roku premier Primakow montowaі przeciw Bieriezowskiemu front, szef FSB demonstracyjnie zіoїyі mu wizytк z okazji urodzin їony. Kiedy pуџniej oligarcha odwrуciі siк od prezydenta i zacz№і go publicznie krytykowaж, Putin zaatakowaі i prokuratura wystawiіa miкdzynarodowy nakaz aresztowania. Byі to sygnaі ostrzegawczy takїe dla innych czіonkуw „rodziny". Wiernoњж przestaje obowi№zywaж, gdy ktoњ zaczyna іamaж reguіy gry.

Oprуcz „rodziny" i zwi№zanych z ni№ starych oligarchуw Putin skupiі wokуі siebie niewielk№ grupк liberalnych reformatorуw, takich jak minister gospodarki German Gref i minister finansуw Aleksiej Kudrin. Miaі to byж zreszt№ nie tyle fundament wіadzy, ile raczej sygnaі na zewn№trz, zwіaszcza w kierunku Zachodu. Na pocz№tku kadencji Putina liberaіowie przeprowadzili kilka reform, ktуre szіy bardzo opornie, jak na przykіad reforma rolna, albo natrafiіy na niewielki tylko opуr, jak jednolita stawka podatkowa w wysokoњci 13 procent. Ta ostatnia spowodowaіa wiкkszy dopіyw pieniкdzy do kasy paсstwowej, poniewaї wiкcej ludzi zaczкіo uczciwie pіaciж, a jednoczeњnie byіa prezentem dla bogatych, ktуrym wczeњniej duїo trudniej byіo ukryж swe ogromne dochody przed fiskusem niї na przykіad wіaњcicielowi straganu czy kiosku. Byж moїe w czasach petersburskich Putin jako zwolennik reform znaі tych ludzi osobiњcie i sprzyjaі ich poczynaniom w gospodarce. No a dzisiaj liberaіowie ci bardzo poprawiaj№ jego polityczny wizerunek.

Trzeci filar wіadzy, ktуry z czasem nabraі duїego znaczenia, prezydent zbudowaі sobie sam: jest to potкїna i wpіywowa „oњ KGB", „siіowiki", skupieni wokуі bliskich mu ludzi, takich jak zastкpca szefa Urzкdu Prezydenckiego Wiktor Iwanуw, minister obrony Siergiej Iwanуw, szef FSB Pa-truszew i szef jego kancelarii Igor Sieczin. S№ to wszystko byli agenci sіuїb specjalnych, ci№gle myњl№cy wedіug starych, jeszcze radzieckich schematуw, wierz№cy w wielkomocarstwow№ rolк Rosji i wszechwіadzк paсstwa. „Stoj№ z broni№ u nogi, ale Putin nie wydaje rozkazu do strzelania, a oni siк boj№, їe on takiego rozkazu nigdy nie wyda" - uwaїa jeden z ludzi blisko zwi№zanych z tym њrodowiskiem. Prezydent jest bowiem zbyt prozachodni, zbyt liberalny, zbyt miкkki. Po cichu narzekaj№, їe ich protektor nie jest w dostatecznym stopniu pozbawiony skrupuіуw. Celuje w tym zwіaszcza blady, ale ambitny minister obrony Iwanуw, w krкgu znajomych przezywany „kulasem" ze wzglкdu na to, їe lekko utyka. W hierarchii KGB staі niegdyњ wyїej od Putina i podobno irytuje go dziњ „niezdecydowanie" prezydenta; byж moїe po cichu uwaїa, їe sam byіby lepszy w tej roli - czego zapewne chкtnie by dowiуdі. Iwanуw i inni przyjaciele przybyli do Moskwy w nadziei, їe dawny kolega, Putin, usunie zgubne - w ich ocenie - skutki rz№dуw Jelcyna, zadba o іad i porz№dek w kraju i - tak przynajmniej twier-

253

GRA KOСCOWA

dz№ przeciwnicy - pozwoli im uszczkn№ж co nieco z paсstwowego tortu. Obecnie juї od czterech lat piastuj№ najwyїsze w kraju stanowiska i zdoіali siк przekonaж, їe ich wіadza i moїliwoњci finansowe s№ jednak ograniczone. Za kulisami robi№ wiele, by skіoniж Putina do energiczniejszych dziaіaс. Wiele przemawia teї za tym, їe prуbuj№ go namуwiж do realizowania bardziej twardej linii politycznej. „Moїecie na mnie naciskaж, ile tylko chcecie, bo nie zdajecie sobie sprawy, jak silnie na mnie naciska druga strona" -miaі podobno powiedzieж Putin na spotkaniu z komisj№ praw czіowieka na Kremlu. I brzmi to bardzo wiarygodnie. Sіowa te zacytowaі przedstawiciel Fundacji „Gіasnost" Aleksiej Simonow.

Jeњli dokіadniej przyjrzeж siк grupom skupionym wokуі Putina, to oczywiњcie okaїe siк, їe s№ one duїo mniej homogeniczne, niї mogіoby wynikaж z opisu: w їadnym razie nie s№ to њciњle zorganizowane koterie, raczej nieformalne zwi№zki ludzi, ktуrzy zbliїyli siк do siebie dziкki podobnym interesom i przekonaniom. Do „osi KGB" zalicza siк oligarchуw nowego typu. Naleїy do nich przyjaciel Putina i „bankier ortodoksyjny" Pugaczow, a takїe szefowie kontrolowanych przez paсstwo wielkich koncernуw jak Rosnieft i Gazprom; do tej grupy trzeba zaliczyж takїe wielu gubernatorуw i deputowanych.

Za Borysa Jelcyna dzisiejsi rywale - bogacze i „aparatczycy" - їyli ze sob№ w zbуjeckiej symbiozie. Arystokracja pieni№dza potrzebowaіa urzкdnikуw, by mieж „obsіugк" ze strony paсstwa - a sіudzy paсstwa byli zdani na oligarchуw, by dodaж kilka zer do њmiesznie niskich sum stanowi№cych ich pensje. Tak wiкc paсstwo grabili wspуlnie, w koсcu w wyniku tych rabunkуw w Rosji zapanowaі chaos. A w tej sytuacji obie strony mogіy juї tylko straciж. Ale jedynym ustкpstwem, na ktуre siк wspуlnie zgodzono, byі Putin. Wraz z jego wejњciem na Kreml walka nie zostaіa wiкc zakoсczona, lecz tylko przerwana. Ale rozejm nie trwaі dіugo.

Przyspieszone odliczanie

Bitwa zaczкіa siк 2 lipca 2003 roku od niezwykіej wizyty. Gdy drzwi do szpitalnego pokoju nagle siк otworzyіy, do њrodka nie weszіa pielкgniarka, lecz џle ogoleni ludzie w mundurach. Pacjent leї№cy w moskiewskim szpitalu Wiszniewskiego nie bardzo nawet miaі czas, by siк ubraж, gdy zakuto go w kajdanki i sprowadzono do czekaj№cego przed szpitalnym budynkiem milicyjnego samochodu. Pacjent, ktуry natychmiast zostaі przewieziony do osіawionego wiкzienia sіuїb specjalnych Lefortowo, jest jednym z najbogatszych ludzi w Rosji. Nazywa siк Platon Lebiediew, a jego maj№tek wyceniono na miliardy dolarуw. Lebiediew jest jednym z wielkich akcjonariuszy Jukosu, najwiкkszego rosyjskiego koncernu i przedsiкbiorstwa wrкcz modelowego, ktуre po planowanej fuzji zamierzaіo wydobywaж prawie co trzeci litr ropy produkowanej w kraju.

Sкdzia, ktуra wydaіa nakaz aresztowania, zdecydowaіa, їe Lebiediew zamiast w szpitalu powinien pozostaж w wiкzieniu. „Jest w bardzo zіym w stanie i byж moїe w ogуle nie zrozumiaі, co mu siк zarzuca" - oponowali obroсcy. Piкж dni pуџniej straїnicy nie wpuњcili adwokatуw do Le-biediewa miкdzy innymi dlatego, їe podobno w wiкzieniu Lefortowo nie byіo w tym czasie їadnych wolnych pomieszczeс dla odbycia takiego spotkania. Miejsce znalazіo siк natomiast dla prowadzenia przesіuchaс Lebie-diewa. Prokuratura odrzuciіa wszelkie zarzuty: Lebiediew nie jest chory, a tylko symuluje, jego obroсcy zaњ wcale nic chcieli z nim rozmawiaж.

Pobyt Lebiediewa w areszcie zostaі przedіuїony; pocz№tkowo z obawy przed jego ucieczk№, nastкpnie ze wzglкdu na dobro њledztwa, ktуre mogіoby zostaж zakіуcone, gdyby podejrzany odpowiadaі z wolnej stopy. Gdy przypadі nastкpny termin zbadania podstawy aresztowania, њledz-

255

GRA KOСCOWA

two byіo juї zakoсczone, ale sкdzia uzasadniіa decyzjк o ponownym przedіuїeniu terminu zatrzymania szczegуln№ trosk№ o los aresztanta. Jak napisaі „Komiersant", dalsze pozostawanie w areszcie byіo we wіasnym interesie Lebiediewa, gdyї w ten sposуb mуgі przez najbliїsze miesi№ce moїliwie szybko i bez zakіуceс przestudiowaж 146 tomуw aktu oskarїenia.

W tym momencie niechybnie musz№ przyjњж do gіowy sіowa Putina o „dyktaturze prawa", tyle їe z nieco przesuniкtym akcentem znaczeniowym. W telewizji sprawa aresztowanego menedїera Jukosu pojawiaіa siк tylko na marginesie innych wiadomoњci. Ponad rok przed zatrzymaniem Lebiediewa Duma zaakceptowaіa nowe przepisy procesowe, ktуre Zachуd pochwaliі jako dalszy postкp. Przypadek menedїera Jukosu potwierdziі jednak coњ, na co od dawna skarїyli siк obroсcy: co prawda nowa ustawa istnieje, ale sкdziowie i prokuratorzy nie zaprz№taj№ sobie ni№ gіowy.

Nagіy poњpiech prokuratury budziі zdziwienie, gdyї zarzuty przeciw miliarderowi siкgaіy dziewiкciu lat wstecz i zostaі od nich uwolniony w postкpowaniu ugodowym. W 1994 roku podczas prywatyzacji przedsiкbiorstwa nawozуw sztucznych „Apatyt" jako peіnomocnik banku Menatep miaі podobno odkupiж za 225 tys. dolarуw akcje przedsiкbiorstwa warte okoіo 280 min dolarуw; w zamian obiecaі zainwestowaж w zakіad duїe pieni№dze. Menatep nigdy tej obietnicy nie dotrzymaі - uwaїaj№ prokuratorzy. Jest to zarzut, ktуry (mimo wysokoњci sumy) wywoіuje u nowobogackich w Moskwie uњmiech politowania, gdyї nie ma takich prywatyzacji, podczas ktуrych paсstwo nie zostaіoby oszukane.

Rуwnolegle do sprawy Lebiediewa prokuratura podjкіa dochodzenie przeciw dalszym wspуіpracownikom Jukosu. Szefowi ochrony Jukosu zarzucono morderstwo. Przez kilka miesiкcy trwaіy przeszukiwania archiwуw centrali koncernu w Moskwie, pracownicy musieli leїeж na ziemi jak niebezpieczni przestкpcy, z twarz№ do doіu. Takїe szef koncernu Michaiі Chodorkowski, najbogatszy czіowiek w Rosji, zostaі wezwany na przesіuchanie.

Tak wielki zapaі w dochodzeniu przeciw jednej firmie dowodzi, їe „sprawк prowadz№ callgirls w togach prokuratorskich", irytowaі siк Wіadi-mir Јukin, do 2003 roku zastкpca przewodnicz№cego Dumy i byіy ambasador w Waszyngtonie. Nawet premier Kasjanow znalazі dosadne sіowo na okreњlenie tej sytuacji, co w sprawach dotycz№cych tocz№cego siк њledztwa byіo ewenementem. W procesach gospodarczych nie ma sensu traktowaж podejrzanych jak zwykіych kryminalistуw, nim zapadnie wyrok - upominaі premier. Bezskutecznie. Lebiediew pozostaі w areszcie.

Wiosn№ 2003 roku wraz z rozpoczкciem akcji przeciw koncernowi naftowemu Jukos, na piкж miesiкcy przed wyborami do parlamentu i osiem

256

PRZYSPIESZONE ODLICZANIE

miesiкcy przed wyborami prezydenckimi, skoсczyі siк ostatecznie czas ro-zejmu na Kremlu. Walka wokуі Putina wybuchіa w sposуb jawny - a tym samym takїe bitwa o sukcesjк po nim. Z trudem osi№gniкta rуwnowaga miкdzy oligarchami z jednej a „biurokratami" i sіuїbami specjalnymi z drugiej strony groziіa zaіamaniem.

Pierwsze oznaki konfrontacji moїna byіo dostrzec juї w lutym 2003 roku, kiedy Putin przyj№і przy okr№gіym stole kilkunastu bossуw gospodarki na obowi№zkowym spotkaniu na szczycie. „Najwaїniejsze przy tego rodzaju spotkaniach jest to, by nie powiedzieж prezydentowi w twarz czegoњ, co mu nie przypadnie do gustu, bo natychmiast poczuje siк obraїony, czкsto bez powodu" - zauwaїyі powiernik jednego z oligarchуw, opowiadaj№c

0 kodeksie zachowania obowi№zuj№cym na kremlowskich konferencjach.

A jednak jeden z superbogaczy zіamaі tк reguік. Przed wі№czon№ kamer№ szef Jukosu Michaiі Chodorkowski poskarїyі siк prezydentowi na korupcjк, naduїywanie powagi urzкdуw i nieuczciw№ taktykк paсstwowych koncernуw naftowych i konkurenta Jukosu - firmy Rosnieft, ktуra z kolei ma podobno bliskie kontakty z kremlowskim odіamem KGB.

Chodorkowski ucieleњnia proces przeobraїania kapitalizmu rabunkowego w nowoczesn№ przedsiкbiorczoњж jak їaden inny oligarcha. Na starych fotografiach widzimy jeszcze niezdarnego czіowieka smкtnie patrz№cego przez przyciemnione okulary w rogowej oprawie a la Jaruzelski, z fryzur№ jak futrzana czapa, jednym sіowem peіna inkarnacja dawnej radzieckiej Rosji, typ nieco sztywny i nieprzenikniony zarazem.

Dziњ Chodorkowski wystкpuje przed wі№czonymi kamerami bez brody, w modnych okularach, z modnie przystrzyїonymi szpakowatymi wіosami, niedbale otwartym stoj№cym koіnierzu. Jako jedyne dziecko rodziny robotniczej pуџniejszy miliarder mimo najlepszych ocen nie mуgі podj№ж wymarzonej pracy w zakіadach zbrojeniowych, bo w jego paszporcie w rubryczce narodowoњж byіo wpisane „Їyd", w zwi№zku z czym dla organуw bezpieczeсstwa byі z zasady podejrzany. Chodorkowski wst№piі do Kom-somoіu. W tamtych latach mіodzi komuniњci zajmowali siк wszystkim z wyj№tkiem ideologii: jak wynika z doniesieс kolportowanych przez media, Chodorkowski prowadziі kawiarniк, szyі dїinsy i lalki w stylu ludowym z namalowanymi na nich portretami politykуw. W jakimњ piwnicznym pomieszczeniu zaіoїyі pуџniej bank Menatep. Krytycy twierdz№, їe spekulowaі pieniкdzmi pomocowymi dla Czarnobyla. Pуџniej jego bank zarz№dzaі miкdzy innymi miliardowymi kontami ministerstwa finansуw

1 moskiewskiego ratusza, a byі to interes lukratywny.

Ale naprawdк wielki numer udaі siк Chodorkowskiemu w 1995 roku, gdy jego bank otrzymaі zlecenie na licytacjк drugiego co do wielkoњci rosyjskiego przedsiкbiorstwa naftowego - Jukosu. Za sumк 350 min dolarуw

257

GRA KOСCOWA

trzy czwarte koncernu kupiіa firma o nazwie Laguna. Wszyscy konkurenci, ktуrzy dawali wiкcej, zostali wykluczeni z aukcji w skandalicznych okolicznoњciach, jak pisaі austriacki magazyn „Profil". Pуџniej wyszіo na jaw, їe za zwyciкsk№ firm№ staі Chodorkowski. Gdy dwa lata pуџniej akcje Jukosu trafiіy na gieіdк, wartoњж przedsiкbiorstwa wynosiіa juї dziewiкж miliardуw dolarуw.

W rok po takim przypіywie gotуwki Chodorkowski spіaciі Kremlowi dіug - w wyborach 1996 roku poparі Borysa Jelcyna. Krytycy zarzucaj№ Ju-kosowi, jak wiкkszoњci rosyjskich koncernуw, stosowanie podejrzanych metod. Wielu drobnych inwestorуw zostaіo wykiwanych i pozbawionych maj№tku przez wielkich akcjonariuszy z pomoc№ niegodnych trikуw. Wedіug tych samych џrуdeі wielu przeciwnikуw giganta naftowego straciіo nawet їycie. Mieli do nich na przykіad naleїeж mer miasta Nieftiejugaсsk oraz menedїerowie firm budowlanej i naftowej. Prokuratura podjкіa w obu sprawach dochodzenie; Jukos zarzuty odrzuciі i przypisaі je brudnej propagandzie.

Ale rzeczywiste wystкpki i zbrodnie bardzo siк w dzisiejszej Rosji splataj№ i mieszaj№ z pogіoskami i potwarzami. Z jednej strony granice miкdzy wіadz№ a ciemnymi interesami, mafi№ a gospodark№ staіy siк pіynne; z drugiej strony wokуі kaїdego, choжby tylko trochк wybijaj№cego siк z tіumu polityka czy przedsiкbiorcy kr№їy bardzo wiele uwіaczaj№cych plotek, z ktуrych przynajmniej czкњж ma swe џrуdіo w poczynaniach konkurenta i jego specjalistуw od „czarnych public relations", ktуre staіy siк no-worosyjskim wariantem oszczerstwa. Sam Chodorkowski przyznaje, їe przynajmniej na pocz№tku jego kariery nie wszystko odbywaіo siк zgodnie z prawem.

Chodorkowski jako jeden z pierwszych oligarchуw zrozumiaі, їe w coraz bardziej zglobalizowanej gospodarce tylko jawnoњж i nowoczesnoњж mog№ zapewniж sukces i dopіyw nowego kapitaіu. W ci№gu kilku lat narzuciі uksztaіtowanemu jeszcze przez radziecki model gospodarowania przedsiкbiorstwu zachodni sznyt i kulturк. Koncern dawaі znaczne sumy na cele publiczne i socjalne, staraі siк o jawnoњж i nieprzekraczanie granic legalnoњci, choж krytycy mуwili, їe wzorem Kremla byіa to tylko fasada obliczona na zachodnich partnerуw i inwestorуw.

Takїe poza central№ koncernu entuzjasta Ameryki Chodorkowski staraі siк naњladowaж Zachуd. Gdy inni oligarchowie, na przykіad Wіadimir Potanin, sponsorowali z caіych sil proputinowsk№ partiк „Jedna Rosja" i nie przepuszczali їadnej okazji, by byж Kremlowi do usіug, Chodorkowski okazywaі niezaleїnoњж i wspomaga! sіabiutk№ opozycjк. Pieniкїne przekazy trafiaіy zarуwno do liberalnej partii „Jabіoko", jak teї Sojuszu Siі Prawicowych i podobno takїe do komunistуw, czemu jednak on sam zaprzecza.

258

PRZYSPIESZONE ODLICZANIE

Chodorkowski postawiі sobie za cel, їe w wyborach parlamentarnych w grudniu 2003 roku blisko jedn№ trzeci№ mandatуw uzyskaj№ ludzie z nim zwi№zani, dziкki czemu uda mu siк stworzyж przeciwwagк dla siіy partii kremlowskich. Chodziіo mu gіуwnie o to, by uniemoїliwiж uzyskanie dwуch trzecich mandatуw parlamentarnych przez obуz Putina, co umoїliwiіoby szefowi paсstwa i jego wiernym stronnikom dokonanie zmian w konstytucji, na przykіad przedіuїenie kadencji prezydenta lub zniesienie ograniczenia urzкdowania do maksymalnie dwуch kadencji. Walk№ o znacz№ce wpіywy w Dumie Chodorkowski rzuciі wyzwanie przede wszystkim „osi KGB" skupionej wokуі Putina.

Podobnie jak za Jelcyna w 1996 roku w wyborach roku 2003 znуw stanкli przeciwko sobie bossowie gospodarki i mundurowi; obie strony staraіy siк pomуc prezydentowi w uzyskaniu wiкkszoњci w Dumie i w ponownym wyborze - w nadziei na pozyskanie jego wdziкcznoњci.

Szef Urzкdu Prezydenckiego Woіoszyn, dawny czіowiek Jelcyna, uruchomiі wszystkie dџwignie, by przekonaж Putina, їe w kampanii wyborczej Kreml jest zdany na pieni№dze oligarchуw - i tylko przy ich pomocy moїe liczyж na osi№gniкcie bezpiecznej wiкkszoњci w wyborach parlamentarnych i prezydenckich. W 1996 roku w zamian za finansow№ pomoc oligarchуw Jelcyn byі zmuszony gікboko siкgn№ж do zasobуw paсstwa, by siк odwdziкczyж. Poniewaї w 2003 roku paсstwo byіo znacznie silniejsze, Kreml dysponowaі juї odpowiednimi њrodkami nacisku, takimi jak prokuratura, by іatwiej skіoniж oligarchуw do sponsorowania kampanii.

„Oњ KGB" nie mogіa, ot tak po prostu, pozostawiж sprawy tak waїnej jak wybуr krуla swemu gіуwnemu konkurentowi Woіoszynowi; musiaіa coњ przedsiкwzi№ж, by zdobyж punkty licz№ce siк w walce przeciw oligarchom, a zarazem dowieњж prezydentowi swej uїytecznoњci i zapewniж sobie zarazem jego wdziкcznoњж.

Tymczasem Chodorkowski aї siк prosiі, by wzi№ж go na cel. W Moskwie kr№їyіy nawet pogіoski, їe multimiliarder oswaja siк juї z myњl№, by wystawiж sw№ kandydaturк w wyborach prezydenckich, choж wieњci tego rodzaju mogіy byж oczywiњcie kolportowane celowo w ramach kampanii dezinformacji wedіug starego kagebowskiego wzorca. W rzeczywistoњci chodziіo o to, їe Chodorkowski, popieraj№c przeciwnikуw Kremla, wypowiedziaі wojnк prezydentowi, a zatem zіamaі dawne porozumienie, їe oligarchowie trzymaj№ siк z dala od polityki, w kaїdym razie nie czyni№ tego jawnie, za co maj№ priorytetow№ pozycjк w machinie rosyjskiego monopo-lizmu paсstwowego.

Postawa Chodorkowskiego, jeњli chodzi o ambicje i cele, nie odbiega bynajmniej od postawy Putina - pisaі znawca Rosji Peter Schulze w swym eseju na temat afery Jukosu. Obaj їycz№ sobie gospodarczo silnego, poli-

259

GRA KOСCOWA

tycznie stabilnego i spoіecznie zrуwnowaїonego spoіeczeсstwa i pragn№ uczyniж z Rosji na powrуt budz№ce respekt i zaprzyjaџnione z Zachodem wielkie mocarstwo. Dla obu cele te s№ waїniejsze niї podstawowe zasady demokracji. Jednak o ile Putin chce paсstwa jako siіy decyduj№cej, o tyle Chodorkowski stawia na gospodarkк. Prezydent i jego koledzy z KGB widz№ w organach paсstwa gіуwny napкd zmian; z pomoc№ wychodz№cych z Kremla dekretуw i biurokracji chc№ stworzyж przesіanki dla postкpu i odnowy tego ogromnego kraju. Natomiast Chodorkowski ї№da oswobodzenia gospodarki z biurokratycznych okowуw i spoіecznych obci№їeс, by mogіa siк swobodnie rozwijaж i pchn№ж kraj do przodu.

Konflikt neobiurokratуw z neoliberaіami byі widoczny od dawna. Interesy bossуw gospodarki rosyjskiej juї od kilku lat oddalaіy siк od interesуw dawnego aparatu: jeњli nowobogaccy potrzebowali niegdyњ urzкdnikуw, by ci za dyskretnie przekazywane im sumy nastrкczyli im to czy owo z maj№tku paсstwowego, to teraz іup byі juї podzielony. Kapitalistyczni rabusie przedzierzgnкli siк w szefуw koncernуw, ktуrzy swych bogactw nie mogli juї mnoїyж przez dokupywanie zakіadуw paсstwowych i musieli zacz№ж rozgl№daж siк za nowymi џrуdіami pieniкdzy za granic№.

Mіodzi staїem biznesmeni chc№ њci№gn№ж do Rosji kapitaі zachodni i coraz czкњciej inwestuj№ takїe na Zachodzie, jak to czyni na przykіad moskiewski koncern Јukoil, ktуry przej№і sieж amerykaсskich stacji benzynowych na wschodnim wybrzeїu (1263 stacje i 6000 pracownikуw) і№cznie z kolumn№ rozdzielcz№ benzyny na Manhattanie.

Ale wіadze hamuj№ to parcie na Zachуd - bo jeњli pieni№dze pіyn№ za granicк, to wymykaj№ siк spod ich kontroli. Dlatego legalne inwestycje poza granicami kraju wi№ї№ siк dla wielu firm ze znacznymi kіopotami. Nawet menedїerowie takiego giganta jak Gazprom musieli przemуwiж do decydentуw niejednym dobrym sіowem, a zapewne i uczynkiem, nim otrzymali pozwolenie na kupno zagranicznych firm i eksport techniki dla rozbudowy swej europejskiej sieci dystrybucyjnej. Gdy koncern naftowy TNK њci№gn№і do Rosji za kilka miliardуw dolarуw British Petroleum jako zachodniego partnera, byі to juї sygnaі alarmowy dla Kremla: gdzie zachodni menedїerowie opanowuj№ centrale koncernуw, tam kurcz№ siк wpіywy urzкdnikуw. Wielkie podejrzenia wzbudziіa takїe planowana fuzja miкdzy Jukosem Chodorkowskiego a Sibnieftem, koncernem Romana Abramowicza, bliskiego przyjaciela Jelcyna. Dziкki tej fuzji miaі powstaж czwarty co do wielkoњci koncern naftowy њwiata. Baron naftowy chciaі ponadto њci№gn№ж jeszcze do spуіki partnera amerykaсskiego, a snuj№c plany o budowie ropoci№gu do Chin, stawaі siк niebezpieczn№ konkurencj№ dla geostrategуw kremlowskich, ktуrzy chcieli budowaж wielkomocarstwowe marzenia Putina miкdzy innymi na rosyjskich surowcach.

260

PRZYSPIESZONE ODLICZANIE

Na pocz№tku 2003 roku Jukos znalazі siк pod siln№ presj№. W Interne-cie ukazaі siк artykuі sygnowany przez „Radк Strategii Narodowych", ostrzegaj№cy przed „puczem oligarchуw" w Moskwie: superbogacze monopolizuj№ - pisali autorzy artykuіu - zasoby Rosji. Koncentracja kapitaіu za Putina osi№gnкіa niebywaіe rozmiary, a premier Kasjanow i szef Urzкdu Prezydenckiego Woіoszyn znaleџli siк na usіugach bossуw koncernуw gospodarczych - bardzo sіusznie zauwaїaі autor artykuіu, ktуry wywoіaі wielkie poruszenie w caіym kraju.

Takїe na pocz№tku 2003 roku oligarchowie mieli podobno dojњж do wniosku, їe prezydent jest w wiкkszym stopniu zagroїeniem ich interesуw niї ich gwarantem. Dlatego postanowili przesun№ж centrum wіadzy z Kremla do parlamentu, zakіadaj№c, їe deputowanymi іatwiej jest manipulowaж - i to zarуwno przed, jak i po wyborach. Nie s№ to twierdzenia absurdalne, ale teї nie s№ dostatecznym powodem, by wzniecaж bunt. W koсcu zaledwie kilka miesiкcy wczeњniej sam Putin w przemуwieniu na forum Zgromadzenia Federalnego rozwaїaі, їe moїe lepiej byіoby zostawiaж decyzje w sprawie tworzenia rz№du parlamentarnej wiкkszoњci, zamiast samemu go mianowaж.

Artykuі o „puczu oligarchуw" mimo swej analitycznej trafnoњci uchodziі w Moskwie za robotк na zamуwienie kremlowskiej „osi KGB", ktуra w ten sposуb chciaіa przygotowaж prezydenta i opiniк publiczn№ na atak na koncerny. O ile w kampanii wyborczej 1996 roku straszakiem uczyniono komunistуw, a na przeіomie lat 1999 i 2000 przedstawiono Czeczeсcуw jako wrogуw narodu, tym razem za chіopca do bicia i tarczк strzelnicz№ mieli sіuїyж oligarchowie - pospoіu z korupcj№. O ile oligarchowie w umysіach zwolennikуw silnego paсstwa na Kremlu byli postrzegani jako hamulec rozwoju, o tyle aparatczycy zarzucali im grabienie kraju i myњlenie wyі№cznie w kategoriach wіasnego zysku.

Wedіug danych Izby Handlu 70 procent produktu spoіecznego brutto podlega kontroli 20 klanуw biznesowych, a jedynie 12 procent jest wytwarzanych przez zakіady њredniej wielkoњci (zamiast 50 procent postulowanych przez fachowcуw). Z jednej strony koncerny przytіaczaj№ wszelk№ konkurencjк, z drugiej zaњ po 70 latach komunizmu brak jest w Rosji przesіanek dla pewnej siebie њredniej przedsiкbiorczoњci. I tak nawet niezliczone restauracje w Moskwie s№ w wiкkszoњci w rкkach wielkich koncernуw, krewnych miejskich urzкdnikуw lub mafii.

W wielu dziedzinach ci№gle jeszcze nie ma rzeczywistej konkurencji - w sektorze energetyki gazowej czy bankowoњci czoіowe przedsiкbiorstwa energicznie broni№ siк przed wszelk№ rywalizacj№.

Gospodarka rosyjska ci№gle jeszcze jest zaleїna od eksportu surowcуw jak narkoman od strzykawki. Wyraџny rozkwit gospodarczy wynika

261

GRA KOСCOWA

w znacznej mierze z wysokich wpіywуw paсstwa uzyskiwanych dziкki korzystnej cenie ropy naftowej. Jednak rosyjski przemysі gazowniczy i naftowy, nawet przy wysokich cenach surowcуw i kwitn№cych interesach, moїe wyїywiж, zdaniem ekspertуw, najwyїej 40 do 50 min Rosjan, wliczaj№c w to rodziny robotnikуw i urzкdnikуw.

17 miliarderуw ma przeciw sobie 40 min ludzi їyj№cych na granicy ubуstwa. Trzech na czterech Rosjan ocenia rolк oligarchуw negatywnie, uwaїaj№c, їe jest szkodliwa, 77 procent jest zdania, їe wyniki prywatyzacji powinny byж zrewidowane w caіoњci albo przynajmniej czкњciowo. Taki byі wynik ankiety przeprowadzonej jesieni№ 2003 roku na zlecenie magazynu gospodarczego „Wiedomosti". Arystokracja pieni№dza miaіa zwyczaj transferowaж zebrane w Rosji zyski na Zachуd, zamiast je inwestowaж w kraju -ubolewa byіy premier Jewgienij Primakow, ktуry dziњ stoi na czele rosyjskiej Izby Przemysіu i Handlu: „Nasi baronowie naftowi nie myњl№ o jutrze, nie inwestuj№ nawet w poszukiwania i badanie nowych zіуї". Szef Izby Obrachunkowej Stiepaszyn atakuje „bankiera rodziny Jelcyna" za to, їe na zakup brytyjskiego klubu piіkarskiego FC Chelsea wydaі okoіo 215 min euro, ktуre przecieї powinny byіy trafiж do obiegu rosyjskiej gospodarki.

Pewien przyjaciel „rodziny" Jelcyna bagatelizuje sprawк: „To jest tylko bitwa o wpіywy za kulisami, potrz№sanie szabelk№ na oczach ludzi przed wyborami". Ale mnoї№ siк teї znaki, їe to wszystko moїe siк џle skoсczyж. Kiedy 3 paџdziernika 2003 roku „Financial Times" doniуsі, їe amerykaсski koncern naftowy Exxon Mobil chce zahaczyж siк w Jukosie, do domуw Chodorkowskiego i przyjaciуі wdarli siк uzbrojeni w kaіasznikowy ludzie sіuїb specjalnych. Tajniacy przyszli teї do szkoіy, gdzie chodzi 12-letnia cуrka szefa koncernu; pytali nauczycieli o dziewczynkк i kazali sobie przygotowaж jej dossier. Nawet w wojnach mafijnych w latach dziewiкжdziesi№tych przestкpcy nie tykali dzieci - krуtko podsumowaіa „Nowaja Gazieta" akcjк sіuїb specjalnych. Prokuratura kazaіa przeszukaж sierociniec finansowany przez Jukos, wezwaіa na przesіuchanie adwokata aresztowanych pracownikуw Jukosu i kazaіa przeszukaж jego kancelariк, za nic maj№c sobie tajemnicк adwokack№. Ta „szokowa terapia" nosi znak firmowy KGB. Jej niew№tpliwym celem miaіo byж skіonienie (przemienionego z Szawіa w Pawіa) przedsiкbiorcy do kapitulacji i ucieczki za granicк. „Dajcie odpуr nowemu" - mуwili sobie zapewne aparatczycy, widz№c walkк Chodorkowskiego o bardziej otwarte spoіeczeсstwo - s№dzi deputowany do Dumy, Mi-trochin: „Kogoњ, kto choжby tylko na poіy uczciwie pіaci podatki, nie tak іatwo juї szantaїowaж, taki ktoњ nie ma juї teї powodu, by opіacaж siк urzкdnikom. A taki przykіad mуgіby siк upowszechniж".

Ale miliarder okazaі siк krn№brny. Powiedziaі, їe woli iњж do wiкzienia, niї emigrowaж.

262

PRZYSPIESZONE ODLICZANIE

We wczesnych godzinach porannych 25 paџdziernika sytuacja ulegіa dalszemu zaostrzeniu. Podczas podrуїy Chodorkowski zatrzymaі siк w Nowosybirsku. Umundurowani agenci sіuїb specjalnych w kominiarkach, uzbrojeni w karabiny szturmowe, wbiegli po schodkach na pokіad samolotu i wywaїyli kopniкciami drzwi do salonu, jakby chodziіo o groџnego terrorystк. Nakazu aresztowania nie mieli, a tylko „postanowienie o doprowadzeniu". Oficjalne uzasadnienie tej brutalnej akcji byіo absurdalne: miliarder nie stawiі siк na rozprawк - nie, bynajmniej niejako oskarїony, lecz jako њwiadek, ktуry zreszt№ poprosiі o przesuniкcie terminu. S№d moskiewski wystawiі pуџniej nakaz aresztowania na podstawie podejrzenia o dokonanie przestкpstw gospodarczych; miliarder trafiі do czteroosobowej celi w osіawionym wiкzieniu moskiewskim „Spokуj marynarza".

Reformatorzy w Rosji doznali szoku: po kraju kursowaіy pogіoski o puczu KGB na Kremlu. Na moskiewskich gieіdach doszіo do zaіamania kursуw. „Od dziњ їyjemy w innym kraju - ostrzegaіa politolog Lilia Szewcowa. - Putin byж moїe sam jeszcze tego nie rozumie, ale ostatecznie daі siк spкtaж ludziom z KGB". Szef Urzкdu Prezydenckiego Woіoszyn, doњwiadczony i zrкczny strateg sprawowania wіadzy bкd№cy podpor№ systemu, ale takїe dawny czіowiek Jelcyna trzymaj№cy stronк Jukosu, po tych wydarzeniach rozgoryczony zіoїyі rezygnacjк. Putin daremnie prуbowaі skіoniж go do pozostania na stanowisku, co zreszt№ dowodnie њwiadczy o tym, їe sam poczuі siк nieswojo w nowej skуrze. I jak zwykle w takich okolicznoњciach otoczyі siк murem milczenia. Dopiero dwa dni po aresztowaniu Chodorkowskiego zwrуciі siк zza ministerialnego stoіu do opinii publicznej. Nie patrz№c w oczy ministrom, trzymaj№c w rкkach blok na notatki, przeczytaі z surow№ twarz№ i zmienionym gіosem przygotowany wczeњniej tekst - wbrew dotychczasowym zwyczajom. Krytyki wymiaru sprawiedliwoњci nie їyczy sobie - powiedziaі. Jest po stronie prawa i demokracji, a decyzja o aresztowaniu byіa decyzj№ niezawisіego s№du. W tej sprawie jakoњ nikt jednak nie miaі w№tpliwoњci, їe rozkaz dziaіania przyszedі z samej gуry. Wszyscy s№ rуwni wobec prawa - czytaі i zapewniaі, їe dotyczy to zarуwno zwykіych obywateli, jak i bossуw gospodarki. Zdaje siк, їe jednak nie do koсca, gdyї prywatyzacja nie rozpocznie siк na nowo - mуwiі kilka sekund pуџniej. Ministrom zabroniі jakichkolwiek komentarzy. Kamera byіa skierowana wprost na prezydenta i nie pokazywaіa reakcji jego ministrуw. Jak gdyby takїe gieіd№ moїna byіo sterowaж z Kremla, szef paсstwa nakazaі teї „skoсczyж z histeri№". Pytaс sobie nie їyczy. I rzeczywiњcie ponad tydzieс nikt z pytaniami siк nie zwrуciі. Zrobiіo siк jak za czasуw radzieckich: polityka z wykluczeniem jawnoњci. Krуtko po tych wydarzeniach na spotkaniu z przedsiкbiorcami z zagranicy Putin chwali dobry klimat dla inwestycji w Rosji.

263

GRA KOСCOWA

Strach w bogatych i moїnych w Moskwie siedzi tak gікboko, їe wiкkszoњж szefуw koncernуw, a nawet wielu politykуw, і№cznie z prezydentem, uchyla siк jak moїe od komentowania afery Jukosu i po prostu ucieka przed dziennikarzami. „Strach kr№їy wokуі" - daі tytuі na pierwszej stronie dziennik „Komiersant". Eksperci przewidywali now№ ucieczkк kapitaіu z Rosji. I gdy Zwi№zek Gospodarki Niemieckiej w Moskwie dostrzegі pozytywne strony tego aresztowania i wydaі oњwiadczenie, їe wskazuje ono na poprawк standardуw prawa, niemieccy przedsiкbiorcy odebrali to w wiкkszoњci z niesmakiem. Gdy wkrуtce prokuratura kazaіa jeszcze zaj№ж 44-procentowy pakiet akcji Jukosu Chodorkowskiego i jego zaufanych ludzi, na Zachodzie pojawiі siк lкk przed ponownym upaсstwowieniem Rosji.

Ujednolicona telewizja podgrzewaіa aferк Jukosu, ale na maіym ogniu. Relacje byіy niewiarygodnie jednostronne; nawet krach akcji zostaі przedstawiony przez agencjк informacyjn№ Ria-Nowosti jako dobra wiadomoњж, bo przecieї teraz bкdzie moїna wejњж tanio na gieіdк. Aresztowanie miliardera tuї przed wyborami zostanie dobrze przyjкte przez Rosjan, bo oligarchowie s№ tu znienawidzeni - uwaїaі socjolog Leonid Siedow. Faktycznie maіo kto ma w№tpliwoњci, їe zarzuty przeciw Chodorkowskiemu s№ uzasadnione, a jedynym pytaniem pozostaje, dlaczego prokuratura, przynajmniej dotychczas, przymykaіa oczy na poczynania superbogaczy i dopiero teraz zaczкіa dbaж o praworz№dnoњж. Czy to samowola, czy jeszcze coњ innego?

Fundamenty nowej gospodarki rosyjskiej rzeczywiњcie nie powstaіy bez naruszenia prawa (niekiedy chodziіo o bezprawie na wielk№ skalк), ale jeњli zaczn№ siк one chwiaж, kraj moїe przez wiele lat mieж trudnoњci z po-dџwigniкciem siк na nogi. Jakimњ wyjњciem byіoby zawarcie umowy spoіecznej na zasadzie „amnestii na inwestycje i podatki socjalne", ale bez akcji uzbrojonych antyterrorystуw. Moїliwe skutki takich poczynaс uwidoczniіy siк juї na pocz№tku paџdziernika w Banku Centralnym: z obawy przed now№ redystrybucj№ Rosjanie zaczкli przenosiж swoje pieni№dze za granicк - w ci№gu pierwszych trzech miesiкcy od pocz№tku afery Jukosu zebraіo siк tego 7,7 mld dolarуw, prawie tyle samo co w caіym poprzednim roku. To byі niedobry sygnaі. Wiele przemawia za tym, їe Kremlowi nie tyle chodziіo o redystrybucjк, co raczej o zabezpieczenie strategicznych rezerw ropy naftowej i zastraszenie oligarchуw.

Wraz z kryzysem Jukosu w paџdzierniku 2003 roku Wіadimir Putin zakoсczyі swуj taniec na linie i ostatecznie zamkn№і pierwsz№ kadencjк na Kremlu. Wiele przemawia za tym, їe byі nie tyle siі№ napкdow№ wydarzeс, ile raczej odbiorc№ impulsуw wychodz№cych od innych mocy. W kaїdym razie grupa kagebowska miaіa juї doњж dalszego czekania. Struktura wіadzy

PRZYSPIESZONE ODLICZANIE

na Kremlu ulegіa dekompozycji. Dopуki Putin opieraі sw№ siік na rуїnych ugrupowaniach, mуgі postкpowaж zgodnie z dewiz№ „dziel i rz№dџ" i wygrywaж jednych przeciw drugim. Byі wtedy potrzebny jako rozjemca, sкdzia najwyїszy. Ale przecieї musiaі wiedzieж, їe skoro tylko pomoїe ktуremuњ z ugrupowaс w osi№gniкciu ostatecznego zwyciкstwa, jego rola zmaleje, bo przestanie byж potrzebny, wiкc teraz albo powinien trzymaж zwyciкzcк їelazn№ rкk№, albo їyж w strachu, їe ten doprowadzi do jego upadku. Rozumiej№c zapewne to niebezpieczeсstwo, Putin nie wyznaczyі na nastкpcк Woіoszyna ktуregoњ ze swoich byіych kolegуw z KGB, lecz swego zaufanego z Petersburga, Dmitrija Miedwiediewa, liberaіa o pucoіowatych policzkach i wdziкku referenta zarz№du firmy; jako zastкpcк daі mu do pomocy jeszcze jednego liberaіa. W№tpliwe, czy to jednak wystarczy, by przywrуciж rуwnowagк wіadzy; w porуwnaniu z doњwiadczonym i wytrawnym graczem Woіoszynem, kremlowskim Machiavellim, Miedwiediew to waga lekka. Jeїeli klan Jelcyna naprawdк bкdzie musiaі utraciж swe pozycje za kulisami wіadzy, naleїy siк obawiaж, їe Miedwiediew bкdzie nie tyle przeciwwag№ dla „osi KGB", ile raczej liberalnym listkiem figowym.

264

Wyborczy kurcz

Cudowna broс Kremla jest mysioszara, ma kіuj№cy wzrok i charyzmat zmiotki do kurzu. Ale o szczegуlne zalety i siік przekonywania bynajmniej tu nie chodzi. Decydowaі fakt, їe przed wyborami parlamentarnymi wyznaczonymi na 7 grudnia 2004 roku Borys Gryzіow, minister spraw wewnкtrznych i przewodnicz№cy prokremlowskiej partii „Jedna Rosja", byі w rosyjskiej telewizji wszechobecny. Pojawiaі siк chyba czкњciej niї osіawiona reklama piwa. Nawet podczas transmisji meczu piіkarskiego Rosji ze Szwajcari№ reїyser widowiska czкsto dіuїej pokazywaі trybunк honorow№ z ciesz№cym siк ze strzelonej bramki pupilem prezydenta niї murawк boiska z wyraїaj№cymi sw№ radoњж piіkarzami.

Poniewaї szef Kremla nie toleruje wokуі siebie osobowoњci wiкkszego formatu, rolк ulubieсca wyborcуw musi odgrywaж aparatczyk tak bezbarwny jak Gryzіow, co animatorуw kampanii wyborczej postawiіo przed nie lada zadaniem, gdyї - jak wykazaіy sondaїe - „Jedna Rosja" (partia zaprojektowana przez kremlowskich strategуw specjalnie dla Putina w 1999 roku) ze swym mglistym programem miaіa jak najgorsze notowania. Dlatego zamiast na charyzmat i argumenty Kreml postawiі w walce o 450 miejsc w Dumie na manipulacje i triki. W kaїdym razie takie zdanie w tej sprawie wyraїa opozycja.

Wszystko jedno, czy bкdzie to fabryka, dom dziecka, kawiarnia, wszкdzie, gdzie Gryzіow siк pojawi i uњciњnie dіoс, zawsze w pobliїu znajdzie siк jakiњ usіuїny reporter telewizyjny. Natomiast o komunistach najczкњciej mуwiіo siк przy okazji takiego czy innego skandalu. „Їyczyіbym sobie, їeby krytykowali nas przynajmniej ze wzglкdu na nasz program, a nie z powodu wymyњlonych skandali - ubolewaі komunistyczny deputo-

266

WYBORCZY KURCZ

wany Wiktor Pietrow. - Putin sam czкsto іamie prawo, uprawia kampaniк wyborcz№, chociaї mu tego nie wolno, a їaden sкdzia o to nie dba".

W Moskwie milicja zatrzymywaіa zwolennikуw liberalnej partii „Ja-bіoko" z powodu rzekomej „agitacji". Jakoњ nikomu nie przeszkadzaіy podobne dziaіania aktywistуw „Jednej Rosji". Na prowincji zdarzaіo siк, їe miejscowe wіadze wysyіaіy traktory przeciw nios№cym plakaty wyborcze liberaіom. Kasjerki w sieciach supermarketуw obsіugiwaіy poza kolejnoњci№ klientуw ze znaczkami „Jednej Rosji" przyklejonymi w widocznym miejscu. By nie zadzieraж z wіadz№ i nie naraїaж siк na niepotrzebne kіopoty, menedїerowie gospodarki bez szemrania zasilali partyjne konta.

Komisje wyborcze niekiedy po prostu skreњlaіy z list niewygodnych kandydatуw. Tak uczyniіy z byіym prokuratorem generalnym Jurijem Skuratowem, ktуry startowaі z listy komunistуw. Osobistemu wrogowi Putina zarzucono, їe przy rejestracji zapomniaі podaж swego tytuіu profesorskiego. Przykіadуw na tego rodzaju nieuczciwe triki i samowolк moїna podaж bez liku. Podobnie jak jeszcze urzкduj№cy parlament, uchodz№cy za organ potulny i posіuszny, takїe nowa Duma ma „unikaж bezowocnych debat i konfrontacji" - powiedziaі Putin w telewizji, wskazuj№c kierunek dalszej marszruty. Na zarzut, їe pojawiі siк polityczny zastуj jak za Breїnie-wa, prezydent wskazaі na kilka bijatyk, jakie miaіy miejsce w Wysokiej Izbie. Oficjalnie bezpartyjny prezydent, zobowi№zany ustaw№ do przestrzegania њcisіej neutralnoњci, dodaі jeszcze, їe dobr№ pracк w Dumie wykonuje przede wszystkim „Jedna Rosja".

„Obecne wybory do Dumy s№ tak waїne, a zaangaїowanie tak wielkie, gdyї Kreml pragnie osi№gn№ж wiкkszoњж dwуch trzecich mandatуw -s№dziі liberalny deputowany Wіadimir Ryїkow. - Wtedy Putin bкdzie mуgі bez trudu zmieniж konstytucjк, przeobraziж Rosjк wedіug wіasnego widzimisiк i skreњliж przepis, ktуry zabrania mu kandydowania w wyborach prezydenckich po raz trzeci w 2008 roku".

Nerwy byіy tak napiкte, їe deputowani po zakoсczeniu debaty telewizyjnej jeszcze w studiu ruszyli na siebie z piкњciami. Po zatrzymaniu Chodorkowskiego wњrуd moskiewskich liberaіуw i bossуw gospodarki pojawiі siк strach. Odwaїniej sze gіosy sprzeciwu sіychaж byіo coraz rzadziej. Zamiast stan№ж w obronie aresztowanych kolegуw, szefowie rosyjskich koncernуw na posiedzeniach zarz№dуw pіaszczyli siк przed prezydentem. „To byіo koszmarne, jak dіugo klaskali, zupeіnie jak za Stalina, kiedy kaїdy baі siк przestaж pierwszy" - mуwi Andriej Piontkowski, kierownik Centrum Studiуw Strategicznych w Moskwie.

Wielu Rosjan nie zdaje sobie sprawy z konsekwencji swych decyzji wyborczych, a po 70 latach radzieckiej dyktatury pуjњcie do urn jest raczej potwierdzeniem lojalnoњci niї prawdziwym wyborem - ubolewa so-

267

GRA KOСCOWA

cjolog Jurij Lewada. „Jedna Rosja" bojkotuje wszystkie debaty telewizyjne, gdyї - jak twierdzi wielu jej przeciwnikуw - nie ma ludzi na odpowiednim poziomie. A jednak wszechobecnoњж tej prokremlowskiej partii kierowanej przez maіomуwnego Gryzіowa jest tak wielka, їe wielu tego bojkotu nawet nie zauwaїyіo; 12 procent ankietowanych odpowiedziaіo, їe najbardziej przekonuj№ce wraїenie w debatach telewizyjnych wywiera „Jedna Rosja".

Opozycyjna „Nowaja Gazieta" opublikowaіa przed wyborami ich rezultat koсcowy: odnoњne „dane" miaі jej podobno podsun№ж pewien pracownik Urzкdu Prezydenckiego". „Jedna Rosja" powinna dostaж ponad 40 procent, komuniњci zostaliby „skubniкci" na 20 procent.

Wybory parlamentarne

Radosna wieњж nadeszіa o drugiej w nocy z samej gуry. Z pierwszych obliczeс dokonanych wieczorem 7 grudnia 2003 roku wynikaіo, їe Grigorij Jawliсski, wzorcowy rosyjski demokrata, moїe doznaж їaіosnej poraїki i nie przekroczyж 5-procentowego progu, gdy zupeіnie nieoczekiwanie prezydent zadzwoniі do swego zaskoczonego przeciwnika i pogratulowaі ponownego wyboru do Dumy. Wieњж miaіa tylko jedn№ wadк - byіa nieprawdziwa. Kilka godzin pуџniej do szefa partii „Jabіoko" i innych reformatorуw doszіa z komisji wyborczej smutna, ale rzetelna informacja, їe w nowym parlamencie zabraknie dla nich miejsca.

Przez caіy dzieс opozycja gіowiіa siк nad przyczyn№ tej wpadki prezydenckiej: w zwykі№ pomyіkк nikt nie chciaі wierzyж, juї raczej w jakieњ nieporozumienie wynikіe z naginania rezultatu wyborуw do oczekiwaс Kremla. Putin їyczyі sobie bowiem garstki liberaіуw w Dumie - mieliby stanowiж jкzyczek u wagi w rozkіadzie siі w parlamencie i „demokratyczny listek figowy do pokazania Zachodowi" - s№dzi wiceprzewodnicz№cy „Jabіoka" Siergiej Mitrochin.

I o dziwo wyniki wyborуw bardzo przypominaj№ rzekome „dane" z Kremla, ktуre dziesiкж dni wczeњniej opublikowaіa „Nowaja Gazieta". Wybory byіy tak uczciwe jak bieg na sto metrуw, w ktуrym jedni biegacze dostali doping, a drugim spкtano nogi i zawieszono ciкїary - sarkastycznie zauwaїyі byіy doradca Jelcyna, zwalisty i ciкїki Gieorgij Satarow. A poniewaї o uczciwych wyborach nie mogіo byж mowy, ich rezultat nie odzwierciedlaі woli ludu, lecz wolк Kremla, nie byіo sensu powaїnie siк nad nim zastanawiaж - dodaі hardo. Szefa komunistуw Ziuganowa kanaіy telewizji paсstwowej nie dopuњciіy do gіosu nawet po wyborach. Pojawiі

269

GRA KOСCOWA

siк tylko na antenie NTW w krуtkiej migawce, jak z posкpn№ min№ i zdaje siк nie caіkiem trzeџwy mуwiі o wyborczym oszustwie, a caіe wybory nazwaі „wstrкtn№ fars№". Gdy do ataku ruszyі krytyk Putina, Niemcуw, poі№czenie przerwano.

Dziкki skomplikowanej ordynacji wyborczej i licznym akcesom deputowanych zwolennicy Putina osi№gnкli wiкkszoњж dwуch trzecich mandatуw, choж nie zdobyli nawet poіowy gіosуw. Teraz mog№ dowolnie zmieniaж konstytucjк. Przegran№ w tych wyborach jest - poza liberaln№ parti№ „Jabіoko" - takїe Sojusz Siі Prawicowych. Obie nie osi№gnкіy progu 5 procent gіosуw. Znacznie wzmocniіy siк natomiast siіy radykalno-nacjonali-styczne w rodzaju liberalnych demokratуw Wіadimira Їyrinowskiego, ktуrzy w waїnych sprawach zawsze grzecznie gіosowali, jak chciaі prezydent. Nie licz№c kilku zdobywcуw mandatуw bezpoњrednich, w nowej Dumie nie ma autentycznych demokratуw; jest za to bardzo wielu prawicowych ekstremistуw i nacjonalistуw, ktуrzy popieraj№ Putina. Dziкki hasіom nacjonalistycznym i krytyce bogatych radykalni „liberaldemokraci" Їyrinowskiego i nowo utworzony blok „Ojczyzna" zdobyіy prawie 20 procent gіosуw. Krytycy uwaїaj№ obie partie za „kierowan№ przez Kreml opozycjк". Lewicowo-nacjonalistyczny sojusz „Ojczyzna" zostaі wyczarowany przez Kreml z kapelusza tuї przed wyborami - jest on, jak siк zdaje, tworem rуwnie sztucznym i odgуrnie sterowanym co „Jedna Rosja". Choж w kampanii wyborczej prezentowaі siк jako opozycja, po zamkniкciu lokali wyborczych nowe ugrupowanie natychmiast wyst№piіo do partii krem-lowskich z ofert№ wspуіpracy. Zarуwno liberaldemokraci, jak „Ojczyzna" zrкcznie przybraіy siк w piуrka obroсcуw zwykіych ludzi, natomiast reformatorzy, ktуrzy ponieњli poraїkк, pozostawili sprawy socjalne lewicy -wyjaњniaі Walerij Fiodorow, nowy szef przywoіanego przez Kreml do porz№dku WCIOM. Milionom Rosjan mieszkaj№cych poza kwitn№c№ Moskw№ i innymi metropoliami powodzi siк za Putina, mimo rozkwitu gospodarczego, coraz gorzej. Ten boom wychodzi na dobre gіуwnie ludziom i tak juї bogatym oraz mieszkaсcom najwiкkszych miast z Moskw№ na czele. „Pіace i emerytury rosn№ symbolicznie, natomiast ceny wyraџnie pn№ siк do gуry" - mуwi Fiodorow.

Po klкsce wyborczej zamiast do samokrytyki reformatorzy przyst№pili do ostrzegania przed widmem „narodowego socjalizmu", choж wydaje siк, їe niebezpieczeсstwo nie jest aї tak wielkie: „Maj№ za zadanie gіoњno szczekaж, ale gryџж im nie wolno" - zapewnia osoba dobrze poinformowana i znaj№ca sprawy Kremla od њrodka. „Czyniж z nas ekstremistуw jest pomуwieniem" - irytuje siк Dmitrij Rogozin, specjalny peіnomocnik Putina do spraw Kaliningradu, obok byіego komunisty Siergieja Gіazjewa jeden z dwуch szefуw partii ojczyџnianych. „Niebezpieczeсstwem nie s№ te dwie

270

WYBORY PARLAMENTARNE

partie. Ich przywуdcy s№ ludџmi systemu. Groџna jest fala, ktуr№ spowodowali" - uwaїa Lilia Szewcowa, politolog z Carnegie Center w Moskwie. „Istnieje niebezpieczeсstwo, їe siіy radykalne usamodzielni№ siк, pojawi№ nowi liderzy, ktуrzy nie bкd№ chcieli taсczyж tak, jak im zagraj№ moїni".

0 tym, їe hasіa radykalne znalazіy drogк do salonуw politycznych, њwiadczy wyst№pienie szefa „Jednej Rosji" i ministra spraw wewnкtrznych Gryzіowa po zamachu terrorystycznym w Moskwie na krуtko przed wyborami. „Te zwierzкta nigdy nie bкd№ czuіy siк bezpiecznie" i „Ziemia bкdzie im siк paliж pod nogami" - woіaі wyraџnie pod wpіywem retoryki lat trzydziestych przyjaciel Putina, przez wielu traktowany jako jeden z „nastкpcуw tronu". Masowego mordercк, jakim byі Stalin, nazwaі Gryzіow „czіowiekiem wybitnym". I dodaі, їe konieczna jest nowa ocena dyktatora -w koсcu jego zbrodnie byіy jedynie „wypaczeniami w polityce wewnкtrznej". Idea wielkiej Rosji przyci№ga gіownie ludzi sіabych - uwaїa publicysta Dmitrij Orieszkin. „Zamiast zarabiaж pieni№dze, wielu woli czuж siк czкњci№ potкїnego paсstwa - i nic nie robiж".

W czwartym roku urzкdowania Putina wybory do Dumy okazaіy siк dalszym krokiem w kierunku ujednolicania Rosji. „Faza przejњciowa dobiegіa koсca" - z tryumfem w gіosie oznajmiі wiceprzewodnicz№cy Urzкdu Prezydenckiego, Wіadisіaw Surkow. „Po tych wyborach їyjemy w nowej Rosji". Tк opiniк podzielaj№ takїe przeciwnicy Putina, choж inaczej oceniaj№ ten fakt. Zwolennikom kursu autorytarnego w otoczeniu prezydenta rezultat wyborуw do Dumy dodaі animuszu.

1 choж nastroje wњrуd rosyjskich demokratуw s№ minorowe, to jednak widz№ oni pewien promyk nadziei: o ile Borys Jelcyn mуgі tіumaczyж swoje niepowodzenia w dziedzinie gospodarki wskazaniem na przeciwnikуw politycznych, ktуrzy bojkotuj№ niezbкdne reformy i ustawy, o tyle wszechwіadza Putina jest dziњ juї tak wielka, їe bardzo trudno mu bкdzie wyjaњniaж w ten sposуb ewentualne niepowodzenia. Jednakїe prognozy tego rodzaju pomijaj№ dwa aspekty: Putin w kaїdym momencie moїe siк posіuїyж swoim rz№dem jako piorunochronem, udzieliж mu dymisji i przypisaж winк za niepowodzenia. Ponadto Kreml trzyma media tak siln№ rкk№, їe nawet niepowodzenia potrafi przedstawiж jako sukces, jak zrobiіa to paсstwowa agencja informacyjna, gdy po aresztowaniu szefa Jukosu, Micha-iіa Chodorkowskiego, nast№piі krach na moskiewskiej gieіdzie. Agencja zwrуciіa wtedy uwagк opinii publicznej, їe jest to „korzystna moїliwoњж wejњcia na rynek akcji".

Wraz ze zwyciкstwem partii aparatczykуw „Jedna Rosja" armia urzкdnikуw wraz z dawnymi bojowcami KGB znуw zapanowaіa nad sytuacj№ - zarуwno na Kremlu, jak i w caіym kraju. W dzisiejszej Rosji wzorem KC KPZR funkcjonariusze Urzкdu Prezydenckiego (ulokowanego przy

271

GRA KOСCOWA

placu Starym w Moskwie) podejmuj№ za zamkniкtymi drzwiami decyzje dotycz№ce losu gubernatorуw, partii, parlamentu i caіych gaікzi przemysіu. Dzisiaj juї sam Putin dostrzega z pewnymi obawami wszechwіadzк swego aparatu - sіychaж z otoczenia prezydenta. Ale boi siк zrezygnowaж ze zwi№zanych z jego istnieniem instrumentуw wіadzy.

Sukces wyborczy aparatczykowskiej partii „Jedna Rosja" jest dalszym krokiem w kierunku „biurokratury". „W ubiegіych miesi№cach bardzo wzrosіa liczba skarg przedsiкbiorcуw na samowolк urzкdnicz№. Wielkoњж іapуwek nie tylko wzrosіa, ale siк zwielokrotniіa" - twierdzi byіy doradca Jelcyna i ekspert w dziedzinie walki z korupcj№ Gieorgij Satarow. „Dotychczas czкsto udawaіo siк nam przeszkodziж w parlamencie najgorszemu" - twierdzi liberaі Mitrochin. Jego partia „Jabіoko" zablokowaіa na przykіad w ostatniej chwili ustawк o prywatyzacji parkуw przyrody: „Biurokraci chcieli korzystaж z Dumy jak ze sklepu samoobsіugowego".

Nie wszyscy jednak tak myњl№. Wszechwіadza urzкdnikуw nie jest przekleсstwem Rosji, lecz jej bіogosіawieсstwem - woіa wielkim gіosem Їyrinowski. Ten haіaњliwy prowokator uchodzi w oczach wielu za nadwornego bіazna Kremla, ktуry czasem moїe powiedzieж coњ, o czym prezydent moїe tylko pomyњleж. Rosjanie nie chcieli їadnej demokracji, zwіaszcza demokracji zachodniej - grzmi Їyrinowski. Jako poddani nowego cara Putina Rosjanie czuj№ siк lepiej niї jako peіnoprawni obywatele. Bez silnej rкki wielonarodowe paсstwo, jakim jest Rosja, rozpadіoby siк i pogr№їyіo w chaosie.

Wybory prezydenckie

Przedstawiaj№c zdumionym Rosjanom nowego szefa rz№du, Wіadimir Putin na moment siк zawahaі. Zdaje siк, їe zapomniaі imienia ojca swego kandydata na premiera, Michaiіa Fradkowa, i musiaі dyskretnie zerkn№ж do notatek: drugi (wedіug konstytucji) czіowiek w paсstwie nazywaі siк Michaiі Jefimowicz Fradkow. W telewizyjnych wiadomoњciach popoіudniowych moїna jeszcze byіo zobaczyж tк zabawn№ scenkк. Wieczorem padіa juї ofiar№ noїyc cenzorskich.

Caіa Rosja przecieraіa oczy ze zdumienia, gdy tuї przed wyborami, w koсcu lutego 2004 roku, prezydent zwolniі premiera. Co prawda o odwoіaniu Michaiіa Kasjanowa (zwanego „Misza dwa procent"), wiernego czіowieka Jelcyna i orкdownika Chodorkowskiego, mуwiіo siк od chwili aresztowania szefa Jukosu, ale przecieї nikt siк nie spodziewaі, їe Putin bкdzie wymieniaі konie w zaprzкgu tuї przed met№. Widocznie jego zausznicy ze sіuїb specjalnych postraszyli go groџb№ puczu, jeњli natychmiast nie pozbкdzie siк Kasjanowa. W kaїdym razie taka pogіoska kr№їyіa wњrуd kremlow-skich urzкdnikуw: w przypadku puczu premier jako drugi czіowiek w paсstwie musiaіby zast№piж prezydenta, gdyby mu siк coњ przydarzyіo. Byж moїe te pogіoski brzmi№ trochк awanturniczo, ale zwaїywszy na radzieckie jeszcze metody uprawiania polityki w Moskwie, wcale nie s№ aї tak absurdalne. Niezaleїnie od tego, jak realna byіa groџba puczu, nie moїna byіo wykluczyж, їe za kremlowskimi murami celowo podsycano lкki przed niebezpieczeсstwem przewrotu i knuto intrygi polityczne. Pasowaіoby to jak najbardziej do bizantyсskiego stylu sprawowania rz№dуw na Kremlu przez Putina. Spekulacje rozkwitіy tak bujnie rуwnieї dlatego, їe Putin nie potrafiі przedstawiж їadnego przekonuj№cego uzasadnienia w sprawie zmiany

273

GRA KOСCOWA

premiera (podobnie jak dla wielu innych decyzji personalnych, ktуre podejmowaі); zreszt№ nawet tego nie prуbowaі. Jak za rz№dуw Biura Politycznego i Komitetu Centralnego o decyzjach ani siк nie dyskutuje, ani siк ich nie uzasadnia, tylko ogіasza. Nastкpca Kasjanowa, byіy minister handlu zagranicznego i szef policji podatkowej, Fradkow, dla wiкkszoњci Rosjan byі postaci№ nieznan№. Jako przedstawiciel Rosji przy UE ten aparatczyk o zwalistej i ciкїkiej sylwetce piastowaі ciepі№ posadkк w Brukseli; miaі rangк ministra, ale rzeczywistymi wpіywami nie dysponowaі. O jego pogl№dach politycznych nic nie byіo wiadomo, nie naleїaі do їadnej partii.

„Putin przedstawiі absolutnie lojalne, bezbarwne odbicie samego siebie" - uwaїa Roland Nash, analityk w Renaissance Capital w Moskwie. Wielu Rosjan spodziewaіo siк decyzji wskazuj№cej kierunek i s№dziіo, їe prezydent - skoro juї siк zdecyduje na dymisjк rz№du - wyniesie na fotel premiera jakiegoњ liberalnego reformatora lub przedstawiciela frakcji KGB na Kremlu.

Stawiaj№c przed samymi wyborami na Fradkowa, Putin zachowaі siк tak jak cztery lata wczeњniej: nie zdradziі swych rzeczywistych planуw politycznych, dziкki czemu nikomu siк nie naraziі. Tym samym otwarta pozostaіa takїe kwestia, kogo zamierza przygotowaж na swego nastкpcк. Fradkow podobno wyrуїniaі siк „wysokimi kwalifikacjami, uczciwoњci№"; miaі ponadto doњwiadczenie w walce z korupcj№ - dowodziі prezydent. Nie po raz pierwszy sіowa Putina zabrzmiaіy cynicznie, gdyї Fradkow byі wczeњniej uwikіany w aferк korupcyjn№. Jako szef notorycznie przekupnej policji podatkowej z powodu rуїnych nieprawidіowoњci zostaі swego czasu „zesіany" przez Putina do Brukseli - twierdz№ wtajemniczeni. Zarzuty o korupcjк wysuwano przeciw Fradkowowi takїe, gdy staі na czele ministerstwa handlu zagranicznego; waїne akta z tamtego okresu ulegіy zniszczeniu w wyniku poїaru.

Nowy premier nie miaі ani politycznego znaczenia, ani osobowoњci. W Biaіym Domu, siedzibie rz№du nad rzek№ Moskw№, pokazaі siк nie jako samodzielny polityk, ale wykonawca poleceс Putina. „Jest jak mongolski astronauta: dumny, їe znalazі siк na pokіadzie statku kosmicznego; nie wolno mu jednak dotykaж їadnych guziczkуw, dziкki czemu specjalnie nie przeszkadza" - szydz№ z Fradkowa i jego roli przeciwnicy prezydenta. Podobnie jak jego zdymisjonowany poprzednik Michaiі Kasjanow, nowy szef rz№du, mкїczyzna krкpy o dobrotliwym, z chіopska przebiegіym uњmiechu na twarzy (rуwnie dobrze mуgіby obj№ж resort rolnictwa), przez dіugi czas uchodziі za czіowieka z obozu Jelcyna i rzecznika wielkich i bogatych koncernуw z grup№ Alfa na czele.

Wiкkszoњж rosyjskich politykуw w putinowskiej „demokracji jednego czіowieka" oficjalnie wypowiedziaіa siк nader pozytywnie o nominacji

WYBORY PREZYDENCKIE

Fradkowa, choж pewien znawca moskiewskiej sceny politycznej, czіowiek maj№cy dobre kontakty na Kremlu, twierdzi, їe w rzeczywistoњci ta nieoczekiwana decyzja personalna Putina byіa dla znacznej czкњci elit politycznych jak „uderzenie obuchem".

Tymczasem kampania prezydencka trwaіa juї w najlepsze. Pewn№ przesad№ byіoby wszakїe uїycie w tym kontekњcie okreњlenia „walka wyborcza". W zwi№zku z tym, їe podczas grudniowych wyborуw do Dumy Kreml przeci№gn№і jednak strunк i nie pozostawiі opozycji szansy na uczciw№ rywalizacjк, ta siк obraziіa i ust№piіa pola. Powaїni przeciwnicy Putina zbojkotowali wybory, daj№c do zrozumienia, їe nie wierz№ w ich uczciwoњж i obawiaj№ siк manipulacji przy urnach wyborczych. Przysporzyіo to Kremlowi kolejnego problemu: wprawdzie nikt nie w№tpiі w zwyciкstwo Putina, ale bez powaїnego kontrkandydata wyborom groziіo przeobraїenie siк w farsк. Tryumf urzкduj№cego prezydenta byіby w tej sytuacji rуwnie przekonuj№cy co zwyciкstwo na wіasnym boisku Bayernu Monachium nad zespoіem amatorуw z ligi regionalnej.

Z obawy, їe Putin mуgіby pozostaж na arenie wyborczej bez powaїnie wygl№daj№cego przeciwnika, Kreml sam siк postaraі o nadanie kampanii pozorуw wiarygodnoњci, siкgaj№c po metody kagebowskie. Znawcy rosyjskiej sceny politycznej ze zdumienia przecierali oczy, gdy niespodziewanie rкkawicк rzuciі prezydentowi szef Rady Federacji Siergiej Mironow. Petersburїanin uchodziі za wiernego przyjaciela i lojalnego wasala prezydenta. Mironow, ktуry z natury jest czіowiekiem doњж sztywnym, zapytany, dlaczego zdecydowaі siк kandydowaж, staі przed kamerami jak sparaliїowany. Nie przedstawiі їadnego sensownie i dobrze sformuіowanego argumentu, ale powiedziaі coњ, co byіo prawd№ oczywist№: wyst№piі przeciw Putinowi, by go wesprzeж. „Jeњli przywуdca wyrusza do walki, naleїy pozostaж w pobliїu" - tіumaczyі. W tonie uniїonym, by nie wkradіo siк jakiekolwiek nieporozumienie, zapewniaі, їe sam bкdzie gіosowaі na Putina. Wystкpuje przeciw prezydentowi, bo jest mu to winny, bo nie moїe wygl№daж, jakby wybуr Putina byі fars№ - zapewniaі. Jego zachowanie pozwala gікboko wnikn№ж w sposуb rozumienia demokracji przez nowych wіadcуw Kremla, ktуrym - z niepokojem zauwaїaj№ krytycy - wydaje siк, їe wybory nie s№ niczym wiкcej niї absurdalnym widowiskiem.

Pojawienie siк na scenie Mironowa opіaciіo siк jednak. Front bojkotu zacz№і pкkaж. Swoje kandydatury zapowiedzieli przedstawiciele lїejszych wag. Dziкki temu pozory wyboru zostaіy zachowane, nawet jeњli daіo siк zauwaїyж, їe prawie wszyscy konkurenci Putina wyraџnie unikali krytykowania go, znacznie chкtniej wysuwaj№c zarzuty pod adresem rz№du. Milczeniem pomijano przy tym fakt, їe ministrowie s№ jedynie wyko-

274

275

GRA KOСCOWA

nawcami rozkazуw Kremla i tak naprawdк decyzje zapadaj№ w Urzкdzie Prezydenckim.

Z braku powaїnych konkurentуw Kreml zacz№і prawdziw№ kampaniк przeciw swym najwiкkszym wrogom: tym ludziom, ktуrzy postanowili, їe gіosowaж nie bкd№. Poniewaї ponowny wybуr Putina uchodziі za rуwnie nieunikniony jak rausz alkoholowy podczas rosyjskiej uroczystoњci, a sondaїe opinii publicznej przewidywaіy 70-80 procent poparcia dla jego kandydatury, pojawiіa siк obawa, їe nie zostanie osi№gniкta lub bкdzie przekroczona tylko nieznacznie przewidywana przez konstytucjк (jako warunek waїnoњci wyborуw) 50-procentowa frekwencja.

W caіym kraju urzкdnicy zaczкli siк przeњcigaж w pomysіach, jak temu zapobiec i zameldowaж Moskwie o masowym uczestnictwie w wyborach. Na przykіad Rada Miejska Chabarowska doszіa do wniosku, їe chory, ktуry chce wyzdrowieж, musi byж њwiadomym obywatelem. Miejscowi urzкdnicy uknuli plan, їe szpitale miejskie bкd№ przyjmowaж tylko tych pacjentуw, ktуrzy wczeњniej zgіosz№ wniosek o zarejestrowanie na liњcie wyborcуw - co umoїliwi im oddanie gіosu z іуїka szpitalnego. Na skutek licznych protestуw plany te wprawdzie upadіy, ale jak wynikaіo z doniesieс prasowych, pomysіy rуwnie absurdalne rodziіy siк jak grzyby po deszczu w wielu rejonach kraju. Wіadze obozуw dla uchodџcуw czeczeсskich w Inguszetii zagroziіy swym podopiecznym, їe odmowa uczestniczenia w wyborach moїe skutkowaж odebraniem racji chleba. W Kaliningradzie, dawnym Kуnigsbergu, urzкdnicy postanowili przyci№gn№ж wyborcуw do urn specjalnymi rabatami na њrodki spoїywcze sprzedawane w lokalach wyborczych. Dla gіosuj№cych po raz pierwszy byіy bezpіatne bilety na koncert. Senat Uniwersytetu we Wіadywostoku postanowiі, їe niedziela wyborcza nie bкdzie dla studentуw dniem wolnym, i skierowaі ich do obsіugi lokali wyborczych. Їoіnierze narzekali, їe w jednostkach dowуdztwa rozwaїaj№ wysyіanie ich do urn wyborczych caіymi batalionami. W Niїnym Nowgorodzie na tajnym posiedzeniu miejscowy gubernator udzieliі urzкdnikom instrukcji, by zadbali o co najmniej 70-procentow№ frekwencjк na obszarach podlegaj№cych ich kompetencji - donosiіa anglojкzyczna gazeta „Moscow Times". W dniu wyborуw rozdzwoniіy siк komуrki milionуw Rosjan: wielcy operatorzy sieci telefonii komуrkowej wzywali SMS-ami wіaњcicieli aparatуw do pуjњcia do urn wyborczych.

Machina medialna pracowaіa na najwyїszych obrotach. Kamery telewizyjne rejestrowaіy kaїde uњciњniкcie dіoni Putina, jeїeli wszystko szіo gіadko i bez przeszkуd. Gdy jednak podczas wielkich manewrуw na dalekiej pуіnocy w obecnoњci gіowy paсstwa nie powiуdі siк start kilku pociskуw rakietowych, kanaіy telewizji paсstwowej pominкіy milczeniem ten

276

WYBORY PREZYDENCKIE

przykry fakt. Kanaі „Rossija" przedstawiі za to - wbrew ordynacji wyborczej - caіe przemуwienie Putina; komisja wyborcza poprzestaіa na zmarszczeniu czoіa. Nie byіa jednak tak wyrozumiaіa w stosunku do przeciwnikуw prezydenta. Niektуrzy menedїerowie kampanii jego przeciwnikуw spotykali siк w aresztach. W prasie wielkonakіadowej niejeden naczelny nie zawahaі siк przypomnieж zespoіowi, їe „naleїy zadbaж o przyzwoity wynik wyborczy". Z doniesieс „krytyczne podteksty wyrzucano" - ubolewali dziennikarze. Z sondaїy wyborczych wynikaіo, їe wielu wyborcуw niczego praktycznie nie wiedziaіo o kandydaturach innych niї Putin.

Jeszcze tego samego wieczoru, zaledwie podliczono gіosy oddane na zwyciкskiego szefa paсstwa (okoіo 70 procent), nad Kremlem pojawiі siк groџny sіup ognia. Zrazu jednak niewielu Rosjan mogіo siк o tym dowiedzieж, podobnie zreszt№ jak o zwyciкstwie wyborczym Putina. Zamiast relacji z przebiegu wyborуw i liczenia gіosуw, kanaі rosyjskiej telewizji paсstwowej RTR nadawaі w ten wieczуr film fabularny Moskwa nie wierzy іzom. Rosyjska „Jedynka" przeciwstawiіa mu Pieњс o tajdze i Braterstwo broni. O tym, їe pіonie jak pochodnia prawie dwustuletni Maneї, jeden z najbardziej znanych zabytkуw Moskwy, telewidzowie w ten wyborczy wieczуr mogli siк dowiedzieж tylko mimochodem, na marginesie innych informacji. A przecieї nad Kremlem, zaledwie kilkaset metrуw od gabinetu Putina, unosiі siк widoczny z daleka ogromny, czerwony, upiorny sіup ognia.

Jeszcze nie ugaszono poїaru, a juї wіadze pospieszyіy z zapewnieniami, їe w їadnym razie nie byіo to podpalenie ani zamach. Zdaje siк, їe chodziіo o to, by їadne lкki ani alarmistyczne nagіуwki w gazetach nie przyжmiіy tryumfu wyborczego Putina. Zamiast zdjкж z poїaru, w czasie ktуrego zginкіo dwуch straїakуw, paсstwowa stacja RTR wielokrotnie pokazywaіa program poњwiкcony symbolom wіadzy Putina. Widzowie najpierw dіugo mogli podziwiaж egzemplarz konstytucji, na ktуrym prezydent poіoїyі rкkк podczas swej pierwszej przysiкgi; nastкpnie szwaczka opowiadaіa, jak zіot№ nici№ haftowaіa flagк paсstwow№, ktуra teraz powiewa nad siedzib№ Putina na Kremlu. Na kanaіach telewizji paсstwowej docieraj№cych do wszystkich czкњci Rosji praktycznie nie wspominano o przeciwnikach prezydenta. Jedynie w NTW, ktуry podobnie jak „Litera-turnaja Gazieta" za czasуw radzieckich ma pozwolenie na gіos krytyczny, o ile nie przekroczy pewnej granicy, Rosjanie mogli usіyszeж inne informacje i opinie. Jednakїe ze wzglкdu na mniejszy zasiкg tej stacji nie dotarіy one do widzуw w caіym kraju. Program telewizyjny w wieczуr wyborczy wiкcej mуwiі o kondycji demokracji w Rosji niї polityczne analizy.

Wojna z dzieжmi

Nagle nawet ratownicy okazali siк bezradni. Zaledwie wynieњli na noszach z sali szkoіy nr 1 w Biesіanie mіodego, silnego mкїczyznк, gdy daі siк sіyszeж czyjњ gіoњny krzyk: „To jeden z terrorystуw!". Natychmiast na domniemanego zіoczyсcк rzuciіy siк dziesi№tki kobiet i mкїczyzn, zrzucono go na ziemiк i zaczкto kopaж, aї przestaі siк ruszaж. Wojsko i milicja pojawiіy siк wprawdzie bardzo szybko, by odeprzeж wњciekіy tіum, ale na nic siк to nie zdaіo. Dopiero terkot karabinu maszynowego daі poї№dany skutek. Scena samos№du dobiegіa koсca.

A przecieї wszystko miaіo wygl№daж caіkiem inaczej. To miaіo byж radosne њwiкto. 1 wrzeњnia w 34-tysiкcznym Biesіanie, jak w caіej Rosji, rodzice i krewni przyszli razem z dzieжmi na uroczyste otwarcie nowego roku szkolnego. Na dziedziсcu szkolnym nauczyciele zaczкli juї witaж swoje klasy, gdy padіy pierwsze strzaіy. Z ciкїarуwki zeskakiwali uzbrojeni po zкby terroryњci, strzelaj№c we wszystkich kierunkach. Byіo ich okoіo trzydziestu. Kilku mкїczyzn, ktуrzy prуbowali stawiж opуr, zginкіo pod gradem kul. Napastnicy zepchnкli pozostaіych dorosіych i dzieci w stronк sali gimnastycznej.

Terroryњci, byіy wњrуd nich dwie kobiety przepasane іadunkami wybuchowymi, zaczкli teraz pospiesznie upychaж ludzi po salach i rozmieszczaж w budynku іadunki wybuchowe. Kilkorgu dzieciom kazali stan№ж w oknach w charakterze їywych tarcz. W wielkim upale pozbawieni wody, jedzenia i lekуw zakіadnicy drїeli o їycie. Putin, ktуry w obliczu dotychczasowych aktуw terrorystycznych gіoњno i bez wahania zapowiadaі zemstк, tym razem zakіopotany milczaі. „To, co obecnie dzieje siк w Pуіnocnej Osetii, jest straszne" - powiedziaі, gdy nastкpnego dnia po raz

278

WOJNA Z DZIEЖMI

pierwszy zabraі publicznie gіos w tej sprawie. Byі blady. „Najwaїniejsze jest їycie zakіadnikуw" - dodaі.

Po zamachach bombowych na dwa samoloty, w ktуrych zginкіo 90 osуb, i odpaleniu іadunku wybuchowego obok stacji metra w Moskwie, w wyniku czego їycie straciіo 10 osуb, wziкcie zakіadnikуw w Biesіanie byіo czwartym juї zamachem terrorystycznym w Rosji w ci№gu oњmiu dni, ale byіo teї uderzeniem nowego typu, gdyї - pomijaj№c nieliczne wyj№tki -dzieci w wieku szkolnym nawet dla terrorystуw stanowiіy tabu. Prezydent stan№і wobec nierozwi№zywalnego dylematu: szturm na budynek byі zbyt niebezpieczny dla zakіadnikуw, ustкpstwo stanowiіoby zachкtк dla zwolennikуw tego typu dziaіaс i byіoby sprzeczne z dotychczasow№ lini№ polityczn№ Putina.

Gdy po uzgodnieniach z terrorystami 3 wrzeњnia (na trzeci dzieс od wziкcia zakіadnikуw) ekipa sіuїb likwidowania skutkуw katastrof okoіo godziny 13 podjechaіa pod szkoік zabraж zwіoki, ktуre ci№gle jeszcze leїaіy na dziedziсcu, wydarzenia nabraіy wіasnej tragicznej dynamiki. Nagle daіy siк sіyszeж dwie detonacje. Podobno kilku terrorystуw przez pomyіkк odpaliіo іadunki. Uzbrojeni mieszkaсcy miasta, ktуrzy juї wczeњniej zajкli pozycje wokуі szkoіy, natychmiast'otworzyli ogieс. Sytuacja caіkowicie wymknкіa siк spod kontroli. Pospiesznie wezwane na pomoc jednostki specjalne rozpoczкіy szturm budynku, a terroryњci zaczкli odpalaж przygotowane wczeњniej іadunki i strzelaж do zakіadnikуw.

Na znajduj№cych siк w pobliїu szkoіy ulicach rozgrywaіy siк straszne sceny, ktуre zobaczyі caіy њwiat. Ostrzeliwani ze wszystkich stron їoіnierze biegn№cy z zalanymi krwi№ dzieжmi na rкkach i szukaj№cy bezpiecznego miejsca; wyrostki w samych tylko majtkach, z ranami odіamkowymi na caіym ciele, ostatkiem siі wydostaj№cy siк poza pole ostrzaіu. Padaj№ce na ziemiк bez przytomnoњci kobiety, zrozpaczeni ludzie zakrywaj№cy rкkami przeraїone twarze. Uratowani chciwie chwytaj№cy butelki z wod№ podawane przez ratownikуw. Przez wiele godzin sіychaж byіo strzaіy i detonacje. Nad okolic№ kr№їyіy њmigіowce. Obok podeptanych kwiatуw przyniesionych na uroczystoњж rozpoczкcia roku szkolnego powoli zasychaіy kaіuїe krwi.

W czasie gdy zachodnie stacje telewizyjne pokazywaіy wszystkie te sceny grozy i chaosu, telewizja rosyjska nadawaіa filmy fabularne. „Sіyszeliњmy strzaіy, ale myњleliњmy, їe nic zіego siк nie dzieje, bo w telewizji nic nie byіo. Dopуki nie zadzwonili do nas z USA dawni s№siedzi i przeraїeni powiedzieli, їe trwa szturm na szkoік, їe wszystko to widz№ w telewizji. Ja byіam kilkaset metrуw dalej i o niczym nie wiedziaіam, a oni, z drugiego koсca њwiata, widzieli wszystko" - mуwiіa pуџniej starsza kobieta, mieszkanka Biesіanu, ktуrej dwoje wnukуw byіo w szkole i prze-

279

GRA KOСCOWA

їyіo. W pierwszych krуtkich relacjach telewizja paсstwowa kіadіa gіуwny nacisk na uspokajanie widzуw. W pocz№tkowych doniesieniach byіa mowa o tym, їe udaіo siк ewakuowaж wszystkich zakіadnikуw. Њmiertelnych ofiar miaіo nie byж duїo - dwie do piкciu. Dopiero gdy kilka godzin pуџniej do sali gimnastycznej dotarі, chyba przez przypadek, kamerzysta brytyjskiej ekipy telewizyjnej i odkryі w niej okoіo stu zwіok, wіadze przyznaіy, їe zabitych byіo duїo. Czкњci terrorystуw udaіo siк zbiec z budynku szkoіy i zabarykadowaж w s№siednich domach. Niektуre ulice miasta wygl№daіy jak pole bitwy. Dziewiкж godzin po rozpoczкciu szturmu niemaіa grupa terrorystуw ci№gle jeszcze przebywaіa w szkole, przetrzymuj№c okoіo 50 osуb.

Wіadze wolaіy tuszowaж niї informowaж, zgodnie z tradycjami radzieckiej propagandy. Tak na przykіad pocz№tkowo podano do wiadomoњci, їe w szkole przebywaіo okoіo 150 osуb, choж byіo wiadomo, їe w rкkach terrorystуw znalazіo siк co najmniej 1200 dorosіych i dzieci. Ta dezinformacja wywoіaіa liczne plotki, choжby takie, їe wіadze bezpieczeсstwa њwiadomie zmierzaіy do eskalacji sytuacji, by rozpocz№ж szturm. Rzecznik Federalnej Sіuїby Bezpieczeсstwa wielokrotnie jednak zapewniaі, їe akcja uwolnienia zakіadnikуw nie jest planowana: „Zamierzamy kontynuowaж negocjacje". Zdaniem ekspertуw przemawiaі za tym takїe fakt, їe szturm w jasnym њwietle dziennym nie miaіby sensu. Ponadto siіy antyterrorystyczne byіy do szturmu rуwnie sіabo przygotowane jak caіa sіuїba medyczna. Zrozpaczeni ludzie wozili swoich rannych do szpitali wіasnymi samochodami, gdyї karetek byіo za maіo.

Jak siк pуџniej okazaіo, w masakrze zginкіo znacznie wiкcej ludzi, niї przyznawaіy wіadze w Moskwie. Wedіug pуџniejszych danych oficjalnych do koсca wrzeњnia liczba њmiertelnych ofiar dramatu w Biesіanie wyniosіa 394 osoby; w tym czasie wiele osуb ci№gle jeszcze w stanie zagraїaj№cym їyciu leїaіo w szpitalach. Dane te stoj№ w sprzecznoњci z informacjami rosyjskiej prokuratury generalnej, ktуra wуwczas mуwiіa o 329 zabitych. Na samym tylko centralnym cmentarzu w Biesіanie wykopano 305 grobуw. 3 wrzeњnia, bezpoњrednio po szturmie na szkoік, wіadze lokalne Osetii Pуіnocnej zamуwiіy 726 trumien, co w Biesіanie daіo asumpt do snucia przypuszczeс, їe liczba њmiertelnych ofiar musi byж o kilkaset wiкksza, niї wynika z danych oficjalnych. Te straszne obawy nie potwierdziіy siк jednak - mуwiono pуџniej.

Zdjкcia na filmach wideo, nakrкcone po szturmie na szkoік, pokazuj№ obrazy jak z thrillerуw. W sali gimnastycznej leїaіo wiele zwкglonych, niemoїliwych do rozpoznania zwіok, wњrуd nich tors kobiety trzymaj№cej w ramionach maіe dziecko; film z s№siedniego pomieszczenia pokazywaі gіowк i nogi terrorystki samobуjczyni. Przed szkoі№ leїaіy pozbawione

280

WOJNA Z DZIEЖMI

gіowy zwіoki terrorysty, ktуry straciі j№ zapewne podczas ataku jednostek specjalnych.

Jak wynika z relacji naocznych њwiadkуw, jeden z terrorystуw zostaі przygnieciony padaj№c№ њcian№ i pozostawiony wіasnemu losowi przez rozsierdzonych ratownikуw, mimo їe bіagaі o pomoc i woіaі, їe siк poddaje. Ten sam њwiadek twierdziі, їe w chwili gdy wybuchіa walka, nie podjкto їadnego szturmu na szkoік. Sytuacja wymknкіa siк spod kontroli po przypadkowo wywoіanej eksplozji. Inny naoczny њwiadek, kobieta, twierdzi, їe terroryњci byli w szoku, gdy w pi№tek po poіudniu doszіo do wymiany pierwszych strzaіуw.

W kaїdym razie siіy bezpieczeсstwa zawiodіy katastrofalnie. Nie po raz pierwszy. Nie wyci№gniкto їadnych konsekwencji z tragedii w teatrze na Dubrowce sprzed dwуch lat. Wrкcz przeciwnie: wielu terrorystуw wyszіo z aresztуw na wolnoњж za іapуwki; w Biesіanie wіadzom nie udaіo siк nawet odizolowaж miejsca tragedii; do eskalacji wydarzeс w znacznej mierze przyczynili siк uzbrojeni cywile otaczaj№cy szkoік; ci sami ludzie bardzo teї utrudnili dziaіanie siі specjalnych.

Przez caіy pi№tek po krwawym zakoсczeniu dramatu zakіadnikуw prezydent Putin milczaі. Rankiem nastкpnego dnia wybraі siк osobiњcie na miejsce tragedii. Ubrany na czarno i w sposуb widoczny poruszony dramatem szef paсstwa, ktуry zazwyczaj po atakach terrorystycznych nie wahaі siк reagowaж gіoњno i nie cofaі siк przed rzucaniem grуџb, milcz№co stan№і przy szpitalnym іуїku њpi№cej ofiary. Do szpitala przybyі we wczesnych godzinach porannych, gdyї o tej porze pacjenci jeszcze zwykle њpi№, a on „џle siк czuje w bezpoњrednich kontaktach tego rodzaju", mуwiono pуџniej w sztabie kryzysowym. Nastкpnie Putin udzieliі instrukcji ludziom swej ochrony. Spoіeczeсstwo miaіo odnieњж wraїenie, їe prezydent panuje nad sytuacj№ i ma wszystko pod kontrol№. Jego krytycy uwaїaj№ natomiast, їe dramat w Biesіanie udowodniі coњ wrкcz przeciwnego, i nazywaj№ prezydenta „autorytarnym wіadc№ bez autorytetu". Putina i jego ministrуw, ktуrzy przy kaїdej okazji nieprzyzwoicie dіugo pokazuj№ siк w telewizji, w czasie trwania tej tragedii praktycznie nie byіo ani widaж, ani sіychaж. Tragedia pokazaіa teї, їe autorytarny system Wіadimira Putina nie jest odporny na kryzysy: prezydent nie stawia na politykуw samodzielnych i odpowiedzialnych, ale na maіo wyrazistych odbiorcуw poleceс. Ludzie ci nie s№ w stanie podejmowaж samodzielnych decyzji. Wiele mуwi fakt, їe wszyscy ci kapitanowie od piкknej pogody: prezydent, premier i minister obrony, ktуrzy zazwyczaj tak chкtnie ustawiaj№ siк przed kamerami, zniknкli nagle z ekranуw; na ich miejsce „odkomenderowano" nikomu nieznanego generaіa z prowincji. W skorumpowanym biurokratycznym reїimie, w ktуrym sіuїby spe-

281

GRA KOСCOWA

cjalne i policja s№ poza wszelk№ kontrol№, terror nie moїe byж skutecznie zwalczany - uwaїa szef partii „Jabіoko" Jawliсski. „Tragedia Biesіanu pokazaіa, їe system Putina nie jest przygotowany na burze" - s№dzi politolog Lilia Szewcowa. „Kto stawia na polityczne marionetki, nie jest w stanie uporaж siк z kryzysami". Silne paсstwo Putina jest bezradne. Prezydent zdaje sobie z tego sprawк. „Ale sam jest czіowiekiem dawnego systemu, otoczonym przez ludzi dawnego systemu i wszelka zmiana mogіaby byж niebezpieczna".

Na wydarzenia w Biesіanie Putin zareagowaі instynktownie, ale decyduj№cy okazaі siк nawyk wyniesiony z dawnego, radzieckiego systemu: jedyna dymisja, jaka nast№piіa bezpoњrednio po wziкciu zakіadnikуw, nie dotyczyіa їadnego z odpowiedzialnych urzкdnikуw, ale redaktora naczelnego dziennika „Izwiestija", ktуry pozwoliі na krytyczn№ relacjк wydarzeс. Gdy o wyjaњnienia poprosiі minister spraw zagranicznych Holandii, pytaj№c, jak mogіo dojњж do tej tragedii, zamiast odpowiedzi, ze strony ministra spraw zagranicznych Rosji spotkaі siк z zarzutem „bluџnierstwa". Zamiast mуwiж o bікdach wіadz bezpieczeсstwa, rosyjskie њrodki przekazu zajкіy siк przede wszystkim „skandaliczn№ sprawozdawczoњci№ w mediach zachodnich". Odwaїnego stawiania krytycznych pytaс nie uwaїa siк tu za zadanie mediуw, lecz za prowokacjк, za ktуr№ kryj№ siк ciemne siіy i brak wspуіczucia dla ofiar. „Szydzenie na stronach gazet - to plucie w twarz i tak upokorzonego juї kraju - plucie w twarz nie prezydenta i rz№du, lecz narodu. Dziкki, drodzy s№siedzi" - piorunowaі „Moskowskij Komsomolec". Prezydent Kwaњniewski musiaі wysіuchaж zarzutуw Putina, їe relacje w polskiej prasie byіy „stronnicze". Wygl№da na to, їe na Kremlu nie wierz№, їe szef paсstwa nie moїe zadekretowaж, co maj№ pisaж dziennikarze.

I znуw ludzie o kaukaskim typie urody musz№ siк mieж na bacznoњci, bo mog№ siк spotkaж z nieprzyjemnoњciami, a nawet groџbami, jak zdarzyіo siк Magomedowi Toіbajewowi. Ten bohater Rosji, kosmonauta i pilot oblatywacz, podczas kontroli paszportуw na moskiewskiej stacji metra Wychino usіyszaі od legitymuj№cych go milicjantуw, zapewne w zwi№zku z czeczeсsko brzmi№cym nazwiskiem, nastкpuj№c№ radк: „Zjeїdїaj st№d, czarny robolu, i powiedz swoim ziomkom, їe ich wszystkich wydusimy!". Po takim powitaniu obaj strуїe prawa pomogli byіemu dowуdcy statku kosmicznego „Buran" w maіo miкkkim l№dowaniu. Kilka dni pуџniej astro-nauta wycofaі wszystkie skargi i oњwiadczyі, їe sam byі wszystkiemu winien i zachowaі siк „nieodpowiednio". Ten nagіy zwrot wygl№daі doњж osobliwie, brzmiaі trochк jak „wyrazy skruchy", ktуre w czasach radzieckich skіadali dysydenci, gdy po intensywnych kontaktach z wіadz№ wyrzekali siк krytycznej postawy.

282

WOJNA Z DZIEЖMI

Zamiast zreformowaж organa bezpieczeсstwa po ich ponownej kompromitacji, zamiast zezwoliж na otwart№ dyskusjк na temat bікdуw przez nie popeіnionych, by wyci№gn№ж wnioski na przyszіoњж, Putin wyniуsі z tej tragedii caіkiem odmienne nauki: uznaі, їe naleїy znieњж wybory gubernatorуw. Odt№d gubernatorуw - jak za czasуw radzieckich - ma wyznaczaж Kreml. Dla zwalczania terroru - brzmiaіo oficjalne uzasadnienie - choж zapewne nikt nie potrafi sensownie wyjaњniж, w jaki sposуb zniesienie demokratycznych wyborуw moїe siк przyczyniж do poprawy bezpieczeсstwa. Przekonuj№co brzmi natomiast inne wyjaњnienie, ktуre moїna byіo usіyszeж - co prawda w sposуb zawoalowany - nawet na samym Kremlu. Plany tego rodzaju istniaіy juї od dawna, a Biesіan byі doskonaіym pretekstem, by wprowadziж je w їycie. Jak absurdalna jest argumentacja Kremla, dowodzi sam dramat biesіaсski: oficjalnie prezydent zapewniaі, їe їycie zakіadnikуw ma priorytet najwyїszy, ale їaden z jego pupili nie byі skіonny do podjкcia rokowaс, choж ї№dali tego terroryњci. Prezydenci Inguszetii i Osetii Pуіnocnej, faktycznie wyniesieni do wіadzy przez Kreml, w czasie trwania dramatu w Biesіanie albo caіkiem zniknкli ze sceny, jakby siк zapadli pod ziemiк, albo nie byli w stanie, czy teї nie mieli odwagi czegokolwiek przedsiкwzi№ж. I dopiero polityk, niegdyњ wybrany w demokratycznych wyborach, ktуry wykazaі siк niezaleїnoњci№ i z tego powodu zostaі przez Putina zdjкty ze stanowiska i zast№piony posіusznym kagebowcem, odwaїyі siк jako jedyny wejњж do jaskini lwa - byіy prezydent Inguszetii Rusіan Aіuszew zdoіaі uzyskaж od terrorystуw zwolnienie 26 zakіadnikуw.

Po tragedii w Biesіanie na spotkaniu z grup№ zachodnich ekspertуw w sprawach rosyjskich, zaproszonych i goszczonych w luksusowych warunkach w Moskwie na koszt gospodarzy, prezydent Putin zapewniaі, їe jest znaczniej bardziej liberalny niї jego otoczenie. Jednoczeњnie wykluczyі moїliwoњж przyznania Czeczenii autonomii.

Wydarzenia w Biesіanie to zіy omen. Krwawy dramat zakіadnikуw mуgі zburzyж polityczn№ rуwnowagк wielonarodowego regionu Kaukazu. W najbliїszych miesi№cach po tamtych tragicznych wydarzeniach istotnie dochodziіo wielokrotnie do starж zbrojnych poza obszarem Czeczenii: zwіaszcza w Dagestanie i Inguszetii, ale nie tylko. Stosuj№c na wielk№ skalк њrodki ucisku, prowadz№c czystki, w ktуrych znikaj№ takїe zupeіnie niewinni ludzie, Kreml popycha w stronк ekstremizmu nawet umiarkowanych muzuіmanуw - z ubolewaniem zauwaїa tutejsza opozycja. Znaj№ca dobrze stosunki czeczeсskie Anna Politkowska z Moskwy opowiada o pewnej cze-czeсskiej rodzinie, ktуr№ opuњciіo wielu mіodych mкїczyzn, by przyі№czyж siк do partyzantуw w gуrach. Na stole pozostawili list nastкpuj№cej treњci: „Nie moїemy dіuїej bezczynnie patrzeж na to, co siк tu dzieje".

283

GRA KOСCOWA

W dzieс krwawej іaџni biesіaсskiej wojowniczy ton daі siк sіyszeж takїe w rosyjskiej telewizji. Komentator Michaiі Leontjew (prowadzony przez niego program Odnoko sw№ jednostajn№ i prymitywn№ propagand№ bardzo przypomina Czarny Kanaі Karla-Eduarda von Schnitzlera w telewizji dawnej NRD) juї w pierwszym programie po tragedii przekonywaі widzуw do potrzeby uprawiania twardej polityki wobec tamtego regionu. Rosja poszіa na wojnк z szumowinami i mкtami spoіecznymi - agitowaі widzуw brodaty dziennikarz: „A na wojnie moїna tylko zwyciкїyж lub skapitulowaж".

Koszmar w kolorze pomaraсczowym

To byіa katastrofa polityczna na wіasne їyczenie. Co rozs№dniejsi spoњrуd urzкdnikуw doszli do wniosku, їe przestaj№ cokolwiek rozumieж, gdy okazaіo siк, їe prezydent Leonid Kuczma zdecydowaі siк na premiera Wiktora Janukowycza jako swego politycznego nastкpcк. Scenariusz przypominaі trochк wydarzenia zwi№zane z wyniesieniem Putina na urz№d prezydencki, kiedy Borys Jelcyn najpierw poparі jego kandydaturк, a nastкpnie dziкki rуїnym chytrym sztuczkom i podstкpom wywindowaі go na szczyt. Co jednak w Moskwie okazaіo siк majstersztykiem, w Kijowie zamieniіo siк w farsк. Podobnie jak niegdyњ Jelcyn, Kuczma nie mуgі po raz trzeci ubiegaж siк o prezydenturк i startowaж w wyborach. Jednak ani chciaі, ani mуgі schodziж ze sceny politycznej juї choжby dlatego, їe w okresie swego urzкdowania uwikіaі siк w liczne skandale. Opozycja twierdzi, їe byі zamieszany takїe w sprawк zamordowania krytykuj№cego go dziennikarza. Szansк Kuczmy na to, їe dziкki pieni№dzom potкїnych klanуw, zrкcznej taktyce i dyskretnej manipulacji da siк przeforsowaж posіusznego sobie nastкpcк, nie wygl№daіy џle. Okazaіo siк jednak, їe z chіopska przebiegіy prezydent, postanawiaj№c forsowaж nie kogo innego, lecz wіaњnie Janukowycza, popeіniі bі№d - uwaїa kijowski politolog Woіodymyr Poіochaіo: „Przy innym kandydacie kalkulacja by siк sprawdziіa. Ale czіowiek, ktуry dwukrotnie siedziaі w wiкzieniu za pospolite przestкpstwa - tego byіo juї za wiele". Byж moїe wіaњnie ta ciemna plama na przeszіoњci Janukowycza przyci№gnкіa uwagк Kuczmy: sіaby nastкpca, byіy wiкzieс, ktуry zrobiі zdumiewaj№c№ karierк, zatem pewnie jakoњ powi№zany ze sіuїbami specjalnymi, byіby na urzкdzie prezydenckim bardziej zaleїny od poprzednika niї czіowiek nowy i o niepo-

285

GRA KOСCOWA

szlakowanej przeszіoњci. Poњpiesznie przybyli z Moskwy technologowie polityczni umocnili starzej№cego siк kijowskiego patriarchк w jego rozumowaniu i uporze oraz poparli tк decyzjк: kaїdym wyborem da siк pokierowaж w ї№danym kierunku - brzmiaіo wyprуbowane moskiewskie credo. I taki byі pocz№tek katastrofy.

Wіadimir Putin wsparі Kuczmк i ogіosiі, їe Janukowycz jest tym kandydatem, ktуrego Moskwa najchкtniej by sobie їyczyіa; zaprosiі go nawet na urodziny do Moskwy. Janukowycz, silnie zbudowany mкїczyzna znany przede wszystkim z bokserskich zapкdуw, chкtnie przyj№і zaproszenie. Putin dostrzegі w nim czіowieka, na ktуrym moїna polegaж, partnera, ktуry bкdzie dbaж w Kijowie o rosyjskie interesy i utrzyma Ukrainк z dala od NATO. Za poparcie jego kandydatury bкdzie siк musiaі w przyszіoњci odwdziкczyж, zgadzaj№c siк na bliїsz№ integracjк Rosji i Ukrainy. W kaїdym razie taka byіa kalkulacja Moskwy. Dla Kuczmy i podejrzanych klanуw gospodarczych, ktуre dziкki prezydentowi osi№gnкіy nieprawdopodobne bogactwa, Janukowycz byі ponadto gwarantem bezkarnoњci i dalszych dobrych interesуw. Szef Kremla nie przepuњciі їadnej, choжby najmniejszej okazji, by przed kamerami telewizji nie pochwaliж swego faworyta. Moskwa wywieraіa presjк na firmy rosyjskie, by nie їaіowaіy pieniкdzy na wsparcie Janukowycza - mуwiіo siк w koіach biznesu. Specjalnie ze wzglкdu na kampaniк wyborcz№ przesuniкto dzieс obchodуw rocznicy wyzwolenia Kijowa, aby Putin i Janukowycz mogli stan№ж razem na trybunie w obiektywach telewizyjnych kamer. Їadna okazja nie byіa zbyt bіaha, by Putin w tym czasie nie podrуїowaі na Ukrainк. I tylko jedna byіa w tym bieda: nawet dla wielu zwolennikуw Janukowycza taka ingerencja w sprawy ukraiсskie ze strony wielkiego brata z Moskwy szіa zbyt daleko. Czкњж z nich przeszіa do przeciwnego obozu. Zdaje siк, їe na Kremlu їaden z doradcуw Putina nie њmiaі zwrуciж szefowi uwagi, їe jego zaangaїowanie przynosi odwrotny skutek, ale na dworze, gdzie toleruje siк tylko pochlebcуw, prawda z trudem siк przebija. „Chciaіem gіosowaж na Janukowycza, poіowк їycia spкdziіem w Rosji - irytowaі siк reїyser teatralny z Kijowa Wіadimir Galena - ale fakt, їe Putin zaangaїowaі siк aї tak dalece, wywoіaі mуj sceptycyzm. Kiedy potem zobaczyіem jeszcze te manipulacje w mediach, zmieniіem obуz - wielu moich przyjaciуі uczyniіo tak samo".

Kurs prozachodni czy trzymanie siк Kremla, ludowіadztwo czy monarchia aparatczykуw - opozycja skupiona wokуі Wiktora Juszczenki uwaїaіa, їe decyzja, jaka teraz zapadnie przy urnach wyborczych, bкdzie wskazaniem kierunku rozwoju caіej Europy Wschodniej. Juszczenko ze swym їywym uњmiechem na twarzy przypominaі raczej gwiazdora Hollywood niї polityka rodem z dawnego ZSRR. U їeсskiej czкњci ukraiсskie-

286

KOSZMAR W KOLORZE POMARAСCZOWYM

go elektoratu ten wysportowany 50-latek mуgі liczyж na bonus za urok osobisty. Do wrzeњnia 2004 roku. Na pocz№tku tego miesi№ca po zjedzeniu posiіku w towarzystwie dwуch szefуw sіuїb specjalnych kandydat na prezydenta zacz№і odczuwaж gwaіtowne dolegliwoњci їoі№dkowe i straciі przytomnoњж. Zostaі przewieziony do wiedeсskiej kliniki, gdzie uratowano mu їycie. Na Ukrainк powrуciі z nabrzmiaі№ twarz№, mкtnymi oczyma. Mуwienie przychodziіo mu trudem. Pуџniej wyszіo na jaw, їe zostaі otruty dioksynami. Dawka trucizny w jego organizmie byіa naprawdк wielka, tylko raz zmierzono u czіowieka wiкksz№. Juszczenko jest przekonany, їe albo chciano pozbawiж go їycia, albo uniemoїliwiж funkcjonowanie na czas kampanii wyborczej.

Tіumy rosyjskich pomocnikуw kampanii na rzecz Janukowycza spadіy na Kijуw „jak szaraсcza" - zjadliwie zauwaїyіa opozycja. Za obietnicami Juszczenki, їe zrobi z Ukrainy nowoczesne paсstwo bez urzкdniczej samowoli i korupcji, z moїliwoњci№ wspуіdecydowania obywateli i gwarantowan№ wolnoњci№ prasy, moїe staж tylko Zachуd - tіumaczyli. Na plakatach wyborczych pokazywali go z amerykaсsk№ їon№ u boku prezydenta Busha jako agenta Waszyngtonu na Ukrainie. Bardzo moїliwe, їe Kreml szczerze wierzy w spisek. To, їe Juszczenko, wtedy jeszcze prezes Banku Narodowego, naprawdк przypadkowo mуgі poznaж podczas lotu samolotem swoj№ przyszі№ їonк - obywatelkк USA, cуrkк ukraiсskich emigrantуw i antykomunistуw - nie bardzo pasuje do sposobu widzenia њwiata przez ludzi dawnego KGB, ktуrzy zawsze raczej wierz№ w zіe zamiary niї przypadek.

„Caіa kampania wyborcza jest skrajnie brudna; dla Kuczmy i ludzi jego zaplecza idzie o њmierж lub їycie - ubolewaі socjalistyczny kandydat Aleksandr Moroz, ktуry wedіug sondaїy plasowaі siк na miejscu czwartym - w mediach pojawiamy siк najwyїej w kontekњcie negatywnym, naszych zwolennikуw nкka siк, odwiedza ich policja podatkowa". Wіaњciwy szef kampanii wyborczej mieszka na Kremlu i nazywa siк Wіadimir Putin -wyraziі opiniк politolog Poіochaіo. Dla Putina rozstrzygniкcie na Ukrainie oznacza okreњlenie kierunku przed wyborami prezydenckimi w Rosji w 2008 roku i jednoczeњnie poligon doњwiadczeс taktycznych. W byіej republice radzieckiej Kreml testuje, jak daleko moїna posun№ж siк z manipulacj№ - podejrzewa ukraiсski politolog. „To, co tu widzimy, nie jest juї uczciw№ kampani№ wyborcz№, gdyї nie ma nic wspуlnego z konfrontacj№ pogl№dуw politycznych. Zamiast dyskusji siкgniкto po metody sіuїb specjalnych, metody kagebowskie, wedіug ktуrych cel uњwiкca wszelkie њrodki".

W pierwszej turze wyborуw Janukowycz i Juszczenko szli іeb w іeb. Podczas nocnej biesiady kilka dni pуџniej premier Janukowycz i jego ludzie namawiali prezydenta Kuczmк, by wzi№і przykіad z Borysa Jelcyna

287

GRA KOСCOWA

i ust№pi! przed decyduj№c№ rund№. Wtedy zgodnie z konstytucj№ Januko-wycz zostaіby urzкduj№cym szefem paсstwa i dysponuj№c prerogatywami wynikaj№cymi ze sprawowanego urzкdu, mуgіby spokojniej przyst№piж do rozstrzygaj№cej rozgrywki. Przede wszystkim miaіby za sob№ aparat kontrolny paсstwa. Kiedy nastкpnego ranka Kuczma spotkaі siк ze swoimi wysoko postawionymi kompanami od kieliszka, udawaі, їe nie przypomina sobie, by kiedykolwiek obiecywaі ust№piж. W kaїdym razie tak relacjonowaі te fakty jeden z jego wczeњniejszych doradcуw. Ale takїe bez urzкdowej powagi szefa paсstwa Janukowycz w drugiej turze wyborуw zdobyі - wbrew wszelkim prognozom i wynikom sondaїy - wiкcej gіosуw niї jego konkurent. Staіo siк tak dziкki prymitywnym faіszerstwom na wielk№ skalк. W swoim regionie, Doniecku, premier zyskaі do 96 procent gіosуw przy frekwencji wynosz№cej rуwnieї 96 procent. Obserwatorzy wyborуw mуwili o licznych manipulacjach, o wyborcach wielokrotnie oddaj№cych gіosy, a nawet o zamienianiu urn wyborczych. A jednak rachunek siк nie sprawdziі.

Przywуdcy opozycji byli caіkowicie zaskoczeni, gdy po tych wszystkich faіszerstwach i manipulacjach do centrum Kijowa i innych wielkich miast zaczкіy napіywaж dziesi№tki tysiкcy ludzi. Nawet zapуџnieni rewolucjoniњci nie docenili determinacji i gniewu ludu.

Z daleka wszystkie te protesty robiіy wraїenie jakiegoњ wielkiego festynu: muzyka rockowa grzmiaіa na gіуwnych ulicach w centrum Kijowa, setki tysiкcy ludzi przychodziіy na demonstracje, ktуre przypominaіy raczej jakiњ wielki happening. Dwa dni po wyborach przywуdca opozycji Juszczenko ogіosiі siк zwyciкzc№ i wezwaі ludzi do marszu na parlament. Rady miejskie Lwowa, Iwano-Frankowska i Kijowa ogіosiіy sw№ solidarnoњж z Juszczenk№ i wyraziіy wolк uznania go za prezydenta. W Kijowie uniwersytety i szkoіy daіy wolne uczniom i studentom, by mogli siк przyі№czyж do akcji protestacyjnych opozycji. Z Ukrainy њrodkowej i zachodniej dziesi№tki tysiкcy ludzi ruszyіy w drogк do stolicy, by wesprzeж opozycjк sw№ obecnoњci№. Naoczni њwiadkowie opowiadali, їe policja zamykaіa drogi dojazdowe dla autobusуw i ograniczaіa ruch kolejowy, by powstrzymaж protesty. Rz№dz№cy pokіadali pocz№tkowo nadziejк w niskich temperaturach i pozostawali w staіym kontakcie z sіuїb№ meteorologiczn№. Pуџniej zaczкli rozwaїaж uїycie siіy - twierdzi Julia Tymoszenko, jedna z najbardziej wyrazistych osobowoњci opozycji. Wіadze w tych dniach wydaіy rozkaz strzelania - kontynuuje - ale ich zamiary speіzіy na niczym wobec oporu wojska. Wielu dowуdcуw zapowiedziaіo, їe wraz ze swymi jednostkami bкd№ ochraniaж demonstrantуw.

Jako jeden z pierwszych politykуw zagranicznych przybyі do Kijowa Lech Waікsa, ktуry ze sceny na kijowskim placu Wolnoњci dodaі otuchy

288

KOSZMAR W KOLORZE POMARAСCZOWYM

rozentuzjazmowanemu tіumowi. Byі to waїny psychologicznie moment. Wkrуtce potem UE skіoniіa strony konfliktu, by zasiadіy do stoіu rokowaс. Zachodnich dyplomatуw w Kijowie kosztowaіo wiele wysiіku przekonanie Brukseli, by wbrew woli Rosji odegraіa aktywniejsz№ rolк. Do Kijowa przybyli prezydent Aleksander Kwaњniewski, specjalny wysіannik UE Javier Solana oraz prezydent Litwy Valdas Adamkus i - ku zmartwieniu opozycji - nakіonili obie strony do negocjacji. Politycy UE zaszkodzili ruchowi demokratycznemu i tylko wzmocnili pozycjк wіadzy w oczach ludzi i organуw bezpieczeсstwa - ubolewali demokratyczni politycy i dyplomaci zagraniczni. Przedstawiciele Brukseli odebrali opozycji rewolucyjny entuzjazm, przez co mogli zahamowaж przy stole obrad ludowy zryw. „Zachуd niespodziewanie zaatakowaі nas od tyіu i faktycznie uratowaі wіadze przed upadkiem" - z ubolewaniem oceniaі sytuacjк w momencie nasilenia kryzysu Borys Bespalij, deputowany ukraiсskiej Rady Najwyїszej i jeden z bliskich wspуіpracownikуw Juszczenki. „To, co uczyniіa Europa, moїna by porуwnaж z podaniem rкki Honeckerowi czy Ceau№escu i namawianiem opozycji, by usiadіa z nimi do stoіu obrad". Zwіaszcza Solana i Adamkus, niegdyњ obywatel USA, wykazali siк naiwnoњci№ i dali siк zwieњж taktycznym manewrom wіadz ukraiсskich, ktуre przez dіugi czas deptaіy prawo, a teraz nagle zaї№daіy od opozycji (ktуra dot№d broniіa praworz№dnoњci) jego przestrzegania. Tylko Kwaњniewski, ktуry w odrуїnieniu od swoich obu kolegуw znaі њwiat realnego socjalizmu i bolszewickie metody nie tylko ze sіyszenia, nie daі siк na to nabraж. I to w koсcu jemu naleїy zawdziкczaж, їe UE pozostaіa twarda i wymusiіa na wіadzach najistotniejsze ustкpstwa. Z obozu Juszczenki sіychaж byіo pуџniej, їe przed przyst№pieniem do UE paсstw њrodkowoeuropejskich, bez ich doњwiadczeс w kontaktach z Rosj№, szansк Brukseli na skuteczne dziaіanie w podobnej sytuacji byіyby minimalne.

W kulminacyjnym momencie kryzysu Kuczma podj№і prуbк wyrwania siк z okr№їenia i pospiesznie ruszyі na wschуd. Poleciaі do Moskwy. Poњpiech byі tak wielki, їe spotkanie z Putinem obfitowaіo w їenuj№ce wpadki. Stуі, przy ktуrym usiedli, byі zbyt maіy, by ukryж nerwowe ruchy nуg obu prezydentуw. Wbrew protokoіowi Putin przywitaі swego ukraiсskiego kolegк (czіowieka o nadwerкїonej juї nieco powstaniem ludowym pozycji) na raczej skromnym rz№dowym lotnisku Wnukowo 2.

„Dziaіaж w ramach konstytucji" - przypomniaі Putin goњciowi. „W ramach konstytucji i prawa, oczywiњcie" - posіusznie powtarzaі przybity Kuczma tekstem jakby na pamiкж wyuczonym. Spotkanie z pocz№tku grudnia 2004 roku przypominaіo nie tyle szczyt dwуch mкїуw stanu, co raczej kazanie sekretarza generalnego skierowane do przywуdcy bratniej partii za czasуw Breїniewa.

289

GRA KOСCOWA

Na tк przykr№ sytuacjк obaj prezydenci sami zapracowali. Jeїeli Putin i Kuczma pod wpіywem szoku wywoіanego wybuchem powstania w Kijowie raczej siк przygl№dali wydarzeniom, niї dziaіali, to teraz w trakcie pospiesznego spotkania postanowili przej№ж inicjatywк. By zyskaж na czasie i pozwoliж wyszumieж siк zbuntowanej ulicy, zaї№dali powtуrzenia wyborуw, і№cznie z pierwsz№ tur№; nastкpnym posuniкciem miaіo byж odebranie prezydentowi obecnych kompetencji w drodze reformy konstytucyjnej.

Ale pomyњlny wiatr nie trwaі dіugo. „Ile razy bкdzie siк gіosowaж, trzy, cztery moїe dwadzieњcia piкж?" - szydziі prezydent Rosji z ї№dania przywуdcy ukraiсskiej opozycji Wiktora Juszczenki, by przeprowadziж powtуrkк tylko ostatniej tury. Ale juї nastкpnego dnia to Juszczenko byі bardziej skory do њmiechu: S№d Najwyїszy w Kijowie oficjalnie stwierdziі, їe wybory zostaіy sfaіszowane. W przepeіnionej sali rozpraw sкdziowie nakazali powtуrzenie w terminie do 26 grudnia ostatniej tury wyborуw -tak jak їyczyі sobie Juszczenko. Na placu Wolnoњci w Kijowie zapanowaі nastrуj њwiкta: ludzie cieszyli siк z wyroku s№du, wiwatowali. W niebo strzelaіy sztuczne ognie.

Ci№gle jeszcze urzкduj№cy prezydent Kuczma do ostatniej chwili prуbowaі wywieraж wpіyw na wiernych niegdyњ reїimowi sкdziуw. Daremnie. Faіszerstwa byіy zbyt oczywiste. Zbyt wielu urzкdnikуw paсstwowych zmieniіo juї front lub zamierzaіo to uczyniж. Zbyt prawdopodobny wydawaі siк wielu tryumf przywуdcy opozycji, by naraїaж na szwank swoje przyszіe z nim ukіady. Nawet w parlamencie nast№piіo pкkniкcie frontu partii rz№dz№cych.

„Ukraina jest teraz paсstwem demokratycznym, panuj№ w niej wolnoњж, prawo i sprawiedliwoњж" - woіaі na placu Wolnoњci Juszczenko, komentuj№c wyrok S№du Najwyїszego. Natomiast Kuczma aї do koсca nie umiaі doceniж siіy masowych protestуw i ci№gle myњlaі, їe wyjdzie z tego kryzysu jako ten trzeci, gdyї gdzie dwуch siк bije... Tak oceniaіo postawк Kuczmy jego najbliїsze otoczenie. Po wyroku S№du Najwyїszego straciі i tк ostatni№ nadziejк. Jego plan awaryjny, by namaњciж nowego nastкpcк przed nowymi wyborami, speіzі na niczym. Tymczasem Janukowycz, nie-wydarzony „kronprinc" i faіszerz wyborczy, uznaі, їe zostaі zdradzony przez wіasnych ludzi, i publicznie zagroziі secesj№ wschodnich regionуw Ukrainy, zawsze bardziej zorientowanych na Rosjк.

Janukowycz, ktуry po ludowej rewolucji podobno wybiі dwa zкby ministrowi odpowiedzialnemu za koleje, gdyї tysi№ce demonstrantуw dotarіo do Kijowa wіaњnie kolej№, znalazі siк w sytuacji bez wyjњcia. Obawiano siк, їe moїe straciж nerwy. Jego їona podburzaіa zwolennikуw mкїa we wschodniej Ukrainie, opowiadaj№c, їe opozycja w Kijowie maszeruje w amerykaсskich butach, a pomaraсcze s№ spreparowane i zawieraj№ nar-

290

KOSZMAR W KOLORZE POMARAСCZOWYM

kotyki. Podczas rozmуw z przedstawicielami UE Janukowycz groziі bez ogrуdek, wskazywaі magazyny broni i Kozakуw w rosyjskojкzycznej Ukrainie wschodniej, gdzie sytuacja „wobec gniewu ludu moїe siк wymkn№ж spod kontroli". W Moskwie teї nie brakowaіo radykalnych siі, ktуre wschodni№ czкњж Ukrainy chкtnie by zaanektowaіy. Przywуdcy klanуw gospodarczych, ktуre nadawaіy ton wydarzeniom w Doniecku i Dniepro-pietrowsku, rozumieli jednak, їe w Rosji poddanej њcisіej kontroli wіadzy centralnej mieliby duїo mniej do powiedzenia niї na Ukrainie pod prezydentem Juszczenk№.

Stawki w pokerze o Kijуw byіy jednak tak wielkie, їe wszyscy uczestnicy gry aї do koсca musieli siк liczyж z nieprzewidzianymi wydarzeniami. Kreml pragn№cy urzeczywistniж swуj sen o Rosji jako wielkim mocarstwie budz№cym bojaџс w caіym њwiecie, zarуwno ze wzglкdуw gospodarczych, jak i wojskowych, potrzebuje Ukrainy (ktуra pod wzglкdem powierzchni jest drugim co do wielkoњci paсstwem europejskim) rz№dzonej przez wiernego Moskwie regenta.

Fakt, їe Kijуw, matka wszystkich miast ruskich, mуgіby znaleџж siк w strefie wpіywуw UE i NATO, wydaіo siк kremlowskim geostrategom myњl№cym w kategoriach starej bismarckowskiej szkoіy koszmarem. Pojawiіo siк nadto „widmo demokracji" i strach przed nim; udana rewolucja przeciw skorumpowanemu aparatowi wіadzy w Kijowie mogіaby przecieї odegraж rolк „waїnego sygnaіu" dla Rosji z jej demokracj№ sterowan№ -uwaїa deputowany do moskiewskiej Dumy Wіadimir Ryїkow.

Julia Tymoszenko, їelazna dama rewolucji, myњli juї o nastкpnym kroku. „Jak skoсczymy tutaj, pomyњlimy o Rosji". Taki gіos nie mуgі przejњж bez echa w Moskwie, ale machina propagandowa umiaіa go zignorowaж. W czasie gdy w Kijowie dziesi№tki tysiкcy ludzi demonstruj№ na placu Wolnoњci, naleї№cy w poіowie do paсstwa kanaі telewizyjny NTW siкga po zdjкcia archiwalne, by pokazaж, jak jest na nim pusto.

W przeprowadzonej 26 grudnia powtуrce drugiej tury wyborуw Juszczenko wygraі z wyraџn№ przewag№. Nim obj№і swуj urz№d, w szeregach opozycji ci№gle jeszcze dawaіy o sobie znaж obawy, їe druga strona nie pogodzi siк z przegran№ i w ostatniej chwili odbierze jej zwyciкstwo. W sw№ pierwsz№ wizytк po zіoїeniu przysiкgi prezydenckiej Juszczenko wybraі siк do Rosji. Kilka dni wczeњniej Putin przyj№і u siebie przegranego Janu-kowycza. Miaі to byж niedwuznaczny sygnaі ostrzegawczy pod adresem nowego prezydenta. Ale Juszczenko nie pozostaі dіuїny. Dokіadnie w momencie, gdy prezydent przybyі do Moskwy, jego urz№d prasowy podaі do wiadomoњci informacjк o jego najwaїniejszej decyzji personalnej: Julia Tymoszenko, ktуra dopiero co obiecywaіa zanieњж rewolucjк do Rosji, poszukiwana listem goсczym przez rosyjsk№ prokuraturк w zwi№zku z podej-

291

GRA KOСCOWA

rїeniem o korupcjк - i tylko czіowiek nazbyt podejrzliwy mуgіby przypuszczaж, їe te sprawy mog№ mieж ze sob№ cokolwiek wspуlnego - zostaіa premierem Ukrainy, choж Kreml do koсca prуbowaі do tego nie dopuњciж. Zdaniem Tymoszenko taki cel miaіy teї rewelacje dotycz№ce jej їycia prywatnego opublikowane kilka dni wczeњniej w dzienniku „Komsomolskaja Prawda". „Rosja musi siк pogodziж z faktem, їe dziaі kadr dla Kijowa nie mieњci siк juї w Moskwie" - skomentowaіa sucho „їelazna dama".

Na Kremlu Putin i Juszczenko zasiedli przy wspуlnym stole. Prezydent Rosji powiedziaі, їe jego kraj nigdy nie mieszaі siк w sprawy wewnкtrzne innych krajуw WNP Niektуrzy dziennikarze, zwіaszcza zagraniczni, nieprzyzwyczajeni do takiego rozdџwiкku miкdzy czynem a sіowami na Kremlu, przecierali oczy ze zdumienia. I jedynie na proњbк rz№dz№cych - kontynuowaі Putin - Moskwa podejmowaіa pewne dziaіania w s№siednich krajach, ale nigdy za plecami ich wіadz lub po stronie opozycji - dodaі. Brzmiaіo to jak wyraїona z pewnym zawstydzeniem, dyplomatycznie sformuіowana prуba usprawiedliwienia siк. Choж o czymњ innym њwiadczy wydarzenie sprzed zaledwie kilku dni: wizyta Janukowycza w Rosji.

Podobnie jak w Gruzji, Kreml bкdzie prуbowaі zdestabilizowaж sytuacjк na Ukrainie - obawia siк Siergiej Mitrochin, wiceprzewodnicz№cy partii „Jabіoko". „Bкd№ uњciski dіoni i uњmiechy - nad stoіem; pod stoіem mocne kopniaki". Juї choжby instynkt samozachowawczy kaїe dowodziж Rosji, їe Ukraina, stawiaj№c na rewolucjк, wybraіa zі№ drogк, i bкdzie prуbowaіa nakіoniж Kijуw do jej porzucenia.

Rewolucja ukraiсska jest dobrym przykіadem sіaboњci systemu puti-nowskiego. Na Ukrainie moskiewscy stratedzy „demokracji kierowanej" padli ofiar№ wіasnej metody: poniewaї ograniczyli wolnoњж polityczn№ w Rosji i tym samym niezaleїn№ krytykк, stracili kontakt z rzeczywistoњci№. Ingerencja Kremla na Ukrainie byіa tak zuchwaіa i nieskrкpowana, a propaganda tak nachalna, їe osi№gniкty efekt byі odwrotny do zamierzonego. Jeszcze kilka miesiкcy wczeњniej Putin w znacznej czкњci rosyjsko-jкzycznym Kijowie cieszyі siк wiкksz№ popularnoњci№ niї prezydent kraju Kuczma. Pod koniec listopada dziesi№tki tysiкcy ludzi zebranych na placu Wolnoњci woіaіy „Putinowi haсba".

Kalkulacja rosyjskiego prezydenta, їe niegdyњ drug№ pod wzglкdem wielkoњci republikк radzieck№ bкdzie moїna po cichu zagarn№ж pod skrzydіa Rosji i podbudowaж tym samym jej wielkomocarstwowe ambicje, nie sprawdziіa siк. Podjкta prуba zakoсczyіa siк їaіosnym fiaskiem. Moskiewscy decydenci znaleџli siк trochк w sytuacji wіamywaczy, ktуrych przyіapaі gospodarz i jego goњcie z UE. Zamiast po cichu uciec gdzie pieprz roњnie, politycy kremlowscy zarzucaj№ teraz goњciom, їe ingeruj№ w wewnкtrzne sprawy s№siada Rosji.

292

KOSZMAR W KOLORZE POMARAСCZOWYM

Moskwa to nie Kijуw i powtуrzenie powstania ludowego pod murami Kremla wydaje siк nie do pomyњlenia. Juї choжby dlatego, їe w Rosji, inaczej niї na Ukrainie, nie ma krytycznej wobec rz№du telewizji ani zdolnej do dziaіania opozycji. W sprawach wewnкtrznych Putin dzierїy cugle wіadzy tak mocno, a їycie polityczne jest poddane tak daleko id№cej kontroli, їe widmo demokracji kijowskiej mu nie zagraїa. Na razie. Przykіad Ukrainy dowodzi bowiem, їe w erze wszechobecnej informacji nie moїna narodu ubezwіasnowolniж, stosuj№c triki propagandowe i wywieraj№c naс presjк. Na ulicach Moskwy w czasie trwania rewolucji kijowskiej wielu kierowcуw mocowaіo pomaraсczowe wst№їki na swych samochodach.

Blisko zwi№zani z Kremlem politycy komentowali wydarzenia w Kijowie jak w ponurych radzieckich czasach: opіacani przez USA demonstranci prуbuj№ zamachu stanu - taki byі wydџwiкk ich wszystkich wypowiedzi. Ale i taka propaganda moїe przynieњж odwrotny skutek, bo przecieї miliony Rosjan maj№ na Ukrainie krewnych i przyjaciуі, ktуrzy opowiedz№ im prawdк o tych wydarzeniach.

Kіamstwa moskiewskie w sprawie radioaktywnej chmury nad ukraiсskim Czamobylem w 1986 roku niemaіo siк przyczyniіy do podkopania systemu. Rewolucyjna bryza z Kijowa i gіucha, nierozumna reakcja Moskwy wyraїona w radzieckim stylu moїe siк staж pierwszym, choж na razie jeszcze niewielkim kamieniem w fundamencie demokratycznego oporu przeciw „sterowanej demokracji".

Rozstajne drogi

Miejsce byіo eleganckie, ale sіowa doњж szorstkie. Na krуtko przed wyjazdem do Polski na uroczystoњci zwi№zane z rocznic№ wyzwolenia obozu Auschwitz, na konferencji prasowej na Kremlu w styczniu 2005 roku judoka Putin wymierzyі prezydentowi Kwaњniewskiemu mocne kopniкcie. Prezydent Polski mуwi jak ktoњ, „kto szuka nowej pracy, poniewaї koсczy siк okres urzкdowania" - twierdziі zjadliwie. „Szefowi s№siaduj№cego z nami paсstwa nie bardzo wypada komentowaж nasz№ politykк". Їaden z zebranych na sali dziennikarzy nie mуgі lub nie miaі odwagi spytaж, czemu wiкc szef Kremla tak chкtnie komentuje ostatnio sytuacjк na Ukrainie. Wobec braku reakcji Putin dodaі jeszcze: ,W samej Polsce jest jeszcze duїo do zrobienia, bezrobocie wynosi tam 20 procent, a zadіuїenie 92 mid euro". Kaїdy musi myњleж o wіasnym domu - kontynuowaі swe rozwaїania Putin, czyni№c aluzjк do pewnego uszczypliwego rosyjskiego powiedzonka. Wierne Kremlowi moskiewskie media poszіy jeszcze krok dalej i zarzuciіy Warszawie, їe jako posіuszny zausznik Amerykanуw realizuje w Kijowie „antyrosyjski scenariusz". Poniewaї na konferencjach prasowych Putina zwykle dokіadnie ustala siк z gуry, ktуry dziennikarz wyst№pi z jakim pytaniem, wydaje siк prawdopodobne, їe nie byіa to spontaniczna akcja i wszystkie te docinki byіy przygotowane wczeњniej. W Warszawie zapanowaі nastrуj oburzenia.

Bezpoњredni№ przyczyn№ zjadliwoњci Putina byіa wypowiedџ Kwa-њniewskiego, ktуrego zdaniem „Rosja bez Ukrainy jest dla USA lepsza niї Rosja z Ukrain№". Ale gniew, ktуry doprowadziі do tego wybuchu, gromadziі siк juї od dawna, mimo їe obu politykуw і№czy niж osobistej sympatii, w koсcu maj№ przecieї „podobny background i s№ ludџmi z komunistycz-

294

ROZSTAJNE DROGI

n№ przeszіoњci№" - zauwaїyі wiceprzewodnicz№cy moskiewskiej Rady Narodowych Strategii, Josif Diskin. Ale niezaleїnie od osobistych sympatii na Kremlu uwaїa siк Polakуw, obok Amerykanуw, za gіуwnych zakulisowych graczy ukraiсskiej rewolucji, ktуra skoсczyіa siк tak gorzk№ poraїk№ Moskwy. „Kampania wyborcza Juszczenki zostaіa zaprojektowana w polskiej diasporze, jej duchowymi ojcami byli Amerykanie polskiego pochodzenia: Zbigniew Brzeziсski i jego dwaj synowie" - uwaїa blisko zwi№zany z Kremlem politolog Siergiej Markуw. Polska klasa polityczna - kontynuuje - pragnie poszerzyж swoje wpіywy w UE. Ponadto Warszawa їyczy sobie zorientowanej na Zachуd Ukrainy jako bufora miкdzy Polsk№ a Rosj№ - podejrzewaj№ zwolennicy Putina. Ale najbardziej denerwuj№ siк na Kremlu, їe Polacy, inaczej niї naiwni politycy ze starych paсstw Unii, dziкki szkole realnego socjalizmu, ktуr№ maj№ za sob№, potrafi№ przejrzeж wzory zachowaс Moskwy i odnosz№ siк do Rosji z pewn№ doz№ sceptycyzmu i bez euforii. Wњrуd zajmuj№cych siк sprawami zagranicznymi politykуw rosyjskich daje siк odczuж zaniepokojenie, їe Polska i inne nowo przyjкte kraje czіonkowskie UE bкd№ siк staraіy nadaж stosunkom tego zwi№zku z wielkim s№siadem na wschodzie bardziej rzeczowy i trzeџwy charakter.

Polemizuj№c z krytyk№ Kremla, Kwaњniewski powiedziaі, їe sіowa Putina nie byіy sprawiedliwe: „To jest cena, ktуr№ Polska i ja osobiњcie pіacimy za nasze zaangaїowanie na rzecz demokracji w wielkim kraju, ktуry jest naszym wspуlnym s№siadem".

Ale ciemne chmury na niebie miкdzy Warszaw№ a Moskw№ gromadziіy siк juї przed ukraiсsk№ rewolucj№. Powodem wczeњniejszych niesnasek i uszczypliwoњci we wzajemnych stosunkach byіy zadraїnienia wynikaj№ce z tarж na tle gospodarczym. Po pojawieniu siк zarzutуw, їe rosyjski koncern naftowy Јukoil korumpuje polskich politykуw, Rosja poczuіa siк wypchniкta z lukratywnego sektora naftowego. Moskwa skarїyіa siк teї na zastrzeїenia wobec rosyjskich inwestycji w polskiej gospodarce. Rosyjskie firmy s№ wykluczane z procesуw prywatyzacyjnych w sposуb nieuprawniony - mуwiono. I Moskwa przeszіa do kontrofensywy. Kilka rosyjskich firm zmniejszyіo dostawy ropy naftowej do Polski, a polskie produkty przemysіu mleczarskiego przestaіy nagle odpowiadaж rosyjskim normom, choж speіniaіy surowe normy unijne.

Nie wpіynкіa dobrze na stosunki dwustronne inna jeszcze decyzja Moskwy (o charakterze czysto symbolicznym), podjкta z uwagi na Warszawк. W przyszіoњci Rosja nie bкdzie obchodziж Dnia Rewolucji Paџdziernikowej (7 listopada), przemianowanego przez Borysa Jelcyna na Dzieс Zgody i Pojednania, jako њwiкta narodowego. Bкdzie nim odt№d rocznica kapitulacji wojsk polskich na Kremlu w 1612 roku (4 listopada).

295

GRA KOСCOWA

Po њmierci papieїa nie uszіo uwagi Warszawy, їe Wіadimir Putin nie przybyі na uroczystoњci pogrzebowe do Watykanu. W jego imieniu w mszy їaіobnej wzi№і udziaі jedynie premier Fradkow. Ze wzglкdu na swуj wkіad w dzieіo obalenia komunizmu Jan Paweі II nigdy nie byі dobrze widziany ani w Zwi№zku Radzieckim, ani w Federacji Rosyjskiej. Wydaje siк jednak, їe obecny szef Kremla zrezygnowaі z uczestnictwa w ceremonii їaіobnej takїe z uwagi na hierarchiк Cerkwi prawosіawnej: nie zdarzyіo siк bowiem, by patriarchat moskiewski kiedykolwiek i za cokolwiek pochwaliі papieїa z Polski. Zdaniem hierarchуw papieї zmierzaі do ponownego poddania zwierzchnictwu Watykanu „wiaroіomne Koњcioіy wschodnie" oraz chciaі nawrуciж prawosіawnych na katolicyzm. Szczegуln№ irytacjк patriarchatu wywoіywaі fakt, їe Rzym wysyіaі do Rosji i na Ukrainк katolickich duchownych, z reguіy Polakуw, powierzaj№c im jakoby zadania misyjne. Choж Aleksy II wielokrotnie zwracaі siк do Jana Pawіa II z ї№daniem odwoіania tych „misjonarzy", Watykan ustanowiі w Rosji najpierw cztery, a pуџniej dwadzieњcia diecezji katolickich. Pod naciskiem patriarchatu Wіadimir Putin nigdy nie zaprosiі Jana Pawіa II do zіoїenia oficjalnej wizyty paсstwowej w Rosji, choж - jak siк zdaje - osobiњcie byіby takiej wizycie chкtny. Papieї aї do koсca miaі nadziejк, їe bкdzie mu dane stan№ж kiedyњ na ziemi rosyjskiej.

Nowe nieporozumienia w stosunkach polsko-rosyjskich zbyt іatwo pozwalaj№ zapomnieж, їe po objкciu przez Putina urzкdu prezydenckiego zaczкіa siк kolejna „odwilї" na linii Moskwa-Warszawa. W roku 2001, bezpoњrednio po wizycie we Francji, prezydent Rosji przybyі do Polski, a przed samym wyjazdem, na konferencji prasowej w Moskwie, chwaliі duchowe osi№gniкcia obu krajуw i nazwaі je fundamentem nowych stosunkуw polsko-rosyjskich: „Gdy myњlк o Polsce i Rosji, zawsze wtedy myњlк o przyjaџni Mickiewicza i Puszkina, jak teї o nieustaj№cej walce Polakуw

0 wolnoњж i uniezaleїnienie siк zarуwno od zachodnich jak i wschodnich s№siadуw". Putin nazwaі Mickiewicza „polskim Schillerem". Dziкki wzmoїonej wspуіpracy gospodarczej i realizacji „projektуw infrastrukturalnych" mogіaby Polska odzyskaж pozycjк, ktуr№ zawsze zajmowaіa - pomostu miкdzy Wschodem a Zachodem. Rosja musi nie tylko rozbudowywaж swoje relacje z Europ№ i USA - kontynuowaі Putin - lecz takїe z innymi narodami. Naleї№ do nich „nasi tradycyjni partnerzy, tacy jak Polska". Na krytyczne pytanie polskiego dziennikarza, dlaczego Rosja tak bardzo interesuje siк Polsk№, Putin odpowiedziaі: „Moja odpowiedџ byж moїe pana zaskoczy. Kocham Polskк ze wzglкdu na fakt, їe daіa њwiatu Chopina. Kocham Polskк ze wzglкdu na Mickiewicza, jak i ze wzglкdu na jej ducha

1 charakter".

Obchody Dnia Zwyciкstwa bez zwyciкzcуw

Szeњжdziesi№t lat po zakoсczeniu wojny w 79-letniej dziњ Annie Goіowa-nowej zbudziі siк marsowy duch dawnych lat. Gdy kilka miesiкcy temu, uczestnicz№c w wycieczce zorganizowanej przez Zwi№zek Weteranуw, znalazіa siк w gmachu rosyjskiego parlamentu, poczuіa siк, jakby znуw nawi№zaіa kontakt bojowy z nieprzyjacielem, i najchкtniej od razu poіoїyіaby ogieс zaporowy, choж tym razem czysto werbalny: „deputowani caіy czas tylko narzekaj№, jak џle im siк powodzi i co im siк jeszcze naleїy". A przecieї wіaњnie hojn№ rкk№ prawie podwoili sobie miesiкczne uposaїenie: 110 tys. rubli (3 tys. euro), ktуre otrzymuj№ bardzo regularnie (jest to piкtnaњcie razy wiкcej niї zarobki zwykіego zjadacza chleba w Rosji, a dochodzi do tego jeszcze sіuїbowe mieszkanie i tanie wyjazdy urlopowe).

Mniej hojna okazaіa siк Duma w stosunku do wielomilionowej rzeszy wojskowych, rencistуw i emerytуw, ktуrym na pocz№tku roku odebraіa znaczn№ czкњж dotychczasowych przywilejуw - na przykіad bezpіatne leki, darmowe przejazdy њrodkami komunikacji miejskiej i sanatoria. Te ciкcia dotknкіy takїe weteranуw: przed szeњжdziesi№t№ rocznic№ zakoсczenia wojny okoіo miliona їyj№cych jeszcze jej uczestnikуw musiaіo mocniej zacisn№ж pasa. Prezenty specjalne, jak obiecane lodуwki czy bony їywieniowe, wielu z nich traktuje podejrzliwie i uwaїa za uwіaczaj№c№ ich godnoњci jaіmuїnк.

„Dzieс Zwyciкstwa jest ostatni№ dum№ Rosji" - napisaі rosyjski „Newsweek". Z okazji tej rocznicy Kreml postawiі sobie za cel z wielk№ pomp№ zademonstrowaж goњciom - wњrуd okoіo piкжdziesiкciu zaproszonych gіуw paсstw i szefуw rz№dуw byli prezydent USA, George W. Bush, kanclerz Gerhard Schroder i prezydent Polski Aleksander Kwaњniewski - dawn№

297

GRA KOСCOWA

i now№ siік Rosji. Nie tak wiele zainteresowania okazaі tym, ktуrzy w tamtych latach ryzykowali zdrowie i їycie na polach bitew - krytycznie zauwaїyі Wіadimir Kaszin, zastкpca przewodnicz№cego partii komunistycznej: „Skandalem jest organizowanie uroczystoњci za tak wielkie pieni№dze i jednoczeњnie odbieranie tym starym ludziom ich przywilejуw, zwіaszcza їe dziкki wysokim cenom ropy naftowej paсstwowa kasa jest peіna".

Tego rodzaju krytyczne gіosy byіy tematem zakazanym w programach telewizyjnych i w wiкkszoњci gazet. Ale po masowych demonstracjach emerytуw przeciw ciкciom socjalnym na Kremlu zapanowaіa nerwowoњж. Pro-putinowska „Jedna Rosja" nie chce siк na ten temat w ogуle wypowiadaж. Nawet wielu weteranуw nie ma odwagi protestowaж. Ludzie obawiaj№ siк, їe ich krytykк Kreml mуgіby zinterpretowaж jako „niepatriotyczn№". Komba-tantka Goіowanowa wіaњciwie teї nie chciaіaby psuж uroczystej atmosfery tego њwiкta, ale z jej sіуw raz po raz przebija rozczarowanie: „Dawniej raz w roku dostawaliњmy darmowy przejazd na terenie Rosji, teraz zostaіo to nam odebrane - opowiada. - Czy jeszcze kiedykolwiek bкdк miaіa szansк zobaczyж moj№ siostrк w Soczi nad Morzem Czarnym?". Z kieszeni obwieszonej orderami kurtki wyci№ga chusteczkк, by obetrzeж іzy.

Dla ojczyzny, ktуra dziњ okazuje wobec niej tyle niewdziкcznoњci, Anna Goіowanowa oddaіa wszystko. W 1943 roku 17-letnia wtedy Goіowanowa, po wojnie dziennikarka, ochotniczo zgіosiіa siк na front. Jako ra-diotelegrafistka w kobiecej kompanii dwukrotnie zostaіa ranna; w samotnej walce wrкcz pokonaіa sabotaїystк.

Dla weteranуw dzisiejszy front przebiega w szpitalach i aptekach. By przygotowaж siк do operacji nogi, Anna Goіowanowa przed kilkoma tygodniami musiaіa wydaж na leki caі№ swoj№ emeryturк. „Dawniej byіy bezpіatne" - mуwi. Ale nie koniec na tym - opowiada: w szpitalu trzeba byіo jeszcze daж 2500 rubli (70 euro) іapуwki. „Mуj Boїe, aleї ma pani ciкїko jako weteranka w tych czasach" - powiedziaіa lekarka, wsuwaj№c wrкczone banknoty do kieszeni fartucha. A przecieї Goіowanowa jako mieszkanka stolicy pobieraj№ca emeryturк w wysokoњci 10 tys. rubli (280 euro), i tak naleїy do uprzywilejowanych. Weterani wojenni na prowincji dostaj№ okoіo 5 tys. rubli - tіumaczy komunista Kaszin.

Swego czasu komuniњci uwaїali za sprawк honoru dobre zaopatrzenie byіych їoіnierzy frontowych mimo kulej№cej gospodarki. Dzisiaj weterani czuj№ siк niepotrzebni, jak pi№te koіo u wozu. „Czкsto moїna odnieњж wraїenie, їe rz№d nie moїe siк doczekaж, kiedy wreszcie umrze ostatni uczestnik wojny" - z їalem w gіosie mуwi Anna Goіowanowa.

Niemniej za Putina їyje im siк mimo wszystko lepiej niї w dzikich czasach przeіomu lat dziewiкжdziesi№tych - uwaїa 79-letni Anatolij Toma-szewski. I tylko jedno zwrуciіo jego uwagк i daіo wiele do myњlenia w cza-

298

OBCHODY DNIA ZWYCIКSTWA BEZ ZWYCIКZCУW

sie krуtkiej jubileuszowej podrуїy do Berlina, w ktуrego pobliїu zastaі go koniec wojny: „Jechaliњmy przez Biaіoruњ i Polskк. A im bliїej byliњmy kraju pokonanego przeciwnika, tym czyњciej sze i bogatsze stawaіy siк miasta i krajobrazy, ktуre przesuwaіy siк za oknami poci№gu".

Do dawnych wrogуw „nie czuje juї nienawiњci". Ale nic zіego nie da teї powiedzieж o wodzu naczelnym, ktуremu niegdyњ sіuїyі. „Ani mnie, ani mojej rodzinie Stalin nic zіego nie uczyniі" - opowiada wymijaj№co na pytanie o generalissimusa. W tej sprawie byіy czerwonoarmista utoїsamia siк z lini№ oficjaln№. Z okazji 9 maja w wielu miastach na prowincji lokalni politycy ustawiali pomniki Stalina. Tu i уwdzie dochodziіo do przepycha-nek. W Krasnojarsku na Syberii przed siedzib№ swojej partii komuniњci znaleџli nieco miejsca dla „ojca narodu". Zaledwie jednak ustawili na nim popiersie dyktatora, gdy pojawiіa siк milicja. Generalissimus nie wrуciі na dіuїej niї 60 minut. Towarzysze ugiкli siк przed przemoc№ wіadzy i zgodzili na wywiezienie waї№cego trzysta piкжdziesi№t kilogramуw popiersia.

Tк lokaln№ kontrowersjк i potyczkк w sprawie oceny przeszіoњci poprzedziіa gwaіtowna dyskusja; po ci№gn№cych siк tygodniami dysputach komuniњci przeszli do czynуw i opluli protestuj№cych obroсcуw praw czіowieka. Ale nie wszкdzie potrzeba byіo aї tak radykalnych њrodkуw, by przywrуciж pamiкж i pomnik dyktatora. Co na pierwszy rzut oka wygl№da na bіaznowanie prowincjonalnych politykуw, ktуrym pomyliіy siк epoki, jest w rzeczywistoњci raczej objawem zaniku pamiкci; daje on o sobie znaж wszкdzie, jak kraj dіugi i szeroki. Gorliwi aparatczycy z prowincji s№ mistrzami w uprzedzaj№cym posіuszeсstwie wobec Moskwy i trudno sobie wyobraziж, їe wystawialiby pomniki komukolwiek, kto nie byіby popularny w centrum wіadzy. Wystarczyіoby kilka wyraџnych sіуw prezydenta, by zakoсczyж caіe to przedstawienie - z ubolewaniem zauwaїa Aleksandr Ja-kowlew, bliski wspуіpracownik Gorbaczowa i jeden z ojcуw pierestrojki.

W sprawie Stalina Putin kluczy. Usuniкcie popiersia wodza w Krasnojarsku byіo posuniкciem dobrym ze wzglкdu na zachodni№ telewizjк, ale poza kamerami moskiewska centrala wskazuje zupeіnie inny kierunek. Znalazіo to odbicie w ї№daniu Gryzіowa, przewodnicz№cego rosyjskiego parlamentu, aby „na nowo oceniж wybitn№ osobowoњж" Stalina. I choж byж moїe przyjaciele Putina na Zachodzie, jak na przykіad Gerhard Schroder, machn№ rкk№ na tego rodzaju wypowiedzi i wzruszywszy ramionami powiedz№, їe chodzi tu o podejmowan№ przez drugi garnitur rosyjskich politykуw rozpaczliw№ obronк wіasnych pozycji, to przecieї dla nawykіych do posіuszeсstwa aparatczykуw jest to raczej wskazanie kierunku i rozkaz wymarszu.

W rosyjskich szkoіach Stalin znуw jest przede wszystkim „wielkim wodzem". Tak w kaїdym razie przedstawiaj№ go podrкczniki do historii za-

299

GRA KOСCOWA

aprobowane ostatnio przez Ministerstwo Oњwiaty. Podrкcznik krytyczny, opisuj№cy stalinowskie czystki i naњwietlaj№cy krytycznie rolк dyktatora w czasie wojny, zostaі w 2003 roku usuniкty ze szkуі. Tydzieс przed tym wydarzeniem Putin powiedziaі, їe podrкczniki szkolne winny budziж dumк. Nowe podrкczniki broni№ nawet porozumienia Hitler-Stalin jako aktu patriotycznego. Z podobnych ksi№їek uczyі siк swego czasu historii mіody Wtadimir Putin, uczкszczaj№c do szkoіy w уwczesnym Leningradzie. W tej sytuacji trudno siк dziwiж, їe -jak sam mуwiі - tak mu siк spodobaіy filmy szpiegowskie pokazywane w radzieckiej telewizji, їe w dziewi№tej klasie z wіasnej inicjatywy i na wіasn№ rкkк zacz№і siк ubiegaж o przyjкcie do KGB „na agenta". Ciemnymi stronami tych osіawionych sіuїb specjalnych, stalinowskim terrorem lat trzydziestych i przeњladowaniami ludzi myњl№cych inaczej nigdy sobie gіowy nie zaprz№taі. Jak sam pуџniej wyznaі, byі pod tym wzglкdem „produktem radzieckiego wychowania patriotycznego".

Podobnie ma siк rzecz z milionami Rosjan. St№d siк bierze tкsknota za Stalinem. Poza krуtkim okresem „odwilїy" za Chruszczowa w Zwi№zku Radzieckim nigdy nie byіo choжby na poіy uczciwej rozprawy z przeszіoњci№. Takїe dzisiaj kaїdy, kto oњmiela siк stawiaж krytyczne pytania, natychmiast zostanie oskarїony o kalanie wіasnego gniazda. Dziкki temu wielu Rosjan jest przekonanych, їe Stalin umocniі ich kraj, powiкkszyі jego obszar i rozkrкciі gospodarkк. Wydaje siк, їe takїe Putinowi nie bardzo zaleїy na uporaniu siк z problemem dawnych zbrodni.

Wrкcz przeciwnie: w swym przemуwieniu o stanie paсstwa Putin, byіy puіkownik KGB, ktуry na pomnikach wzdіuї murуw Kremla kazaі usun№ж nazwк Woіgograd i zast№piж j№ Stalingradem, sam siк wpisaі na listк tych, ktуrzy tкskni№ za Zwi№zkiem Radzieckim. Jak zwykle wypowiedziaі wiele piкknych sіуw, choж ich wymowк jego krytycy przyrуwnuj№ zazwyczaj do pustosіowia przemуwieс Breїniewa. Zebrani, jak by nie byіo przedstawiciele rosyjskich elit, grzecznie i pokornie sіuchali wszystkich tych frazesуw o demokracji, wolnoњci prasy, prawach czіowieka (Putin od chwili objкcia wіadzy na Kremlu stale przedstawia te wartoњci jako wіasne, choж w rzeczywistoњci je zwalcza), ale tym razem w ich natіoku padіo zdanie, ktуre bez cienia w№tpliwoњci wydaje siк szczere: „Najwiкksz№ katastrofк geopolityczn№ XX wieku" stanowi zaіamanie siк ZSRR w 1991 roku - zatem nie wojna њwiatowa i nie holocaust. Takie jest zdanie Putina ogіoszone w przeddzieс szeњжdziesi№tej rocznicy zakoсczenia II wojny њwiatowej. To wyznanie zabrzmiaіo jak motyw przewodni moskiewskich uroczystoњci: zamiast krytycznej refleksji znуw tony patriotyczne, niczym nieodbiegaj№ce od okolicznoњciowych fet epoki Breїniewa.

Juї na kilka miesiкcy przed rocznicowymi obchodami moskiewska prokuratura wojskowa po piкtnastu latach postanowiіa zakoсczyж њledz-

300

OBCHODY DNIA ZWYCIКSTWA BEZ ZWYCIКZCУW

two w sprawie wymordowania przez NKWD w 1940 roku w Katyniu, Twe-rze i Charkowie blisko 22 tys. polskich oficerуw i innych wiкџniуw, ktуrzy dostali siк do radzieckiej niewoli w 1939 roku. Przez piкжdziesi№t lat Zwi№zek Radziecki zrzucaі odpowiedzialnoњж za tк zbrodniк na Niemcy; Moskwa przyznaіa siк do winy dopiero za Michaiіa Gorbaczowa. Tymczasem 11 marca 2005 roku naczelny prokurator wojskowy Rosji, Aleksandr Sa-wienkow, oњwiadczyі, їe w sprawie katyсskiej chodzi wprawdzie o zbrodniк, ale nie nosi ona znamion zbrodni ludobуjstwa, a tylko ono, w odrуїnieniu od zwykіego przestкpstwa, nie ulega przedawnieniu. Tіumacz№c brak zapaіu do prowadzeniu њledztwa w tej sprawie Sawienkow mуwiі, їe reprezentuj№cych radzieckie paсstwo osуb, ktуre odpowiadaj№ za tк zbrodniк, nie ma juї wњrуd їywych. I dalej: Poza tym zbrodnie te zostaіy popeіnione poza terenem Rosji. Zaskakuj№ca to logika, zwaїywszy, їe przecieї rozkaz przyszedі z Moskwy. Ponadto - dodaі prokurator - wiкkszoњж materiaіуw dotycz№cych њledztwa jest tajna - w tym decyzja w sprawie samego zakoсczenia postкpowania.

„Uwaїamy, їe decyzja o wstrzymaniu њledztwa jest nie do przyjкcia" - zaprotestowaіa moskiewska organizacja obrony praw czіowieka „Memoriaі". I wydaіa oњwiadczenie, w ktуrym czytamy miкdzy innymi: „Nawet jeњli nie byіo to ludobуjstwo, koniecznoњci№ pozostaje wyjaњnienie, jaka jest prawna kwalifikacja tych pozas№dowych rozstrzeliwaс - zbrodnia wojenna, zbrodnia przeciw ludzkoњci czy zaplanowany mord w okolicznoњciach obci№їaj№cych?". Takїe toїsamoњж znacznej czкњci ofiar (prawie 4 tys. osуb) nie zostaіa jeszcze ustalona - z ubolewaniem zauwaїa „Memoriaі". Naleїy ponadto wyjaњniж oњwiadczenie naczelnego prokuratora wojskowego Rosji, їe „z absolutn№ pewnoњci№ moїna potwierdziж њmierж jedynie 1803 osуb, gdy przecieї powszechnie wiadomo, їe liczba straconych jeсcуw byіa wielokrotnie wyїsza. Zdaniem obroсcуw praw czіowieka z „Memoriaіu" sprawy katyсskiej nie bкdzie moїna uznaж za zamkniкt№, dopуki nie zostan№ ustalone i nie bкd№ ogуlnie dostкpne nazwiska wszystkich osуb, ktуre uczestniczyіy w dokonaniu tej zbrodni. Fakt, їe znaczna czкњж dokumentуw zostaіa ponownie utajniona, jest sprzeczny z prawem i robi wraїenie powrotu do sposobu uprawiania polityki radzieckiej, ktуra stawiaіa sobie za cel tuszowanie zbrodniczych dziaіaс reїimu stalinowskiego i ochronк ich organizatorуw oraz inicjatorуw. Jest nie do przyjкcia, їe reputacja kraju i jego stosunki z innymi paсstwami padaj№ ofiar№ korporacyjnej „etyki" i norm urzкdowych.

Przed obchodami rocznicy zwyciкstwa Moskwa uchyla siк od odpowiedzialnoњci takїe za inne grzechy. Minister spraw zagranicznych Sier-giej Јawrow nazwaі konferencjк jaіtaсsk№, na ktуrej Wielka Brytania, USA i ZSRR odebraіy Polsce poіowк jej terytorium na wschodzie i prze-

301

GRA KOСCOWA

suwaj№c jej granice na

dratowych jej terytoriUh/^chуd zaanektowaіy 180 tys. kilometrуw kwa-

kratyczn№". Takїe w Sp ! Prуb№ uczynienia Polski „siln№, woln№ i demo-

go Niemcy Hitlera i Z^-^6 paktu Ribbentrop-Moіotow, na mocy ktуre-Moskwa powraca po2a ,?^ek Radziecki wytyczyіy swoje strefy wpіywуw, chacze z niedowierzania **'? wytyczon№ przez pierestrojkк i gіasnost. Sіu-ten byі konieczny dla *** krкcili gіowami, gdy Putin oњwiadczyі, їe ukіad dzieckiego". Bliski KreK/^ezpieczenia zachodniej granicy Zwi№zku Ra-„Cierpliwoњж Rosji ma sx> w* politolog Wiaczesіaw Nikonow powiedziaі: Rosja jest potкїnym kra-0-'6 granice, powinniњmy przypomnieж Baіtom, їe czaj№ Baltowie, їe w 190 m"- I tylko kierownictwu rosyjskiemu zawdziк-ich przyst№pienie w 19^ roku mogli siк usamodzielniж, choж tak w ogуle browolnie. roku do Zwi№zku Radzieckiego dokonaіo siк do-

W wywiadzie vkj

9 maja Putin potwierd^-.e^Otlym niemieckiej telewizji na krуtko przed potкpiony przez Radк ju ^Prawdzie, їe pakt z sierpnia 1939 roku zostaі konferencji prasowej ^№J wyїsz№ ZSRR juї w 1989 roku, ale gdy podczas іa w pytaniu do ї№dania etlnikarka jednego z krajуw baіtyckich nawi№za--Freiberga, by takїe no'vj * ktуrym wyst№piіa prezydent Јotwy Vaira Vike-niony, naњladuj№c akcer, ^OsJa potкpiіa ten pakt, Putin wyraџnie rozdraї-Baіtуw „idiotyczn№", №^ Pytaj№cej, maіo dyplomatycznie nazwaі postawк kich i Polski, „ktуrzy cj^ c^eњniej udzieliі rady historykom z krajуw baіtyc-czytaж ksi№їki". ^ na nowo pisaж historiк, by najpierw nauczyli siк

Krytycy Kremla ^

cjк. Poniewaї nawet po *3 W tym wygіadzaniu historii polityczn№ kalkula-czy, szef Kremla wykojC^ciu latach rz№dуw Putina Rosja raczej nie bіysz-teraџniejszoњci. Nowa fc stuje przeszіoњж, by nadaж nieco blasku smutnej watelom wartoњci podsf SJa Putina nigdy nie znalazіa wspуlnych jej oby-kazania i wskazywanie ^Xv°vvych, ktуre nie wychodziіyby poza niedzielne skupiі wokуі siebie narori r°Sa- Nowy szef Kremla tak naprawdк nigdy nie stawowe, a jedynie w w ^ w zmaganiach o wspуlne cele czy wartoњci pod-com, pуџniej oligarchoty. Ce obronnej przeciw wrogom: najpierw Czeczeс-

ty.

wyborami w 2008 roku byж moїe bкd№ to

prawicowi ekstremiњci. > ^

przez paсstwo mediach Je sie> ze na razie maj№ oni w kontrolowanych

budziж podejrzenie, їe u auzulк najwyїszego uprzywilejowania, co moїe

Bez wspуlnych cel - 6rn' celowo tworzy sobie nastкpnego wroga, przeszіoњci i domniema^ ' wartoњci Rosji pozostaje jedynie wspominanie czuwany przez Rosjк u, eJ wielkoњci dawnych czasуw. Bуl fantomowy od-powinкіa siк noga, nie s. ° Dyіe wielkie mocarstwo, ktуremu, by tak rzec, gliwoњж tк prуbuje siк 2J^* siк okazj№ do podjкcia radykalnej terapii. Doleli wygіaszaj№c mowy u ^C2aж, buduj№c historyczne zamki na lodzie, czy-

^kszj wydarzenia z przeszіoњci. Zreszt№ po-

302

OBCHODY DNIA ZWYCIКSTWA BEZ ZWYCIКZCУW

dobnie upiкksza siк teraџniejszoњж. W tej sytuacji nikogo nie dziwi, їe nawet przemoc w Czeczenii usprawiedliwia siк wojn№ z faszyzmem: przy kaїdej sposobnoњci, nawet przy okazji szeњжdziesi№tej rocznicy wyzwolenia obozu Auschwitz, Putin porуwnuje wojnк obronn№ z nazistowskim agresorem z „walk№ z miкdzynarodowym terroryzmem", przy czym mуwi№c o miкdzynarodowym terroryzmie, ma na myњli wojnк w Czeczenii. Po tragedii z zakіadnikami w Biesіanie porуwnaі odwagк jednostek specjalnych swoich sіuїb z mкstwem їoіnierzy frontowych w II wojnie њwiatowej, nazywanej w Rosji wielk№ wojn№ ojczyџnian№.

Zwaїywszy na ten jednowymiarowy obraz historii, nie moїe dziwiж fakt, їe Putin z takim rozdraїnieniem i zіoњci№ reaguje na gіosy krytyczne z krajуw baіtyckich i Polski, gdzie wkroczenie Armii Czerwonej zostaіo odebrane nie tylko jako wyzwolenie od faszyzmu, lecz takїe jako pocz№tek radzieckiej okupacji. W tej sytuacji szef Kremla z jeszcze wiкksz№ determinacj№ zacz№і robiж wszystko, by nie pozwoliж popsuж њwi№tecznej atmosfery przez byіych satelitуw Zwi№zku Radzieckiego.

Ewakuacja w szeњжdziesi№t lat po zwyciкstwie

Z trudem zachowuj№c spokуj, generaі przekazywaі instrukcje w sprawie ewakuacji. Nie ma powodu do zdenerwowania i paniki -uspokajaі, choж na jego czole perliіy siк krople potu. Kto chce jednak bez przeszkуd opuњciж miasto gіуwnymi ulicami wylotowymi - kontynuowaі -musi siк pospieszyж, nim nadlec№ pierwsze samoloty.

Nie byіy to bynajmniej dyrektywy z lata 1941 roku, gdy wojska Hitlera podchodziіy pod Moskwк, a setki tysiкcy ludzi w popіochu opuszczaіo stolicк. Czіowiek, ktуry je wygіaszaі, nie byі oficerem frontowym, lecz generaіem milicji, ktуry na konferencji prasowej w przeddzieс uroczystoњci z okazji szeњжdziesi№tej rocznicy zakoсczenia wojny wzywaі zwykіych mieszkaсcуw stolicy do jej opuszczenia. Apel odniуsі skutek: jak wynikaіo z przeprowadzonego sondaїu, 64 procent Moskwian miaіo zamiar opuњciж miasto na czas obchodуw.

Szeњжdziesi№t lat po zwyciкstwie Moskwa zostaіa jednak oddana, pisaі drwi№co i z gorycz№ dziennik „Wremia Nowostiej", nie weteranom i dawnym zwyciкzcom, lecz delegacjom i „aparatczykom" ze specjalnymi przepustkami i niebieskimi kogutami na dachach sіuїbowych aut. Tylko im bowiem wolno byіo przebywaж w centrum milionowego miasta podczas uroczystoњci. Nawet wiele ulic wylotowych miaіo zostaж zamkniкtych, aby mуc utrzymaж swobodк przejazdu i ruch wahadіowy miкdzy trzema wielkimi lotniskami stolicy a Kremlem.

Lud ma pozostaж poza obszarem wyznaczonym na uroczystoњж. By zrealizowaж ten plan, zmobilizowano 22 tys. milicjantуw, ktуrym przydzielono wsparcie sіuїb specjalnych i wojska, na wszelki wypadek wyposaїonego w przenoњne rakiety ziemia-powietrze. W tradycyjnym spotkaniu

304

EWAKUACJA W SZEЊЖDZIESIҐT LAT PO ZWYCIКSTWIE

starych frontowcуw przed Teatrem Bolszoj mogli wzi№ж udziaі tylko wybrani weterani. Wedіug relacji dziennika „Niezawisimaja Gazieta" juї od tygodni w caіym kraju dyskretnie obserwowano osoby psychicznie chore: lekarze mieli podobno przekazywaж sіuїbom specjalnym dane dotycz№ce tego rodzaju pacjentуw, by w razie potrzeby moїna ich byіo wysadziж z poci№gуw czy samolotуw zd№їaj№cych do Moskwy. Starym radzieckim sposobem wіadze zorganizowaіy przymusow№ ewakuacjк bezdomnych, mіodocianych ulicznikуw i prostytutek, ktуre jednak, jak siк zdaje, bardzo szybko zdoіaіy powrуciж.

Krytykom wszystkich tych poczynaс natychmiast przypomniaіy siк Igrzyska Olimpijskie 1980 roku, kiedy to komuniњci wygnali z miasta alkoholikуw, „element niepewny" i mіodzieї szkoln№. Chodziіo o to, by stolica robiіa na cudzoziemskich goњciach dobre wraїenie. Jak zwykle kіania siк ksi№їк Potiomkin. A przy tym wszystkim dzisiejsi aparatczycy w wielu dziedzinach przewyїszaj№ swych radzieckich poprzednikуw: na kilka dni przed uroczystoњciami do centrum miasta nawet karetki pogotowia mogіy wjeїdїaж tylko za specjalnym zezwoleniem - podobno byіy sygnaіy, їe jacyњ terroryњci zamierzaj№ siк przebraж za lekarzy. Wiele prywatnych firm medycznych nie otrzymaіo takich pozwoleс dla swoich pojazdуw - choж z ich usіug korzysta ponad 40 procent Moskwian.

„Dwуch i pуі godziny byіo mi potrzeba, їeby dowieџж pacjenta do kliniki, bo zatrzymaіa nas milicja - skarїyі siк lekarz moskiewskiego pogotowia Siergiej Јukianow. - Chory jakoњ to wytrzymaі, ale jego cуrka, ktуra mu towarzyszyіa, nadawaіa siк do hospitalizacji". Z ktуrejњ z prywatnych klinik doszіy informacje, їe milicja „zaaresztowaіa" jej szeњж karetek. Wielu lekarzy w nagіych wypadkach jeџdziіo swymi samochodami prywatnymi, ale przecieї te nie s№ wyposaїone w niezbкdny sprzкt medyczny. „Chcemy ludziom pomagaж, a czujemy siк, jakbyњmy byli przestкpcami" - zїymaі siк kierowca zatrzymanej karetki. By dostaж „pozwolenie specjalne", trzeba siк byіo uzbroiж w cierpliwoњж - utyskiwaі menedїer prywatnej kliniki. „Drogуwka odsyіaіa nas do urzкdu zdrowia, ten do swego parku samochodowego, ci zaњ znуw do drogуwki", jak piіkк od nogi do nogi piіkarza.

Rankiem 9 maja 2005 roku, gdy moїni tego њwiata nareszcie byli sami i uroczystoњж mogіa siк zacz№ж, przez moment zdawaіo siк, їe przeciw obchodom sprzysiкgіy siк niebiosa i nawet specjalna technika rosyjska zawiodіa: lotnictwo garnizonu moskiewskiego juї od lat robi konkurencjк њwiкtemu Piotrowi i przed wielkimi imprezami nie dopuszcza do stolicy chmur deszczowych. Zapewnienie sobie pogody na trzy dni kosztuje podobno 800 tys. euro. I akurat teraz, na najwiкkszej imprezie w caіej kadencji Putina, technika zawiodіa, a dostojni goњcie ruszyli na plac Czerwony

305

GRA KOСCOWA

pod parasolami. Albo jednak њwiкty Piotr siк zlitowaі, albo technika wojskowa w ostatniej chwili zadziaіaіa, w kaїdym razie nim goњcie zajкli miejsca na trybunie honorowej deszcz ustaі, a spomiкdzy chmur wyjrzaіo nawet sіoсce.

W przemуwieniu wygіoszonym na placu Czerwonym z okazji szeњжdziesi№tej rocznicy zakoсczenia wojny Putin szczegуlnie podkreњliі stosunki z byіym przeciwnikiem: historyczne pojednanie miкdzy Rosj№ a Niemcami jest jednym z najwiкkszych osi№gniкж powojennej Europy -powiedziaі. „Uwaїam je za przykіad godny tego, by znalazі naњladowcуw w aktualnej polityce њwiatowej". Na uroczystoњci do Moskwy przybyіo ponad 50 szefуw paсstw i rz№dуw; kanclerz Gerhard Schroder otrzymaі miejsce wњrуd zwyciкzcуw: poњrodku w pierwszym rzкdzie; miкdzy nim a Putinem, siedziaіa jeszcze tylko jego їona Doris i prezydent Francji Jacques Chirac. Ze strony gospodarza byі to bardzo znacz№cy gest wobec przedstawiciela paсstwa, ktуre wtedy byіo agresorem i wrogiem. Wielka Brytania, mocarstwo zwyciкskie, otrzymaіa miejsce w drugim rzкdzie, gdy ze wzglкdu na inne waїne zajкcia (w zwi№zku z zakoсczonymi wyborami) premier Tony Blair odmуwiі przyjazdu. Prezydenta Kwaњniewskiego posadzono w trzecim rzкdzie z boku. Na wielkim telebimie na placu Czerwonym widaж byіo przede wszystkim Schrуdera i Putina - Chirac byі nieco zasіoniкty, a Bush znalazі siк wprawdzie w pierwszym rzкdzie, ale bardzo z boku. Przekaz byі jasny: najmilszym goњciem Moskwy jest kanclerz Schroder, ktуry na dobre i zіe trzyma z Putinem.

Po przemуwieniu prezydenta przez plac Czerwony przemaszerowaіy pododdziaіy w historycznych mundurach i lekkie pojazdy bojowe z czasуw II wojny њwiatowej. Ciкїka broс, czoіgi i wyrzutnie rakietowe (sіawne katiusze) nie mogіy wjechaж, gdyї jeszcze Borys Jelcyn zdecydowaі siк na odtworzenie historycznych budowli, przez co dojazd do placu zostaі praktycznie zablokowany. Przy dџwiкkach pieњni i marszуw z czasуw wojennych przed trybun№ honorow№, w otwartych ciкїarуwkach, przejechali weterani. Ze wzglкdu na zdrowie sкdziwych uczestnikуw wojennych wydarzeс sprzed szeњжdziesiкciu lat, z ktуrych prawie wszyscy przekroczyli juї osiemdziesi№ty rok їycia, organizatorzy uroczystoњci odst№pili w tym roku od tradycyjnego przemarszu weteranуw.

Meldunek o gotowoњci pododdziaіуw do defilady odebraі minister obrony Rosji, Siergiej Iwanуw, ktуry wjechaі na mokry od deszczu plac otwartym rosyjskim kr№їownikiem szos - bez numerуw rejestracyjnych. Zwracaj№c siк do wojska minister - zgodnie z radzieck№ tradycj№ - uїyі formy towariszczi. Ale tym razem wbrew tradycji organizatorzy zasіonili mauzoleum Lenina wielkim plakatem, byж moїe ze wzglкdu na prezydenta Busha, ktуry siedziaі wprawdzie obok Putina, ale w zbyt bliskim s№-

306

EWAKUACJA W SZEЊC;DZ1ESI№t lat pO ZWYCIКSTWIE

siedztwie miejsca ostatniego sp>OCZynku (byіego juї) wroga ideologicznego numer jeden.

Choж na ekranach telewizorуw caіego њwiata uroczystoњж przebiegaіa tak wspaniale i harmonijnie _ to jednak spiкж za kulisami trudno byіo nie dostrzec. Putin byі ziryto\vany z powodu prezydenta Busha, ktуry wpadі na pomysі, by swoj№ wizytк w Moskwie poі№czyж z dwoma innymi -na Јotwie i w Gruzji. Rz№dy o\>u tych krajуw dziaіaj№ na Kreml jak czerwona pіachta na byka. I to w coraz wiкkszym stopniu. Ale na tym nie koniec. Przemawiaj№c w Rydze, Bush nie omieszkaі mentorskim tonem zasugerowaж Rosji, by wziкіa przykіad z mіodych demokracji Litwy, Јotwy i Estonii. W ten sposуb poњrednio wsparі prezydentуw Estonii i Litwy, Arnolda Ruutela i Valdasa Adar^kusa, ktуrzy nie przyjechali do Moskwy, gdyї Rosja nie chce uznaж, їe zajкcie tych krajуw przez ZSRR byіo nielegalne. Tymczasem Bush przyj№і za wіasny ich punkt widzenia na historiк tamtych lat i w przemуwieniu nie zawahaі siк powiedzieж o okupacji krajуw baіtyckich. Prezydent Јotwy, pani Vike-Freiberga, przyjechaіa wprawdzie na obchody zwyciкstwa, ale nie we wszystkim chciaіa siк poddaж planom gospodarzy i wiele zrobiіa, by zwrуciж uwagк na los paсstw baіtyckich.

Kontrowersyjny byі taltze udziaі w uroczystoњciach Aleksandra Kwaњniewskiego. „Weџmiemy udziaі, by uczciж zakoсczenie II wojny њwiatowej - najkrwawszej wojny w dziejach ludzkoњci - i zwyciкstwo nad faszyzmem. Z pewnoњci№ nie pojechaіbym, gdyby to byіa rocznica Jaіty lub paktu Ribbentrop-MoіotoW" _ oњwiadczyі polski prezydent w poprzedzaj№cym tк wizytк wywiadzie dla niemieckiego dziennika „Die Welt". Pakt ten byі de facto - mуwiі Kwaњniewski - rozbiorem i okupacj№ Polski przez dwa wielkie mocarstwa _ nazistowskie Niemcy i Zwi№zek Radziecki. Dla Putina uroczystoњci w Moskwie s№ њwietn№ okazj№, by - z jednej strony - pokazaж wielki wkіad narodуw radzieckich, narodu rosyjskiego w zwyciкstwo nad faszyzmer^ z drugiej zaњ strony _ kontynuowaі polski prezydent - oceniж takїe tr^eDa to wszystko, co siк wydarzyіo po II wojnie њwiatowej. Nie oczekujemy niczego nadzwyczajnego -jedynie sprawiedliwej, moralnej oceny teg0) co siк staіo po 1945 roku".

Nadzieje Kwaњniewskiego nie speіniіy siк. Putin wskazaі zupeіnie inny kierunek: w ramach uroczystoњci towarzysz№cych gіуwnym obchodom rocznicy wrкczyі medal honorowy za zasіugi wojenne generaіowi Wojciechowi Jaruzelskiemu, co natychmiast spotkaіo siк z krytyk№: negatywnie oceniі to wyrуїnieni^ prezydent Czech Vaclav Klaus, mуwi№c, їe wprawdzie Jaruzelski zasіuїyі sjк w czasie wojny, ale wielu Czechуw kojarzy go tylko z interwencj№ wojsk Ukіadu Warszawskiego w Czechosіowacji w 1968 roku. W tym samym czasie gdy na Kremlu promiennie

307

GRA KOСCOWA

uњmiechaі siк Jaruzelski, w ambasadzie polskiej, oddalonej stamt№d o kilka minut drogi samochodem, Kwaњniewski z wielk№ powag№ w gіosie mуwiі do zaproszonych tu Rosjan, by nie bali siк prawdy o zbrodniach epoki Stalina, albowiem „prawda powinna byж fundamentem stosunkуw" miкdzy Polsk№ a Rosj№.

Fakt, їe tego samego dnia Putin podkreњliі rolк niemieckiego ruchu oporu, ale ani sіowem nie wspomniaі Polakуw, ktуrzy walczyli z Hitlerem na frontach caіego њwiata, takїe w Armii Czerwonej, w powstaniu warszawskim, zostaі przez wielu Polakуw przyjкty z niedowierzaniem. Tadeusz Mazowiecki powiedziaі, їe jest rzecz№ „szokuj№c№, їe Putin nie wymieniі Polski jako czіonka koalicji antyfaszystowskiej". Nawet Jуzef Oleksy powiedziaі, їe nie rozumie postawy Putina. Sam Kwaњniewski robiі dobr№ minк do zіej gry, mуwi№c, їe nie naleїy w tej sprawie czytaж miкdzy wierszami.

Kulminacj№ dotychczasowych nieporozumieс i zgrzytуw byіa rezygnacja Putina z udziaіu w szczycie Rady Europy, wyznaczonym na 16-17 maja w Warszawie. Zamiast Putina do Warszawy zostaі wysіany (zaledwie) minister spraw zagranicznych - Siergiej Јawrow. Decyzja Putina byіa reakcj№ na krytykк uprawian№ przez Radк Europy w sprawie procesu Jukosu - powiedziaі Konstantin Kosaczow, szef Komisji Zagranicznej Dumy, dziennikowi „Gazieta": stanowisko zajкte wobec Rosji њwiadczy o „politycznym i destrukcyjnym podejњciu do tej sprawy". Innego zdania byі Mark Urnow, przewodnicz№cy Fundacji „Ekspertyza", ktуry uwaїa, їe t№ odmow№ Rosja sama sobie szkodzi. Poniewaї Moskwa nie jest gotowa do jakiejkolwiek dyskusji w sprawie Jukosu, daje tym samym strukturom europejskim okazjк do krytyki w sprawie praw czіowieka, demokracji i wolnoњci. Uczciwe rozmowy z Europejczykami byіyby lepszym wyjњciem niї demonstracyjna rezygnacja z dyskusji - uwaїa Urnow.

Perspektywy

W Rosji pod rz№dami Putina kaїdy moїe znaleџж taki kraj, jakiego szuka. A wiкc Rosjк w fazie przemian, w ktуrej po latach chaosu zapanowaіa polityczna stabilizacja, w ktуrej przeprowadzono waїne liberalne reformy, dziкki ktуrym gospodarka roњnie w tempie 7 procent rocznie, a rubel po raz pierwszy od lat jest stabilny; Rosjк, ktуra swoim urzкdnikom i emerytom znуw regularnie wypіaca pieni№dze i przyci№ga coraz wiкcej zagranicznych inwestorуw.

Rosjк autorytarn№, w ktуrej demokracjк siк tylko pozoruje, gdzie panuje samowola, gdzie kaїdy milicjant z drogуwki zachowuje siк jak maіy despota, gdzie wіadza prowadzi ludzi za rкkк, inwestorzy zagraniczni musz№ radziж sobie ze skorumpowanymi urzкdnikami, telewizja, jak za czasуw radzieckich, chwali rz№dz№cych, a spacer po mieњcie, gdy siк ma odmienny kolor skуry, moїe siк okazaж bardzo niebezpieczn№ przygod№.

Rosjк kryminaln№, w ktуrej mafia d№їy do wіadzy, milicjanci robi№ przestкpcуw z niewinnych ludzi, podsuwaj№c im narkotyki i broс, ale wzbraniaj№ siк choжby tylko przyj№ж zawiadomienie o kradzieїy czy oszustwie.

Rosjк prozachodni№, przede wszystkim gwaіtownie zmieniaj№c№ siк Moskwк, ktуra ze smкtnej niegdyњ radzieckiej metropolii przemieniіa siк w fascynuj№ce њwiatowe miasto z now№, zorientowan№ na Zachуd warstw№ њredni№, їyciem nocnym wytrzymuj№cym porуwnanie z kaїdym miastem w Europie i z najwiкkszym na њwiecie zagкszczeniem luksusowych samochodуw na kilometr kwadratowy.

Rosjк zacofan№, zwіaszcza na prowincji, gdzie od czasуw radzieckich niewiele siк zmieniіo, a miliony ludzi їyj№ na granicy ubуstwa i czкsto tyl-

309

GRA KOСCOWA

ko dziкki wіasnej zaradnoњci nie gin№ z gіodu, gdzie zim№ ludzie nierzadko marzn№ w nieogrzewanych mieszkaniach.

I Rosjк, ktуrej trudno siк oprzeж - z jej goњcinnoњci№, otwartoњci№ i poczuciem humoru їyj№cych tu ludzi.

Choж wszystkie te warianty s№ tak rуїne, to przecieї s№ czкњci№ tej samej rzeczywistoњci.

Takїe w osobie Putina kaїdy moїe dostrzec takiego polityka, jakiego chce: nowoczesnego reformatora, ktуry prowadzi Rosjк w kierunku Zachodu; liberaіa, ktуry dziкki nowoczesnej polityce gospodarczej chciaіby њci№gn№ж do kraju zagranicznych inwestorуw; Wielkorusa, ktуry prуbuje przywrуciж temu ogromnemu krajowi siік wojskow№ i znaczenie w њwiecie; cara, ktуry caіkowicie opanowaі scenк polityczn№ i nie toleruje їadnej konkurencji, albo wreszcie kunktatora, ktуry zawsze wszystko musi rozwaїyж, ale bardzo nieskoro idzie mu podejmowanie szybkich decyzji.

Choж tak rуїne mog№ siк zdawaж twarze Putina - takїe one s№ czкњci№ jednej osobowoњci. Obraz prezydenta kolportowany w samej Rosji jest uderzaj№co jednostronny. Wiкkszoњж tamtejszych mediуw przedstawia go jako nadziejк ojczyzny i szczкњliwe zrz№dzenie losu, jako supermana na Kremlu. Liczne ksi№їki rosyjskie na temat prezydenta czyta siк czкsto jak їywoty њwiкtych; niekiedy przypominaj№ rуwnieї lirykк partyjn№ radzieckiej proweniencji; nawet ciemne momenty rz№dуw Putina, jak katastrofa Kurska czy dramat zakіadnikуw w teatrze na Dubrowce, musz№ bіyszczeж jasnym њwiatіem.

Z kolei w zachodniej publicystyce na temat Rosji dominowaіy w ostatnich miesi№cach tendencje krytyczne. Na pocz№tku przewaїaі image prezydenta jako agenta sіuїb specjalnych, ktуry rz№dzi їelazn№ rкk№, ignoruj№c prawa czіowieka. Ta ocena ust№piіa po wydarzeniach z 11 wrzeњnia 2001 roku, a zaufanie do prezydenta wzrosіo. Rosja za Putina zdawaіa siк pod№їaж w stronк Zachodu. Jednakїe siіowe zakoсczenie dramatu zakіadnikуw na Dubrowce w paџdzierniku 2002 roku znуw wzmocniіo krytykк prezydenta za politykк wobec Czeczenii i autorytarny sposуb kierowania paсstwem; po aresztowaniu szefa Jukosu Chodorkowskiego w paџdzierniku 2003 roku nastroje zmieniіy siк ostatecznie. W prasie zachodniej pojawiіy siк komentarze w formie ostrzeїeс przed przejmowaniem wіadzy przez sіuїby specjalne i powrotem radzieckich metod.

W chwili obejmowania urzкdu Putin zdawaі siк gor№cym zwolennikiem і№czenia tradycyjnych idei, jak patriotyzm i wielkomocarstwowe aspiracje, silne paсstwo i solidarnoњж spoіeczna, z wartoњciami dla Rosji nowymi, jak demokracja i prawa czіowieka. W praktyce, by mуc rz№dziж tak wielkim krajem, nowy prezydent musiaі wzmocniж wіadzк centraln№ i skorygowaж najwiкksze bікdy swego poprzednika - Jelcyna. Nie moїna

310

PERSPEKTYWY

Putinowi odmуwiж zasіugi, їe udaіo mu siк na nowo zapewniж w Rosji spokуj. Ale nie jest to stabilizacja bezpieczna, gdyї bazuje na stagnacji politycznej, bo osi№gniкto j№, rezygnuj№c z pluralizmu i innych pryncypiуw demokracji.

W wielu dziedzinach rozziew miкdzy aspiracjami a rzeczywistoњci№ staі siк pod rz№dami Putina prawie tak znaczny, jak w czasach radzieckich. Ci№gle siк mуwi o politycznym rozwi№zaniu konfliktu w Czeczenii, a organizowane tam wybory okazuj№ siк fars№; zapowiada siк walkк z korupcj№ i biurokracj№, a w rzeczywistoњci stwarza siк warunki, by kwitіy w najlepsze. Jak niegdyњ KPZR zapewniaіa, їe Zwi№zek Radziecki jest rajem dla robotnikуw, tak dziњ nowi wіadcy Rosji udaj№, їe jest ona paсstwem demokratycznym. Trzeba jednak przyznaж, їe inscenizacja jest dziњ zrкczniejsza, a њrodkуw represji uїywa siк rzadziej.

Jeњli Putin mieni siк demokrat№, to zapewne szczerze tak o sobie myњli i dlatego wywiera na swych rozmуwcach tak przekonuj№ce wraїenie. W rzeczywistoњci ma on inne wyobraїenie o demokracji niї jego zachodni partnerzy, czego dowodz№ takie wydarzenia jak wybory na stanowisko gubernatora w Petersburgu czy kampania wyborcza w Czeczenii w 2003 roku. Wydaje siк, їe jego sposуb pojmowania demokracji zostaі uksztaіtowany nie tyle przez nowoczesne zachodnie paсstwo prawa, co przez obraz Zachodu przedstawiany mu przez wychowawcуw politycznych, gdy byі jeszcze mіodym oficerem KGB, a zwіaszcza cyniczny system wyzysku, w ktуrym wol№ wyborcy manipuluje siк bez їadnych zahamowaс. Podobnie jak niegdyњ znaczna czкњж radzieckiej nomenklatury uїywaіa ideologii komunistycznej do cynicznego uzasadniania i usprawiedliwiania swego prawa do rz№dzenia, tak dzisiaj wiкkszoњж Rosjan jest w gікbi duszy przekonana, їe demokracja jest tylko gr№, nowym ideologicznym pіaszczykiem dla przykrycia starych politycznych interesуw. Zerwanie z komunistyczn№ przeszіoњci№ i jej metodami pozostaіo dla znacznej czкњci elit - ale takїe spoіeczeсstwa - wydarzeniem powierzchownym i czysto zewnкtrznym. Rosyjskie elity obchodz№ siк z wіasnym narodem tak bezwzglкdnie i їyj№ jego kosztem, jak okupant w podbitym kraju - uwaїa moskiewski socjolog Leonid Siedow.

Jeїeli Zachуd chwali tк pozorn№ demokracjк, zamiast j№ krytykowaж, i podkreњla wyі№cznie pozytywne aspekty rosyjskiej rzeczywistoњci, ktуre niew№tpliwie istniej№, wyњwiadcza Putinowi i Rosji niedџwiedzi№ przysіugк. „Problem w tym, їe nasi politycy s№dz№, iї na Zachodzie wszystko jest tak samo zakіamane, ciemne i brudne, їe inaczej siк nie da" - mуwi reformator Jawliсski. I z gorycz№ kontynuuje: „Zachodni politycy przyjeїdїaj№ do Rosji, klepi№ naszych po ramieniu i mуwi№: jak piкknie, ile juї osi№gnкliњcie. Tak trzymaж! Nasi politycy їyj№ w kіamstwie, maj№ mentalnoњж do-

311

GRA KOСCOWA

rastaj№cych chіopcуw - przeceniaj№ swe siіy, w razie krytyki natychmiast siк obraїaj№, nie dadz№ sobie nic powiedzieж - i stale domagaj№ siк kieszonkowego. Z nami dzieje siк to samo co z jodі№ karіowat№ w tundrze. Dlaczego jest taka maіa i nierozwiniкta? Bo ma za maіo sіoсca. Dajcie nam wiкcej sіoсca, zamiast powtarzaж, їe jesteњmy wyroњniкtymi jodіami!". Wydaje siк, їe Zachуd wcale nie chce demokratycznej Rosji, ubolewa Jawliсski: „Politycy zachodni uwaїaj№ Rosjan za niezdolnych do demokracji, obawiaj№ siк nas, nie dowierzaj№ nam. Wol№ mocnego czіowieka na Kremlu, ktуry bкdzie krуtko trzymaі spoіeczeсstwo".

Gdy na jesieni 2001 roku kanclerz Schroder upomniaі siк o „bardziej zrуїnicowan№ ocenк" konfliktu w Czeczenii, przez co chciaі powiedzieж, їe naleїy wykazaж wiкcej zrozumienia dla Rosji, ktуra prowadzi tam wojnк, lub gdy jeden z jego doradcуw podczas poufnych rokowaс w dobrej wierze nazywa їaіosn№ inscenizacjк paџdziernikowych wyborуw prezydenckich w tej kaukaskiej republice mimo wszelkich zastrzeїeс krokiem we wіaњciwym kierunku, jest to fatalny sygnaі.

„Polityka przez megafon niczego nie daje" - skomentowaі tamt№ wizytк Urz№d Kanclerski. Rz№d federalny skrytykowaі Putina, ale za zamkniкtymi drzwiami -wyjaњniano. Nawet jeњli rzeczywiњcie tak byіo, to taka dyskretna krytyka wiele traci, jeњli pуџniej przy wі№czonych kamerach prezydenta poklepuje siк po ramieniu. Tak jak w 1993 roku Zachуd swym bezwarunkowym poparciem puczu Jelcyna pobіogosіawiі faktyczny koniec podziaіu wіadz w Rosji, tak dzisiaj, rezygnuj№c z mocnych sіуw, wyraїa cich№ zgodк na koniec tamtejszego eksperymentu z demokracj№. Podobnie jak pomija milczeniem іamanie praw czіowieka w Chinach w nadziei na dobre interesy z tym krajem, tak przechodzi obojкtnie nad losem demokracji w Rosji, maj№c na uwadze jej ogromne bogactwa naturalne i strategiczn№ rolк ogniwa і№cz№cego Azjк i Europк, islam i chrzeњcijaсstwo. Jedno i drugie zdaje siк Zachodowi waїniejsze niї rozwуj demokracji w tym regionie.

Czкњж rosyjskich elit marzy o modelu chiсskim i chilijskim - mieszaninie liberalnej gospodarki i autorytarnej wіadzy. Na pocz№tku 2004 roku wszystko przemawiaіo za tym, їe takїe Wіadimir Putin wybraі ten model -choж w nieco bardziej eleganckim wydaniu. Dotychczasowe doњwiadczenia kaї№ mu stawiaж raczej na manipulacje niї represje, a autorytarne filary swej wіadzy skrywaж pod warstw№ demokratycznego lakieru. Nie pragnie powrotu do gospodarki planowej, ale tak jak nie chce poddaж swojej „demokracji" wolnemu os№dowi wyborcуw, tak teї їyczy sobie zapewne „kierowanej" gospodarki rynkowej: konkurencyjnej gospodarki prywatnej w kilku sektorach, ale i њcisіej kontroli paсstwa w branїach kluczowych (pod szczegуln№ piecz№ ma byж ropa i gaz, rosyjskie atuty w walce o miк-

312

PERSPEKTYWY

dzynarodowe znaczenie kraju). Dopуki jednak ani w polityce, ani w wielu dziedzinach їycia gospodarczego nie ma prawdziwej konkurencji, dopуty Rosja nie bкdzie w stanie rozkwitn№ж; zatrzyma siк w rozwoju jak w czasach komunizmu.

Gdy rz№dz№cy nie musz№ siк poddawaж ocenie spoіeczeсstwa w wolnych i uczciwych wyborach, nie czuj№ їadnej presji, by sprawniej rz№dziж. Gdzie skorumpowanych urzкdnikуw nie czeka kara, brakuje hamulcуw, by zrezygnowaж z іapуwki. Gdzie іapуwka i kontakty ze њwiatem polityki decyduj№ o ekonomicznym sukcesie przedsiкbiorstw, ich dyrekcje nie musz№ wkіadaж zbyt wiele wysiіku, by przebiж siк na rynku jakoњci№ swoich produktуw. Gdy ludzie czuj№, їe ich opinia siк nie liczy, trac№ zainteresowanie dla spraw spoіecznych i polityki, czego dowiodіy wybory gubernatora Petersburga w paџdzierniku 2003 roku z rekordowo nisk№, zaledwie 27-procentow№ frekwencj№ wyborcz№.

Obawy przed powrotem paсstwa autorytarnego pod rz№dami Putina w znacznej mierze okazaіy siк uzasadnione: wіadzy Kremla nie ogranicza ani niezaleїny parlament, ani s№dy, najwaїniejsze media s№ zglajchszalto-wane, a sіuїby specjalne nie podlegaj№ їadnej kontroli. Bardzo moїliwe, їe w okresie przejњciowym Putin nie miaі alternatywy. Ale od chwili gdy zwolennicy rz№dуw „silnej rкki", ludzie wywodz№cy siк ze sіuїb specjalnych i wojska, obsadzaj№ coraz waїniejsze stanowiska w paсstwie i skupiaj№ w swych rкkach instrumenty wіadzy, pokusa ich uїycia wzrosіa, czego dowiodіa afera Jukosu.

Jak dot№d nie byіo jednak powodуw, by siкgaж po surowsze represje przede wszystkim dlatego, їe Putin nie musiaі siк zmierzyж z їadnym powaїniejszym kryzysem gospodarczym. To mu zostaіo oszczкdzone. Dziкki dobrym cenom ropy i kilku reformom gospodarczym mуgі zapisaж na swoje konto wzrost gospodarczy, choж tak naprawdк zacz№і siк on juї wczeњniej, za jego poprzednika, i jak dot№d nie zostaі skutecznie wykorzystany (z niewielkimi wyj№tkami) do energicznego przeprowadzenia reform strukturalnych. Gospodarka rosyjska w dalszym ci№gu pozostaje w rкkach kilku wielkich koncernуw i jest bardzo silnie uzaleїniona od eksportu surowcуw.

Na ile sukcesy ekonomiczne Putina maj№ trwaіy i przeіomowy charakter, trudno dziњ powiedzieж: jak dotychczas gospodarka rosyjska za kadencji nowego prezydenta nie byіa poddana testowi, ktуrym byіby znaczny spadek cen ropy naftowej. I choж kurs rubla mimo wyraџniej tendencji inflacyjnej jest po czкњci sztucznie podtrzymywany, a ceny i wynagrodzenia w niektуrych sektorach znуw nadmiernie poszybowaіy w gуrк, osi№gaj№c poziom sprzed kryzysu w 1998 roku, to jednak stabilizacja budїetu њrodkуw publicznych, zainwestowane rezerwy oraz powolna zmiana men-

313

GRA KOСCOWA

talnoњci daj№ podstawк do ostroїnego optymizmu, podobnie jak prognozy dotycz№ce cen ropy naftowej.

A poza tym nawet w razie kolejnego kryzysu trudno spodziewaж siк wiкkszych niepokojуw; jak pokazaі krach finansowy w 1998 roku, dzisiejsi Rosjanie, odmiennie niї na przykіad Argentyсczycy, nie s№ skіonni do wychodzenia na ulice lub szturmowania zbankrutowanych bankуw -w takiej sytuacji raczej prуbuj№ rozejrzeж siк za jakimiњ krewnymi czy znajomymi w instytucjach finansowych i t№ drog№ odzyskaж przynajmniej czкњж pieniкdzy.

Prawdopodobnie w 2008 roku Putin obejmie jak№њ funkcjк honorow№ i dobrowolnie poїegna siк z wіadz№ - jak przewiduje konstytucja - daj№c przy okazji waїny sygnaі. Nie wydaje siк natomiast, їe jego nastкpca zostanie wyіoniony w wolnych wyborach. Wszystko przemawia za tym, їe rola wyborcуw takїe i tym razem sprowadzi siк do postawienia krzyїyka przy nazwisku „nastкpcy tronu" lub zwyciкzcy zmagaс na Kremlu. Tak jak w 1999 roku klan Jelcyna, dokonuj№c intronizacji Putina, uniemoїliwiі przeprowadzenie pierwszej w historii Rosji demokratycznej zmiany na szczycie wіadzy, tak w wyborach prezydenckich w 2004 roku rуwnieї nie pojawili siк autentyczni rywale, gdyї nie byіo opozycji politycznej, ktуra zasіugiwaіaby na tк nazwк. A media teї nie miaіy prawdziwej swobody dziaіania.

Nawet szef komunistуw, wiecznie drugi Giennadij Ziuganow, w telewizji prawie siк nie pojawiaі - a jeњli juї, to jako osobnik raczej podejrzany. W tej sytuacji ponowny wybуr Putina w marcu 2004 roku uchodziі za przes№dzony z gуry. I to wcale nie dlatego, їe ludzie tak kochali swego prezydenta. W sondaїu przeprowadzonym jeszcze latem 2003 roku przez WCIOM zaledwie 20 procent Rosjan uwaїaіo, їe Putin skutecznie rozwi№zuje problemy kraju, co stoi w jawnej sprzecznoњci z szeroko rozpowszechnion№ opini№, їe Rosjanie s№ niezmiennie zachwyceni swoim prezydentem. Natomiast 40 procent ankietowanych wyraziіo opiniк, їe Putin wprawdzie nie rozwi№zaі jeszcze problemуw kraju, ale byж moїe jeszcze to zrobi.

Wszystko zdaje siк jednak wskazywaж na to, їe Wіadimir Putin podj№і inn№ decyzjк i dalej kaїe inscenizowaж demokracjк. Zawraca Rosjк w stronк Zwi№zku Radzieckiego, czyli paсstwa autorytarnego, opanowanego przez klikк politykуw, ktуrzy nie maj№ odwagi stan№ж do wolnych i uczciwych wyborуw, trac№cych kontakt ze spoіeczeсstwem i dla ktуrych najwyїsz№ wartoњci№ nie jest dobro czіowieka, lecz paсstwo i jego siіa. Gwarancjк dla tej zasady dygnitarze kremlowscy upatruj№ przede wszystkim w tym, їe sami pozostan№ u wіadzy i bкd№ siк cieszyж jej wszystkimi przywilejami - zgodnie z leninowskim wzorem. Jak za czasуw radzieckich

PERSPEKTYWY

Kreml stawia na kіamstwa i kontrolк informacji, manipuluje opini№ publiczn№, waїne decyzje podejmuje niejawnie, chce kontrolowaж nawet sprawy drugorzкdne, a jednoczeњnie boi siк wzi№ж na siebie odpowiedzialnoњж za cokolwiek. Jak jednak dowodzi rozpad Zwi№zku Radzieckiego w 1991 roku i rewolucja na Ukrainie w 2004 roku, systemy tego rodzaju s№ z reguіy niezdolne do istnienia na dіuїsz№ metк. Wydaje siк wiкc, їe problemem nie jest sam upadek systemu, ale kiedy siк to stanie i za jak№ cenк. Juї stosunkowo niegroџne protesty rencistуw i emerytуw skierowane przeciw reformom socjalnym z pocz№tku 2005 roku pokazaіy, jak bardzo elity polityczne utraciіy poczucie wiкzi ze zwykіymi ludџmi, jak s№ bezradne i jak nerwowo reaguj№ nawet na maіo niebezpieczne demonstracje. Gdyby tego rodzaju protesty zyskaіy szerszy oddџwiкk, na przykіad w nastкpstwie popeіnionych bікdуw lub jakichњ nieprawidіowoњci podczas wyborуw w 2008 roku, putinowska demokracja mogіaby (ukraiсskim wzorem) run№ж jak ogromny kolos na glinianych nogach. Jednakїe w Rosji - inaczej niї na Ukrainie - nie ma zdolnej do dziaіania opozycji; przeciwnicy Kremla maszeruj№ osobno, milicja i wojsko s№ kontrolowane rуwnie skrupulatnie jak media. Dlatego wydaje siк bardziej prawdopodobne, їe przyszіe kryzysy Kreml bкdzie prуbowaі opanowaж dotychczasowymi њrodkami. To znaczy podda wszystko jeszcze wiкkszej kontroli, represjom i manipulacjom. Moїe brzmi to fatalistycznie, ale jedyna nadzieja tkwi chyba wіaњnie w niedostatkach „demokracji sterowanej", w tym, їe w swej wierze we wіasn№ wszechmoc przewrуci siк sama -jak na Ukrainie - z powodu popeіnianych przez caіe lata bікdуw albo zamykaj№c siк w wieїy z koњci sіoniowej, tak bardzo odizoluje siк od ludzi i ich niedoli, їe ci zechc№ wzi№ж przyszіoњж we wіasne rкce.

314

Podziкkowanie

W tym miejscu chciaіbym zіoїyж szczegуlne podziкkowanie mojej koleїance Irinie Charitonowej, ktуrej nieustaj№ca pomoc i poszukiwania przyczyniіy siк do ostatecznej koncepcji ksi№їki, i mojemu lektorowi, Jensowi Dehnin-gowi, ktуry swym ogromnym zaangaїowaniem nadaі jej ksztaіt ostateczny.

Dziкkujк Wіadimirowi Ryїkowowi, Leonidowi Siedowowi, Lilii Szewcowej, Andriejowi Riabowowi, Romanowi Szlejnowowi, Siergiejowi Mitro-chinowi, Jurijowi Skuratowowi, Aleksiejowi Wieniediktowowi, Aleksiejowi Simonowowi, Siergiejowi Grigorjancowi, Walentinowi Gefterowi, Natalii Pasternak, Siergiejowi Kowalowowi, Gieorgijowi Satarowowi, Jurijowi Le-wadzie, Grigorijowi Jawliсskiemu, Jewgienijowi Primakowowi i Borysowi Niemcowowi oraz wszystkim pozostaіym partnerom moich rozmуw za їyw№ wymianк zdaс, idei i informacji; chciaіbym zwіaszcza wspomnieж w tym miejscu zmarіego niedawno w niewyjaњnionych okolicznoњciach Jurija Szczekoczichina.

Szczegуlnie zobowi№zany jestem historykowi Eberhardowi Riegelowi i znawcom spraw rosyjskich Jensowi Hartmannowi, Peterowi Schulze i Dietmarowi Neutatzowi za ich kompetentne uwagi, moim wspуіpracownikom z redakcji tygodnika „Focus" - Gudrun Dometeit za jej zawsze fachowe rady i Wolfgangowi Donauerowi za pomoc przy zbieraniu materiaіуw.

Waїny wkіad w powstanie tej ksi№їki maj№ takїe Helmut Markwort, Ulrich Schmidla i Hanspeter Oschwald - dziкki ich zaufaniu nie tylko otrzymaіem moїliwoњж pracy dla „Focusa" w Moskwie, lepszego poznania kraju i ludzi, ale takїe wsparcie i pomoc.

Chciaіbym teї podziкkowaж rodzinie i przyjacioіom za rady, czyny i ten rodzaj pomocy, ktуry w Rosji nazywaj№ „moralnym wsparciem".

317

Wskazуwki bibliograficzne

Biischer Wolfgang, Berlin-Moskau. Eine Reise zu Fuji, Reinbek 2003.

Der Krieg im Schatten. Russland und Tschetschenien, red. F. Hassel, Frankfurt

2003.

Grobe-Hagel Karl, Tschetschenien-Russlands langer Weg, Koln 2001. Holm Kerstin, Das korrupte Imperium. Ein russisches Panorama, Miinchen 2003. Klebnikow Paul, Der Pate des Kreml. Boris Beresowski und die Macht der Oli-

garchen, Miinchen 2001. Mommsen Margareta, Wer herrscht in Russland. Der Kreml und die Schatten der

Macht, Munchen 2002.

Politkowskaja Anna, Tschetschenien - die Wahrheit iiber den Krieg, Koln 2003. Rahr Alexander, Wladimir Putin. Der Deutsche im Kreml, Munchen 2000. Reitschuster Boris, Briefe aus einem untergehenden Imperium, Berlin 1994. Roth Jiirgen, Die Gangster aus dem Osten. Neue Wege der Kriminalitdt, Munchen

2003.

Riihl Lothar, Aufstieg und Niedergang des Russischen Reiches, Stuttgart 1992. Russland unter Putin, red. Hans-Georg Wehling, Leverkusen 2003. Sager Dirk, Betrogenes Russland. Jelzins gescheiterte Demokratie, Munchen 1998. Sengling Bettina, Voswinkel Johannes, Die Kursk. Tauchfahrt in den Tod, Stuttgart

2001.

Shevtsowa Lilia, Putin's Russia, Washington 2003. Thumann Michael, Das Lied von der russischen Erde. Moskaus Ringen um Einheit

und Grуjie, Stuttgart 2002.

Wybrane pozycje w jкzyku polskim

Grajewski Andrzej, Tarcza i miecz. Rosyjskie sіuїby specjalne 1991-1998, Warszawa 1998. Jelcyn Borys, Prezydencki maraton, Warszawa 2001.

319

WSKAZУWKI BIBLIOGRAFICZNE

Liparteliani Giga, Prawda o Putinie: polityczny kardiogram Rosji, Warszawa 2001. Јabuszewska Anna, Korona na czubku piramidy, „Tygodnik Powszechny" 2004,

nr 10. Јabuszewska Anna, Korporacja Federacja: Rosja: narodziny nowej oligarchii?,

„Tygodnik Powszechny" 2004, nr 29.

Piecuch Henryk, Kim jest Putin? Wielki blef generaіуw, Warszawa 2000. Smaga Jуzef, Rosja w 20 stuleciu, Krakуw 2002.

Waїniejsze wydarzenia

1952

1975 1975-84 1984-85 1985-90

1990

1991 1992

1994

1995

w Leningradzie (od 1991 roku ponownie Sankt Petersburg) urodziі siк Wіadimir Putin

koсczy studia prawnicze w Leningradzie

sіuїy w tamtejszym KGB

uczкszcza do Wyїszej Szkoіy KGB w Moskwie

wysіany przez KGB do Drezna jako „agent polityczny" (w randze kapitana, pуџniej majora) z zadaniem werbowania informatorуw

zostaje asystentem do spraw zagranicznych rektora Uniwersytetu Leningradzkiego

powoіany na doradcк przewodnicz№cego Rady Miejskiej Anatolija Sobczaka

zostaje czіonkiem Zarz№du Miasta i szefem Komisji do spraw Kontaktуw z Zagranic№

wystкpuje z czynnej sіuїby w KGB (w stopniu podpuіkownika)

awansuje na zastкpcк mera Petersburga; odpowiada za stosunki z zagranic№ i cudzoziemskimi inwestorami

Rada Miejska bada rzekome nieprawidіowoњci dotycz№ce przyznawania przez Putina licencji eksportowych

powoіany na pierwszego zastкpcк mera Petersburga (odpowiada za kontakty z zagranic№, wspуіpracк z milicj№ i Rad№ Miejsk№, kieruje Komisj№ do spraw Operacyjnych)

zostaje szefem petersburskiej sekcji kremlowskiej partii „Nasz Dom Rosja"

321

WAЇNIEJSZE WYDARZENIA

luty 1996

czerwiec 1996

lipiec 1996 sierpieс 1996

marzec 1997 czerwiec 1997 maj 1998

lipiec 1998

17 sierpnia 1998

11 wrzeњnia 1998

1 lutego 1999 17 marca 1999

19 marca 1999 23 marca 1999

29 marca 1999

2 kwietnia 1999 15 maja 1999 19 maja 1999

5 sierpnia 1999 9 sierpnia 1999

na forum gospodarczym w Davos szefowie koncernуw rosyjskich uzgadniaj№ finansowanie reelekcji prezydenta Borysa Jelcyna

po przegranej Sobczaka w wyborach na stanowisko mera Petersburga Putin podaje siк do dymisji

dziaіa w lokalnym sztabie wyborczym Jelcyna w Petersburgu

Jelcyn zwyciкїa w drugiej turze wyborуw prezydenckich

Putin zostaje zastкpc№ szefa Administracji Nieruchomoњci Kremla

obejmuje stanowisko zastкpcy szefa Urzкdu Prezydenckiego (jako kierownik Wydziaіu Kontroli)

cуrka Jelcyna Tatiana Djaczenko zostaje doradc№ do spraw wizerunku prezydenta

Putin awansuje na pierwszego zastкpcк szefa Urzкdu Prezydenckiego Nikotaja Bordiuїy

otrzymuje nominacjк na dyrektora FSB

niewypіacalnoњж paсstwa rosyjskiego prowadzi do zaіamania kursu rubla, upadek wielu bankуw

Jewgienij Primakow zostaje (po Siergieju Kirijence) premierem

prokurator generalny Jurij Skuratow podaje siк do dymisji „ze wzglкdu na stan zdrowia"

Rada Federacji nie przyjmuje dymisji prokuratora generalnego; telewizja RTR pokazuje materiaіy kompromituj№ce Skuratowa

Jelcyn mianuje Aleksandra Woіoszyna szefem Urzкdu Prezydenckiego

prokurator generalny wydaje nakaz przeszukania biura Pawіa Borodina, szefa Administracji Nieruchomoњci Kremla

Putin zostaje sekretarzem Rady Bezpieczeсstwa Rosji, zatrzymuj№c stanowisko szefa sіuїb specjalnych

Jelcyn powoduje zawieszenie Skuratowa w czynnoњciach sіuїbowych

Duma gіosuje przeciw wszczкciu postкpowania w sprawie odwoіania prezydenta Jelcyna

Duma zatwierdza Siergieja Stiepaszyna na stanowisku premiera

partyzanci z Czeczenii wdzieraj№ siк do s№siedniego Dagestanu

Jelcyn mianuje Putina premierem

322

18 sierpnia 1999

25 sierpnia 1999 31 sierpnia 1999 4 wrzeњnia 1999

16 wrzeњnia 1999 23 wrzeњnia 1999

1 paџdziernika 1999

19 grudnia 1999 31 grudnia 1999

26 marca 2000 maj 2000 czerwiec 2000 lipiec 2000

12 sierpnia 2000 marzec 2001

czerwiec 2001 11 wrzeњnia 2001

25 wrzeњnia 2001 paџdziernik 2001

luty 2002

w prasie pojawiaj№ siк spekulacje, jakoby dygnitarze z najwyїszych krкgуw kremlowskich i czіonkowie rodziny Jelcyna defraudowali zawrotne sumy i legalizowali je za poњrednictwem Banku Nowojorskiego

gazety spekuluj№ na temat rzekomych іapуwek firmy „Mabetex" dla rodziny Jelcyna

zamach bombowy w centrum handlowym Maneї obok Kremla, 41 osуb odnosi rany

pocz№tek serii zamachуw bombowych na budynki mieszkalne w Rosji; w ich wyniku њmierж poniosіo okoіo 300 osуb

pierwsze naloty na Czeczeniк

sіuїby specjalne prowadz№ w Riazaniu жwiczenia antyterrorystyczne pod kryptonimem „Huragan"

rosyjskie siіy zbrojne wkraczaj№ do Czeczenii wybory do Dumy

po ust№pieniu Jelcyna Putin przejmuje - zgodnie z konstytucj№ - obowi№zki prezydenta

wydaje dekret gwarantuj№cy Jelcynowi zwolnienie od odpowiedzialnoњci karnej

Putin zostaje wybrany na prezydenta w wyborach powszechnych

powstaje siedem wielkich regionуw z „peіnomocnikami prezydenta" na czele

Rada Bezpieczeсstwa Rosji uchwala doktrynк o „bezpieczeсstwie informacji"

wizyty oficjalne Putina w Chinach i Korei Pуіnocnej (zinterpretowane na Zachodzie jako zwrot Rosji w kierunku Wschodu wzglкdnie jako zbliїenie z dawnymi komunistycznymi partnerami)

zatoniкcie okrкtu atomowego Kursk na Morzu Barentsa

reorganizacja rz№du, zaufani ludzie Putina obejmuj№ resorty spraw wewnкtrznych i obrony

pierwsze spotkanie z prezydentem USA George'em W. Bushem w Lublanie

po zamachach terrorystycznych w USA jako pierwszy szef paсstwa przekazuje prezydentowi Bushowi wyrazy wspуіczucia

wygіasza przemуwienie na forum Bundestagu w Berlinie

byіa radziecka republika Uzbekistan udziela USA zezwolenia na utworzenie na swoim terytorium baz wojskowych

do Gruzji przybywaj№ amerykaсscy doradcy wojskowi

323

maj 2002

wrzesieс 2002 paџdziernik 2002 marzec 2003

lipiec 2003 paџdziernik 2003

WAЇNIEJSZE WYDARZENIA

w Rzymie podpisano ukіad o wspуіpracy NATO i Rosji

trzy paсstwa UE (Niemcy, Francja, Wielka Brytania) przyznaj№ Rosji status „kraju gospodarki rynkowej"

Putin zarzuca s№siaduj№cej z Rosj№ Gruzji wspieranie cze-czeсskich rebeliantуw w regionach przygranicznych i grozi nalotami

czeczeсscy terroryњci bior№ zakіadnikуw podczas spektaklu musicalu Nord-Ost w teatrze na Dubrowce - w akcji ich odbicia ginie ponad 200 osуb

w referendum w Czeczenii 95 procent gіosuj№cych opowiada siк za now№ konstytucj№, frekwencja wyniosіa okoіo 80 procent

prokuratura wydaje nakaz zatrzymania menedїerуw Jukosu i przeszukania siedziby firmy

wybory prezydenckie w Czeczenii, faworyt Kremla Achmat Kadyrow zdobywa 81,1 procent gіosуw, frekwencja wyborcza wyniosіa 86,6 procent

aresztowanie Michaiіa Chodorkowskiego, szefa koncernu naftowego Jukos

wybory do Dumy

Putin ponownie wybrany na prezydenta w wyborach powszechnych

tragedia w Biesіanie: w walkach z czeczeсskimi terrorystami ginie ponad 300 zakіadnikуw

listopad-grudzieс 2004 „pomaraсczowa rewolucja" na Ukrainie: popierany przez Rosjк Wiktor Janukowycz przegrywa walkк o prezydenturк z Wiktorem Juszczenk№

ustanowienie nowego њwiкta narodowego - rocznicy kapitulacji oddziaіуw polskich na Kremlu w 1612 roku (4 listopada)

obchody szeњжdziesi№tej rocznicy zwyciкstwa nad Niemcami hitlerowskimi w Moskwie; Putin nie wspomniaі o udziale Polski w koalicji antyhitlerowskiej

Chodorkowski skazany na 9 lat pobytu w kolonii karnej

grudzieс 2003 marzec 2004

wrzesieс 2004

listopad 2004 9 maja 2005 maj 2005

Indeks osуb

Abramowicz Roman 46, 82, 216, 260 Adamkus Valdas 289, 307 Adamуw Jewgienij 250 Aksionienko Nikoіaj 250 Al-Chattab 73, Aleksander II 17, 18,225 Aleksander III 17, 18, 22, 225 Aleksy II 296 Al-Walid, Abu 73 Aіuszew Rusіan 283 Andropow Jurij 18, 180 Aniszczenko Michaiі 140, 141, Arifdїanow Rustam 119,120, Asіachanow Asіanbek 156

Barajew Mowsar 101, 107, 108

Barsukow Wіadimir 237, 238

Basajew Szamil 58, 59

Baturina Jelena 223

Bespalij Borys 289

Bieriezowski Borys 33, 40, 46, 52, 54, 57-60, 69, 70, 74, 76-79, 82, 127-129, 133, 215, 224, 241, 242, 250, 252, 253

Blair Tony 306

Bіocki Oleg 139, 140, 196, 197

Bogaczуw Dmitrij 110,111

Bordiuїa Nikoіaj 44-47

Borodin Paweі 38, 39, 42, 45, 61, 193, 223

Borowik Artiom 73

Breїniew Leonid 34, 36, 40, 87, 181, 223,

225, 243, 267, 289, 300 Brzeziсski Zbigniew 295 Budanow Jurij 99-100 Bunin Igor 77, 80, 85 Burienkow Igor 79 Bush George 166 Bush George W. 151,157,166-168,170,

187, 287, 297, 306, 307

Ceausescu Nicolae 289 Chamberlain Neville 122 Chasbuіatow Rusіan 57 Chirac Jacques 170,306 Chodorkowski Michaiі 256-260, 262-

-264, 267, 271, 273, 297, 310, 324 Chopin Fryderyk 296 Chruszczow Nikita 18, 300 Clinton Bill 41, 167 Czernomyrdin Wiktor 37, 227, 228 Czernych Aleksandr 129 Czubajs Anatolij 34, 38, 74, 231

Daczajewa Tamara 95

DiskinJosif 295

Djaczenko Tatiana 33, 34, 38, 40-42, 44,

46, 51, 53, 61, 76, 127, 242, 250 Donath Klaus-Helge 140-142 Dorienko Siergiej 75-78 Dudajew Dїochar 55

325

INDEKS OSУB

Fiodorow Walerij 270 Fischer Joschka 168 Fradkow Michaiі 273-275, 296

Galena Wіadimir 286

Gefter Walentin 100

Gelman Marat 77, 80

Giazjew Siergiej 150, 270

Goczajew Aczemes 74

Goіowanowa Anna 297, 298

Goralik Linor 194

Gorbaczow Michaiі 18, 23, 41, 64, 132,

166, 169, 200, 210, 218, 219, 229, 243,

252, 299, 301 GoreAl 166 Gorton George 34 Goworuchin Siergiej 189 Graczow Paweі 56 Grams Wolfgang 123 Gref German 250, 253 Grigorjanc Siergiej 103,131,180 Grigorjew Wasilij 129 Gryzіow Borys 150, 162, 226, 229, 235,

243, 266, 268, 271, 299 Gurow Aleksandr 80, 189, 190 Gusiсski Wіadimir 127, 128, 130-133 Gutiontow Paweі 118

Hassel Florian 58

Heine Johann H. 200

Hitler Adolf 87, 122, 300, 302, 304, 308

Hoffmann Ernst Theodor Amadeus 129

Hуfling Frank 139, 140, 196

HolmKerstin 225

Honecker Erich 289

Husajn Saddam 195

Iwan Groџny 42, 187 Iwanуw Siergiej 243, 253, 306 Iwanуw Wiktor 253 Izmaiіow Wiaczesіaw 56

Jakiemienko Wasilij 164

Jakowlew Aleksandr 299

Jakowlew Kostia 158, 230

Jakowlew Wіadimir 220, 230, 240, 241

Jakowlewa Irina 230

Jan Paweі II 296

Janukowycz Wiktor 285-288, 290-292

Jaroszewska Јarysa 80

Jarowaja Maria 106, 108 Jaruzelski Wojciech 257, 307, 308 Jastrїembski Siergiej 140, 143 Jawliсski Grigorij 61, 81, 89, 104, 123,

132, 269, 282, 298, 299, 311, 312 Jelcyn Borys 8, 13, 18, 19, 21, 23-25, 30-48, 51-57, 59-65, 74-76, 78, 79, 81-84, 86, 93, 101, 109, 113, 126-129,

132, 167, 169, 176-179, 183-186, 190, 193-195, 216-219, 224-229, 232-235, 242, 243, 249-254, 258-260, 262, 263, 265, 269, 271-274, 285, 287, 295, 297, 299,301,306,310,312,314

Jeriomin Wіadimir 107 Jordan Borys 118,119,132 Juchanowa Nadieїda 67 Jumaszew Walentin 40, 51-53, 250 Juszczenko Wiktor 286-292, 295 Juїenkow Siergiej 72, 73, 235

Kadyrow Achmat 154-156

Kaluїny Wiktor 175

Kara-Murza Wіadimir 136,137

Karielin Aleksandr 80

Kartofielnikow Aleksiej 66

Kasjanow Michaiі 241, 249-250, 256,

261,273,274 Kaszin Wіadimir 298 Katarzyna II 87, 151, 225 King Larry 216

Kirijenko Siergiej 39,77 ;.

Kisielуw Jewgienij 133-135 r.

Klapуtke Thomas 68, 71 Klaus Vaclav 307 Klebanow Ilja 206, 209 Koch Alfred 133 Kohl Helmut 41 Kolesnikow Dmitrij 212 Kolesnikow Roman 212 Koіmakow Siergiej 82 Korotkow Leonid 118 Korїakow Aleksandr 32, 37, 41, 42 Kosaczow Konstantin 308 Koszyn Wіadimir 243 !

Kowalow Siergiej 14, 15, 23, 71, 126,

133, 144

Krawczenko Wіadimir 154 Kriuczkow Wіadimir 199 Krysztanowska Olga 179, 243 Kuczma Leonid 88, 89,238,285-290, 292

326

Kudrin Aleksiej 253 Kulikуw Anatolij 241 Kungajewa Elza 98

Kwaњniewski Aleksander 282,289, 294, 295, 297, 306-308

Laczin Giennadij 212,213 Lebied' Aleksandr 56, 186 Lebiediew Pіaton 255, 256 Lenin Wіodzimierz 30, 53, 61, 80, 180,

192, 230, 306 Leonhard Wolfgang 58 Leontjew Michaiі 284 Lesin Michaiі 78, 130, 131, 134, 136 Lewada Jurij 53, 54, 113, 145, 225, 268 Lewinson Lew 73 Litwinienko Aleksandr 74 Lutz Hermann 238

ЈabutinaAnna 110

Јawrow Siergiej 301, 308

Јukianow Siergiej 305

Јukin Wіadimir 256

Јuїkow Jurij 47, 75-78, 81, 109, 127,

223, 224 Јysienko Wіadimir 184

Machiavelli Niccolo 252 Maіaszenko Aleksiej 154 Margieіow Michaiі 87 Markуw Siergiej 122,295 Maschadow Asіan 57, 59, 74, 100, 108,

111, 112

Matwijenko Walentina 159, 160 Mawrodi Siergiej 190 Mazowiecki Tadeusz 308 Menard Robert 138 Mickiewicz Adam 296 Miedwiediew Dmitrij 243, 265 Migranian Andranik 81 Mikoіaj I 225 Mikoіaj II 194 MironowOleg 118, 119 Mironow Siergiej 180, 275 Miszczenko Wiera 209 Mitrochin Siergiej 190, 251, 262, 269,

272, 292

Moіotow Wiaczesіaw 302, 307 Moroz Aleksandr 287 Mozak Michaiі 209

Muratуw Dmitrij 131

Narusowa Ludmiіa 185,

Nash Roland 274

Niemcуw Borys 113, 135, 145, 195, 270

Nijazow Saparmurat 195

Nikonow Wiaczesіaw 302

Oleksy Jуzef 308 Oriechow Igor 102 Orieszkin Dmitrij 271

Pas'ko Grigorij 126

Patruszew Nikoіaj 71,243,253

Pawіowski Gleb 80

Pielewin Wiktor 163

Pietrow Wiktor 267

Pinajew Aleksiej 68, 69

Pinochet Augusto 176,177

Piontkowski Andriej 251,267

Piotr Wielki 21, 149, 213, 225

Politkowska Anna 103, 108, 109, 118,

283

Poіochaіo Woіodymyr 285, 287 Popуw Wiaczesіaw 208,213 Potanin Wіadimir 37-38, 258 Potiomkin Grigorij 151, 157, 159, 305 Primakow Jewgienij 47, 75, 77, 78, 134,

253, 262

Prusak Michaiі 184 Pugaczow Siergiej 185, 254 Puszkin Aleksander 296 Putin Wіadimir (ojciec prezydenta) 180 Putina Ludmiіa 43, 198,

Rasputin Grigorij 40, 57 Ribbentrop Joachim von 302, 307 Rieznik Gienri 141 Rochlin Anatolij 197 Rogozin Dmitrij 270 Roth Jurgen 237, 238 Ruckoj Aleksandr 24, 183, 184 Ruszajіo Wіadimir 62, 67, 71, 241, 242 Riiutel Arnold 307 Rybakуw Julij 101, 102 Ryїkow Wіadimir 103, 143, 183, 233, 267, 291

Sacharow Andriej 23 Safulin Fandas 188

327

X Имя пользователя * Пароль * Запомнить меня

Регистрация

Забыли пароль?

Комментарии к книге «Wladimir Putin - dokąd prowadzi Rosję», Борис Райтшустер

Всего 0 комментариев

Комментариев к этой книге пока нет, будьте первым!

Войти

Аа

Аа

Аа

Аа

Борис Райтшустер

«Wladimir Putin - dokąd prowadzi Rosję»

Описание

Аа

Аа

Аа

Аа

Комментарии к книге «Wladimir Putin - dokąd prowadzi Rosję», Борис Райтшустер

РЕКОМЕНДУЕМ К ПРОЧТЕНИЮ

Газета «Завтра»

Газета Завтра 898 (5 2011)

Ежи Яжембский

Из будущей истории Разума

Блондинка вокруг света или I did it my way

Основные проблемы теории прогресса

Газета «Завтра»

Газета Завтра 303 (38 1999)

Жорж Сименон

Новые парижские тайны

Александр Маркович Белаш

Эпидемия мыслебоязни в фантастике

Андрей Иванович Колганов

Письмо молодым сталинистам

Евгений Перемышлев

Двойной портрет

Иван Лукьянович Солоневич

Великая фальшивка Февраля

Восстановление разрушенной эстетики

Четвертая республика